• 1 W. Goldkorn Dziecko w śniegu, Czarne, Wołowiec 2018, s. 42.

„[…] takie jest życie, musimy się kochać, zostały nam tylko uczucia, ponieważ świat, prawdziwy świat, już dawno przepadł”.1

• 2 Ze względu na ogrom literatury poświęconej tym powieściom, a także dlatego, że zmierzam ku omówieni (...)

6W ten sam bowiem sposób zareagowano dekadę wcześniej, u schyłku stalinizmu, korzystając z paraboli jako literackiej metody wyjaśniania totalitarnej wersji komunizmu. Prozaicy sięgali wówczas po wizerunki władzy absolutnej z czasów antycznej Grecji, Rzymu bądź Inkwizycji. Czesław Miłosz w Zdobyciu władzy (1952) odwołał się do Wojny peloponeskiej Tukidydesa, aby wyjaśnić konformizm intelektualistów w czasach kataklizmu i przedstawić strategię władzy opartą na postrzeganiu społeczeństwa jako zbiorowości owadziej; Hanna Malewska w zbiorze opowiadań Sir Tomasz Moore odmawia (1956) przedstawiła konfrontację renesansowego filozofa z monarchą absolutnym, sygnalizując – przeciwnie niż Miłosz – że intelektualista wierny swoim przekonaniom może stawić opór władzy; Jerzy Andrzejewski w powieści Ciemności kryją ziemię (1957) posłużył się figurą wielkiego inkwizytora Torquemady, wcielenia okrucieństwa i wszechwładzy świętego Oficjum, sugerując, że fundamentem totalitaryzmu był osobowy autorytet – charyzmatyczny przywódca, który bierze na siebie odpowiedzialność za zło i uwalnia ludzi od wątpliwości; Jacek Bocheński w fenomenalnej powieści Boski Juliusz (1961) cofnął się do biografii Juliusza Cezara i w narracji stylizowanej na wypowiedź przewodnika po historii starożytnej ukazał Cezara jako archetyp władcy, który wkracza na ścieżkę szaleńczego poszukiwania boskości2.

• 3 A. Szczypiorski Msza za miasto Arras, SAWW, Warszawa 1989, s. 5.

10Tymczasem najgłośniejsza parabola pomarcowa – Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego – właściwie powtarzała rozwiązania z roku 1956. Powtarzała i aż do granic niezamierzonego pastiszu kondensowała. Przypomnijmy: powieść przedstawiała zarazę, która w roku 1458 pochłonęła niemal piątą część ludności Arras, oraz późniejsze wydarzenia z roku 1461, kiedy to nastąpił pogrom Żydów, a miasto pogrążyło się w amoku zabijania i rozpusty. Czarny karnawał Arras trwał trzy tygodnie i wygasł, jak zjawisko bliższe klęsce żywiołowej niż zachowaniom zbiorowym. Jakiś czas później „Dawid, biskup Utrechtu, bastard księcia burgundzkiego Filipa Dobrego – unieważnił wszystkie procesy o czary i pobłogosławił Arras”3.

• 4 Wątki te pojawiły się w recenzjach – zob. M. Bajerowicz Rozum i sakrament, „Nurt” 1972 nr 6; T. Kot (...)

12Światy przedstawione obu tekstów należą do antypodów: bogate renesansowe miasto we Francji ogarnięte szałem zabijania i rozpusty (Szczypiorski) oraz mała mieścina prowincjonalnej Polski czasów Gomułki reagująca ostracyzmem na wydarzenie spoza dotychczasowego porządku (Orłoś). Równie przeciwstawne są zachowania zbiorowe: w Mszy za miasto Arras społeczeństwo, organizując się przeciwko Żydom i czarownicom, ulega gwałtownej dezorganizacji, tak jakby przystąpienie plebsu do bezpośredniego udziału w rządzeniu z konieczności prowadziło do chaosu4; natomiast u Orłosia społeczność, jakby w obawie przed reakcją władzy, prewencyjnie zwiera szeregi i wyklucza „odmieńca”, zachowując spoistość i w niczym nie zmieniając dotychczasowego funkcjonowania.

• 5 Odwołuję się tu do oczywistego architekstu – zob. R. Girard Kozioł ofiarny, przeł. M. Goszczyńska, (...)

13Jednakże silniejsza od różnic wydaje się kluczowa cecha wspólna – motyw kozła ofiarnego, spoczywający pod powierzchnią fabuł i napędzający wydarzenia5. Obaj pisarze, zupełnie niezależnie od siebie, scharakteryzowali dramat roku 1968 jako zrealizowany scenariusz tragicznego wykluczenia. Mechanizm kozła ofiarnego zostaje uruchomiony przez wydarzenie zakłócające społeczną akceptację nierówności w dostępie do władzy, dóbr, bezpieczeństwa i swobód obyczajowych; społeczność poddana kryzysowi wyodrębnia ofiarę, którą nakłania do wyznania win rzekomo wyjaśniających przyczyny kryzysu; ofiara upiera się przy swojej niewinności; zbiorowość zwiększa presję i przystępuje do wspólnego wykluczenia/unicestwienia ofiary. Schemat powyżej opisany będę odtąd nazywał modelem tragicznym opowieści o Marcu ’68.

• 6 Zob. A. Tatarkiewicz Co jest prawda?, „Polityka” 1972 nr 14; B. Zadura Ratujmy nasze dusze, „Twórcz (...)

15Szczypiorski i Orłoś nie pozwalali jednak domknąć się cyklowi, broniąc konsekwentnie niewinności ofiar6. Jeśli zatem pamięć Marca miałaby zostać utrwalona na podstawie tych książek, to przybrałaby ona postać kultu eksponującego niewinność prześladowanych. Było to bardzo istotną odpowiedzią na zarzuty, jakie od wojny sześciodniowej stawiano obywatelom polskim pochodzenia żydowskiego; oskarżano ich o niegdysiejsze zbrodnie stalinowskie, o wciągnięcie młodzieży do rozgrywki politycznej, o wysługiwanie się obcym państwom, o dążenie do przejęcia władzy w Polsce, o spowodowanie wielomilionowych strat gospodarczych. Lista oskarżeń formułowanych przez Gomułkę, potem przez reżimową prasę (prym wiodły: „Trybuna Ludu”, „Życie Warszawy”, „Głos Pracy”, „Żołnierz Wolności”, „Głos Robotniczy”, „Gazeta Robotnicza”) stanowiła zasadniczy kontekst dla literatury, która konfrontowała zarzuty z niewinnością ofiar i zakłócała doświadczenie katharsis. Być może właśnie to można uznać za umiarkowane osiągnięcie wymienionych przeze mnie dwóch dzieł: rozbuchana opowieść Szczypiorskiego i skromne opowiadanie Orłosia podważały postrzeganie Marca jako słusznej kary wymierzonej ludziom, którzy rzekomo dopuścili się przestępstw wobec społeczeństwa i państwa polskiego. Według omawianych narracji pomarcowych ofiara była niewinna. A skoro tak, to zbiorowość stawała przed alternatywą: albo Polacy zdefiniują Marcowe prześladowania Żydów jako niesprawiedliwe, kładąc kres mechanizmowi kozła ofiarnego, albo zachowają przeświadczenie o własnej niewinności i co jakiś czas popadać będą w paroksyzm zbiorowego gwałtu, który nie rozwiązując żadnych problemów, doprowadzi do kolejnego kryzysu.

• 7 A. Szczypiorski (1986), Początek, Instytut Zachodni, Poznań 1989; przytoczenia ze skrótem P.

17Zmianę można prześledzić na przykładzie kolejnego dzieła pisarza już omawianego. Andrzej Szczypiorski opublikował w roku 1986 powieść Początek7. W powieści – błyskawicznie docenionej przez kulturę podziemną i przez ośrodki emigracyjne, przełożonej na wiele języków obcych, wprowadzonej tuż po roku 1989 do kanonu lektur licealnych – autor przedstawił historię ratowania Żydówki Irmy Seidenman, żyjącej w czasie okupacji na aryjskich papierach i zadenuncjowanej w 1943 roku przez żydowskiego donosiciela. Solidarność sąsiadów i znajomych okazała się silniejsza od Zagłady i polskiego antysemityzmu: Irma wyszła z aresztu i dotrwała do końca wojny. Jednakże w roku 1968 zabrakło już dla niej miejsca w Polsce: w wyniku czystki antysemickiej Irma zostaje pozbawiona pracy w Ministerstwie Oświaty i zmuszona do opuszczenia kraju.

• 8 W. Odojewski O sprawach bolesnych z umiarem, „Puls” 1986/87 nr 32.
• 9 Na ostatniej stronie obwoluty pierwszego krajowego oficjalnego wydania zostali zacytowani m.in.: J. (...)
• 10 Najważniejsze recenzje: J.J.L. [właśc. J.J. Lipski] „Almanach Humanistyczny” 1987 nr 7 z 6 VIII; J. (...)
• 11 J. Walc Początek żałosny, „Kultura Niezależna” 1987 nr 35.

22Zderzenie gwałtowności dziejów z melancholijnie zdystansowanym społeczeństwem przynosi ów szczególny efekt „trafnej perspektywy” i „wypośrodkowanych racji”. Docenili to recenzenci tak wytrawni, jak Włodzimierz Odojewski8, Józef Łobodowski, Natan Gross9, Marek Zieliński czy Jan Józef Lipski, a jedynym wśród licznych krytyków10 prawdziwie nieufnym pozostał Jan Walc11. Recenzenci pisali o autorskiej zdolności łączenia odkrywczości historycznej ze sprawiedliwością, krytycyzmu z wyrozumiałością, pasji oskarżycielskiej z litością. Mówiąc ich słowami: Początek to „propozycja nowego, pozbawionego złudzeń i samozakłamań […] spojrzenia na własny kraj”, ale zarazem „książka przepełniona poczuciem miłosierdzia wobec własnego narodu” (Odojewski); Szczypiorski uświadamia nam, że nie mamy czystego sumienia, ale robi to w sposób, który sprawia, że „czytelnikowi łza się kręci w oku, a serce targa na strzępy, istne katharsis alla Polacca” (Chrzanowski); „przeciw schematom, nacjonalizmom i okrucieństwu napisał Szczypiorki książkę rzeczywiście bardzo piękną i bardzo mądrą” (P. Kuncewicz); „Ta książka trafia do serca i do rozumu” (N. Gross). Natomiast zgryźliwy Walc napisał: „Szczypiorski w przeciwieństwie do pana Jourdain sam nawet nie zauważa, że mówi wierszem, bo to zresztą właściwie nie tyle on sam mówi, ile raczej płyną przez niego strumienie niegdysiejszych piękności”.

• 12 Znaczące wydaje się, że właśnie temu serialowi zdecydował się poświęcić jeden z tekstów Janusz Tazb (...)

24Spierano się – sformułujmy ostrożny wniosek – nie tyle o uczucia, ile o ich wartość. Działo się tak nie tylko w sprawie powieści Szczypiorskiego. Jeśli na moment poszerzymy listę lektur, okaże się, że najważniejsze, a na pewno najgłośniejsze dzieła połowy lat 80. dotyczyły traumatycznych relacji polsko-żydowskich ujmowanych właśnie od strony afektywnej. Przypomnijmy, że w roku 1985, kilka miesięcy po wyemitowaniu ostatniego odcinka brazylijskiej telenoweli Niewolnica Isaura12, publicznością polską wstrząsnął dwugodzinny (sporządzony na zamówienie TVP) skrót z filmu Claude’a Lanzmanna Shoah, że w tym samym roku ukazała się powieść Hanny Krall Sublokatorka i że w następnych latach uwagę skupiały Bohiń Tadeusza Konwickiego, Weiser Dawidek Pawła Huellego, Zagłada Piotra Szewca, Nawrócenie Andrzeja Kuśniewicza, Teatr zawsze grany Adolfa Rudnickiego, Umschlagplatz Jarosława Marka Rymkiewicza, Kadysz Henryka Grynberga…

• 13 Ciekawej inspiracji w tym zakresie dostarcza Anita Pluwak – zob. tejże Ambiguous Endeavours. The Ev (...)
• 14 Nawiązuję tu do typologii zaproponowanej przez Haydena White’a – zob. tegoż Metahistory. The Histor (...)

26Romansowa dominanta powieści i zbieżności w sposobach odbierania dzieł pozwalają zaryzykować wstępne stwierdzenie, że w połowie lat 80. w kulturze polskiej wykrystalizował się nowy język porozumienia – porozumienia poprzez emocje. Język ten wchłaniał Zagładę, Marzec ’68, współżycie polsko-żydowskie w czasach zaborów i w II Rzeczpospolitej, a więc długie trwanie i raptowne cięcia, konkret historyczny i społeczne nastroje. Nie samo poszerzanie obszaru historycznego jest tu jednak ważne, lecz specyfika przyswajania dziejów. Polegała ona na przepisywaniu historii polskiej z modelu tragicznego na model melodramatyczny13. „Przepisywanie” nie oznaczało wyeliminowania tragizmu z interpretowania polskich losów. Oznaczało jedynie mocną krystalizację wzorca, który od schyłku XIX wieku konkurował z wariantem tragicznym14 i który po przywołaniu duchów żydowskiej społeczności w latach 80. XX wieku zdawał się zyskiwać poważniejsze obywatelstwo wśród sposobów artykulacji polsko-żydowskiego doświadczenia.

• 15 Zob. J.-Ch. Alexander Trauma: A Social Theory, Polity, Cambridge 2012, s. 60: „Narracje tragiczne n (...)

27Określenie „melodramatyczny” traktuję dokładnie tak samo, jak termin „tragiczny” – opisowo, a nie wartościująco. Oba nie wyczerpują możliwości interpretowania historii zbiorowej, a jednak w polskiej kulturze zdają się górować nad innymi jako najbardziej wyraziste narracje o powstawaniu i rozpadzie więzi społecznej. Istnieją między nimi fundamentalne różnice. W model tragiczny wpisane jest przekonanie, że nie ma tak spójnego społeczeństwa, którego nie dałoby się rozerwać, natomiast według modelu melodramatycznego nawet najbardziej skonfliktowane społeczeństwo można na powrót powiązać. Ujęcie tragiczne ukazuje społeczeństwo konstytuowane przez łączenie pamięci ze sprawiedliwością i odmowę przebaczenia, ujęcie melodramatyczne akcentuje rezygnację z pomsty i łagodzenie reżimów pamięci. Tragedia przemienia eksces w historię, melodramat przekształca historię w eksces. Tragedia modeluje odbiorców jako społeczeństwo osądu15, melodramat modeluje publiczność jako zbiorowość współodczuwania.

• 16 Zob. E. Hadley Melodramatic Tactics. Theatricalized Dissent in the English Marketplace 1800-1885, S (...)

28Stwierdzenie, że przebieg marcowych opowieści wprowadza czytelnika w melodramatyczne ramy, nie oznacza, że od połowy lat 80. w polskiej literaturze powstawały wyłącznie romanse na temat roku 1968 i że owe romanse były obliczone na tanie emocje. Melodramat nie obawia się historii. Potrafi odsłaniać złożone problemy nowoczesności, rozwiązując je zasadniczo w jeden sposób: nadaje relacjom międzyludzkim charakter rodzinny16. Oznacza to, że melodramat stawia społeczeństwo podzielone na klasy, plemiona, partie czy grupy wyznaniowe przed próbą łączliwości. W poetykę melodramatu wpisany jest eksperyment socjologiczny, który polega na sprawdzaniu warunków możliwości i warunków niemożliwości ponadplemiennej więzi.

• 17 P. Brooks The Melodramatic Imagination. Balzac, Henry James, Melodrama, and the Mode of Excess, Yal (...)

30Cechy powyższe – konflikt niszczący „rodzinę”, ośrodkowa pozycja (fascynującego i narażonego na prześladowania) Innego/Innej, marzenie o arkadii pojednanych różnic, impuls emocjonalno-moralny – stanowią kwintesencję charakterystyki melodramatu sporządzonej przez Petera Brooksa; amerykański komparatysta uznał melodramat za centralną poetykę nowoczesności (od Hugo i Balzaka, poprzez Ibsena, Dickensa i Dostojewskiego, aż do Jamesa i literatury współczesnej), stwarzając monografię, która nie tylko radykalnie zmieniła podejście do pogardzanej konwencji, lecz także wskazała nową perspektywę całościowego rozumienia dynamiki modernizmu17. Dynamika ta w odniesieniu do polskiej kultury lat 80. XX wieku wynikała właśnie ze zderzenia tragicznego i melodramatycznego modelu opowiadania o więzi społecznej. Poszerzając wcześniejsze uwagi na temat różnic między nimi, można powiedzieć: tragedia pod powierzchnią społeczeństwa masowego widzi dawniejsze granice osobnych „plemion” (rodów, narodów, wyznań, klas), melodramat patrzy na osobne plemiona jako potencjalną rodzinę; tragedia mówi, że struktura podziału oraz zasada lojalności zawsze powracają w chwili konfliktu, melodramat – że więź może prowadzić do przekroczenia lojalności plemiennych; tragedia mówi zatem: „Co bóg rozdzielił, niechaj człowiek nie waży się połączyć”, natomiast melodramat powtarza: „Co człowiek złączył, niechaj bóg wstydzi się rozdzielić”.

• 18 Tu zwłaszcza: J. Kochanowicz Czy istnieje pokolenie marcowe?, „Więź” 1988 nr 3; K. Kersten Rok 1968 (...)
• 19 Dodać do niej należy niezbędną przy analizowaniu Marca książkę Michała Głowińskiego Marcowe gadanie (...)
• 20 K. Kersten Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939-1968, Niezależna Oficyna Wydawnicza, War (...)
• 21 Tamże, s. 167: „Antysemickie hasła, przykrywane różnymi maskami, a powiązane z treściami populistyc (...)

32U schyłku lat 80. XX wieku biblioteka poświęcona Marcowi rozrosła się gwałtownie. W rocznicowym roku 1988 ukazały się dziesiątki artykułów i kilkanaście zeszytów monograficznych rozmaitych czasopism (m.in. „Więź”, „Res Publica”, „Krytyka”18), a na początku następnej dekady powstała pierwsza synteza – monografia Jerzego Eislera Marzec 1968. Geneza – przebieg – konsekwencje (1991)19. Publikacje te dowodziły, że nie da się zredukować Marca do pogromu Żydów i inteligentów; osadzały one rok 1968 w dramatycznym kalendarzu dekady, przekonując, że lata 1965-1967 były w Polsce okresem narastających kłopotów gospodarczych (braki w zaopatrzeniu) i czasem zablokowanej mobilności społecznej (malejące możliwości awansu, zastój płac, zahamowanie migracji ze wsi do miast, deficyt mieszkań, słabszy dopływ młodzieży wiejskiej na studia); do poważnych problemów gospodarczych i infrastrukturalnych dołączyła pełzająca rewolta ideowa, zagarniająca środowiska inteligenckiej i partyjnej elity, które domagały się rewizji socjalizmu, zwiększenia swobód obywatelskich i zniesienia cenzury20. Aby stłumić rosnące aspiracje wolnościowe i odwrócić uwagę od problemów gospodarczych, władze wykorzystały antysemityzm i antyinteligenckie resentymenty; rozkołysano emocje zbiorowe, skanalizowano je, a później zaspokojono wygnańczym spektaklem21.

• 22 „Jestem głęboko przekonany, że w swej ogromnej większości społeczeństwo polskie pozostało co najmni (...)
• 23 Jerzy Eisler (Polski rok 1968, IPN, Warszawa 2006, s. 120) cytuje list, który podpisali „«uczciwi p (...)

34Marzec ’68 jawił się właśnie jako urządzony przez partię uliczny poligon rozegrany między dwoma laboratoriami. W scenariuszu zainicjowanym przez władzę, ale podjętym i rozwiniętym przez społeczeństwo, do odegrania były tylko dwie role zbiorowe: „zbyt oddalonych od (żydowskiej/inteligenckiej/partyjnej) elity, by się angażować”22, albo „zbyt zaangażowanych (w sprawy Polski), by nie działać”. Wspólnym mianownikiem w obu przypadkach był fantazmat „czystości”23. Dzięki niemu Polacy bierni mogli odizolować się od „brudnej” rozgrywki partyjnej, zaś Polacy aktywni mogli zaangażować się w „oczyszczanie” społeczeństwa.

• 24 Zob. K. Kuczyńska-Koschany Wiersze „suchego pogromu” – Marzec ’68 w poezji polskiej (rekonesans), „ (...)

35Wspólnymi siłami partii i zwykłych ludzi przeprowadzono zatem upaństwowiony pogrom. Partia go uruchomiła, rząd zatwierdził, administracja państwowa umożliwiła, sejm i organy władzy sądowniczej zalegalizowały24; istotnym uczestnikiem okazały się też media, które ogłosiły i podtrzymały antysemicką mobilizację społeczną, zapewniając komfort patriotyczny osobom niezaangażowanym. Kiedy partia uznała, że podstawowe cele osiągnięto, eksces wygaszono.

• 25 Ponadto m.in.: Z. Brzezińska Żółte tulipany, WiP, Warszawa 1996; M. Rudawski Mój obcy kraj, Wydawni (...)

37Właśnie tę istotną lukę wypełniła literatura lat 90. Jeśli nieliczne dzieła wcześniejsze funkcjonowały raczej osobno, to publikacje ostatniej dekady XX wieku zatwierdziły faktyczność i ważność Marcowego pisania. Koń Pana Boga (1996) oraz Szkoła bezbożników (1999) Wilhelma Dichtera, Mezalians Violi Wein (1996), Grupy na wolnym powietrzu (1995) Eli Barbura, Krajobraz z dzieckiem (1996) Romana Grena, Memorbuch Henryka Grynberga (2000) – oto lista podstawowa25. Wszystkie miały charakter wyraziście autobiograficzny, choć przybierały formy sięgające od pamiętnika (sporządzonego przez Grynberga na podstawie zapisków Bromberga), poprzez autobiograficzną opowieść (Dichter) i autobiograficzny monolog wypowiedziany (Barbur), aż po fabularyzowane wspomnienia z dzieciństwa (Gren) i cykl narracyjny na motywach rodzinnych (Wein). Późny, acz niezwykle mocny pakt autorski uzupełniał, co prawda, Marcowe pisanie o głos prześladowanych, ale uświadamiał przy okazji, że wszystko, co do tej pory wiedzieliśmy, było po większej części rekonstrukcją dokonywaną z pozycji zewnętrznych – pozycji obserwatora, badacza źródeł, postronnego świadka. Marzec ’68 był więc w polskim piśmiennictwie przedstawiany i interpretowany niejako w odwrotnej kolejności: najpierw przymiarki politologiczne i historyczne, potem syntezy, a dopiero na późnym etapie – wspomnienia ludzi ze środka wydarzeń.

• 26 „Adam Bromberg – dziecko bardzo zamożnej rodziny, młody komunista, więzień polityczny, zesłaniec i (...)
• 27 Właśnie to nadmierne uogólnienie zarzucił Grynbergowi Bronisław Świderski: „Dążąc do uprawdopodobni (...)

38Wśród tekstów szczególne miejsce zajmuje Memorbuch Grynberga – pamiętnik życia Adama Bromberga26, twórcy nowoczesnej encyklopedystyki w Polsce powojennej, który zostawił bogate materiały wspomnieniowe i dokumentalne. Grynberg skorzystał z przedwojennych podróży Bromberga po Europie, wychwytując z nich i wzmacniając pewien stały rytm. W każdym mieście europejskim Bromberg odnajdywał ślady dawnej obecności Żydów, sięgające wieku XII i stuleci późniejszych. Dzięki temu Grynberg objął swoją narracją ponad siedemset lat, ukazując cywilizację europejską jako formację, która rozwój zawdzięczała powtarzanej, lecz nieodmiennie oszukańczej obietnicy składanej Żydom. Miasta europejskie – w Hiszpanii, Francji, Niemczech, Polsce – zapraszały Żydów, korzystając z ich gospodarności, wiedzy i pieniędzy, by w momencie kryzysu (bądź nadmiernego zadłużenia) uruchamiać procedurę wykluczającą. Okresy zgodnego współżycia kończyły się nieodmiennie pogromem, gettem lub wygnaniem – którym każdorazowo towarzyszyło zagarnięcie żydowskiego mienia. Zarówno uniwersalistyczne hasła religii chrześcijańskiej, jak i równościowe idee nowoczesności, która dążyła do stworzenia społeczeństwa bez dyskryminacji etnicznej, okazywały się podszyte antysemityzmem. Z perspektywy Memorbuchu rok 1968 nie był zatem specyficznie polski ani specyficznie komunistyczny; przejawił się w nim ten sam wzór interesownego i eliminacyjnego antysemityzmu zrodzonego przez chrześcijaństwo, podtrzymanego przez kultury nowożytne i doprowadzonego do eksterminacyjnej perfekcji przez europejską nowoczesność27.

• 28 R. Gren Krajobraz z dzieckiem, OPEN, Warszawa 1996; lokalizacja cytatów bezpośrednio w tekście po s (...)

41Najciekawszą reprezentację owej rozmnożonej zagadki porządku codziennego napotkać możemy w Krajobrazie z dzieckiem Romana Grena28 – narracji o dziecięcym poznawaniu działania tożsamości. Narrator tej krótkiej i poetyckiej powieści doświadcza siebie i swojej tożsamości od strony różnic. Nie tyle wie, co intuicyjnie analizuje, po dziecięcemu bada, cieleśnie odczuwa. Widzi, jak w ruchach jednych ludzi na ulicach przejawia się „zdumiewająca pewność siebie: zdawali się ze sobą zrośnięci, tworzyli jedno monstrualne ciało o licznych odnóżach, które nikło w ciemnej bramie” (KZD 13); tymczasem rodzina bohatera podczas coniedzielnej wyprawy na cmentarz idzie osobno, pospiesznie, ukradkiem: „Z niewiadomego […] powodu – spieszyliśmy się. Ojciec szedł pierwszy, ze spuszczoną głową i kapeluszem nasuniętym na czoło, za nim dreptała matka, ponaglając mnie ruchem ręki” (KZD 14). Wyraziste i jawne sygnały wyobcowania pojawiają się też w zachowaniach otoczenia. Ktoś krzyczy przez okno: „Żydzi do Palestyny!” (KZD 14), koleżanka w klasie mówi: „To wy, Żydzi, ukrzyżowaliście Pana Naszego Jezusa Chrystusa!”, a kiedy syn opowiada o tym zdarzeniu ojcu, ten „strasznym szeptem” mówi: „Nigdy, rozumiesz, nigdy nie rozmawiaj z nikim o religii!” (KZD 15). W domach innych chłopców wszystko jest „na swoim miejscu” (KZD 16), natomiast u nich „kąty proste nigdy nie miały pełnych dziewięćdziesięciu stopni, a nasze równoległe spotykały się za pierwszym rogiem” (KZD 16). W domu rodzinnym choinka jest „zagrożona i niepewna”, u Piotrka – „stabilna i bezpieczna” (KZD 21). A zatem inni po prostu idą, krzyczą na całe gardło, wierzą aż po nienawiść, a rodzice bohatera pilnują swoich kroków, miarkują głos, o wierze nawet nie mówią.

• 29 K. Kersten Polacy, Żydzi, komunizm…, s. 155: „Wytwarzał się ów patologiczny klimat, w którym sprawa (...)

42To „nigdy, rozumiesz, nigdy” zdradza szerszą strategię: w rodzinach żydowskich rodzice wychowywali swoje dzieci ku pełnej asymilacji. Wpisanie się w polską normalność było zasadą, która mówiła: „Nie bądź inny – bądź jak inni”. Zachowuj się normalnie, siedź normalnie, jedz normalnie, mów normalnie – oto sprawcze przywołania do porządku, który, choć nazywany normalnym, w gruncie rzeczy jest wyuczony. Podstawą normalności jest zatem performatyka – system ról i scenariuszy uruchamianych na co dzień i od święta, reguł współistnienia wyczuwanych i uwewnętrznianych, zachowań ciała i twarzy, kodów gestycznych i ubiorów, odzywek i przemilczeń. Reguły te działają pod postacią niejawną; najbardziej zastanawiającą ich cechą ich jest to, że nakazują postępować w określony sposób, blokując równocześnie zadawanie pytań. Spektakl normalności jest w ten sposób naturalizowany i zamienia się w treść życia. Żydzi mieli nadzieję, że staną się jak reszta, jeśli będą robili to, co inni, tak, jak inni. Warunkiem uczestnictwa było jednak powiększenie pola milczenia – czyli przyjęcie reguły zabraniającej mówić o różnicy29.

• 30 „Rodzice moi mówili językiem zawiłym i niejasnym; unikali jak mogli czasu przeszłego” (KZD 18); wiz (...)

45Damnatio dicendi, zakaz mówienia, działał do wewnątrz społeczności żydowskiej, krępując rozmowy codzienne30, i na zewnątrz, blokując autobiograficzną szczerość. Uruchamiał więc spiralę: im bardziej Żydzi mieli się nie wyróżniać, być jak inni, być tacy sami, tym bardziej zakazane było nazywanie przyczyn wcześniejszego wyobcowania, im bardziej zaś zakazane było nazywanie przyczyn, tym bardziej rosło wyobcowanie. Rację ma więc narrator Krajobrazu z dzieckiem, gdy stwierdza: „Może wszystkiemu winien był język” (KZD 20). Wspólnotowe milczenie o Żydach odkładało się coraz bardziej w języku, ale zarazem ów język zarządzał czymś więcej niż tylko samym sobą – mianowicie porządkował komunikację społeczną, przydzielał role i tożsamości, wprowadzał ład i podziały w rzeczywistość. Wymuszał asymilację bez genealogii, bez nazwisk, bez doświadczenia historycznego. Posłuszeństwo wobec tych reguł czyniło Żydów ludźmi z nicości.

• 31 Zob. m.in. Marzec ’68 – szok marcowy: przegląd prasy, wyb. P. Śpiewak, Warszawa 1998; A.B. Jarosz M (...)

47Od przełomu XX i XXI wieku Marzec zaczyna funkcjonować jako swoisty ekran projekcyjny, na który rzutuje się lęki związane z aktualną rzeczywistością – lęki dotyczące groźby użycia mediów przeciw mniejszościom, recydywy nacjonalizmu, łatwości propagandowego konstruowania wroga, koniecznych i niebezpiecznych związków władzy z prasą31. Ekran projekcyjny nie powoduje tendencyjności badań, zmienia jednak status samego Marca: tamten miesiąc, paradoksalnie coraz bliższy teraźniejszości, nie przestając być przedmiotem badań, staje się zarazem źródłem wiedzy o sposobach badania dzisiejszego świata społecznego. Odpowiedzi na pytania zadawane Marcowi powracają jako pytania dotyczące teraźniejszych problemów.

• 32 Zob. M. Siermiński Dekada przełomu. Polska lewica opozycyjna 1968-1980, posł. Z.M. Kowalewski, Inst (...)
• 33 Zob. m.in. Oblicza Marca 1968, red. red. K. Rokicki, S. Stępień, IPN, Warszawa 2004 (tu m.in. D. St (...)
• 34 W recenzji spektaklu Sprawiedliwość (Teatr Powszechny, Warszawa, premiera 10 marca 2018 roku, reż. (...)

48Nowe badania nad Marcem ukazują go więc jako moment pryzmatyczny, w którym załamaniu uległy: socjalistyczny projekt modernizacyjny, lewicowa koncepcja rewizjonistyczna32 i strategie współżycia polsko-żydowskiego. Mimo poszerzania zakresu syntez „kwestia żydowska”33 zawsze powraca. W spektaklu Michała Zadary Sprawiedliwość rok 1968 pojawia się nawet jako „ostateczne rozwiązanie”34. Radykalne oskarżenie wymierzone zostało tu w systemowość prześladowań podjętych przez państwo. Nie kłóci się więc ono ze świadectwem składanym przez literaturę. Świadectwem dokładnie przeciwnym, mówiącym o roku 1968 jako „rozwiązaniu nieostatecznym”.

• 35 M.in. J. Katz Moje życie barbarzyńcy (Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 2006); B. Ś (...)
• 36 Zob. pionierską dla tej problematyki pracę: M. Starnawski Socjalizacja i tożsamość żydowska w Polsc (...)
• 37 Modelowy pod tym względem – opisu wyszukiwania przodków i dokumentowania samej pracy poszukiwawczej (...)

49Świadectw jest coraz więcej i zasadniczo są one utrzymane w poetyce genealogicznej35. Od początku lat 90. literatura nie opuszcza obszaru rodzinnego. Dzięki temu wyobrażenia o Marcu muszą konfrontować się z codziennością, jako że perspektywa rodzinna nakazuje uzupełniać każdą syntezę o pytania dotyczące rodziny, sąsiadów, znajomych, zamożności, zwyczajów domowych, szkoły, zakupów, świąt – a więc relacji między domowymi praktykami tożsamościowymi i możliwościami jej włączenia do szerszej sieci społecznej36. Uparte trzymanie się rodziny jest w przypadku Marcowego (podobnie jak Holokaustowego) pisania związane również z realną pracą genealogiczną, a więc dokumentowaniem przodków i składaniem świadectwa o trudzie ich wyszukiwania37.

• 38 Występuje ona wyraźnie jako metoda zbierania materiałów w książce Piotra Osęki My, ludzie z Marca. (...)

50Po wtóre, Marcowe pisanie ostatnich kilkunastu lat, idąc jakby pod prąd czasu, staje się literaturą żywego głosu – mutacją historii mówionej, którą można nazwać „historią rozmówioną”. Teksty ją współtworzące – zawarte w książkach Joanny Wiszniewicz (Życie przecięte. Opowieści pokolenia Marca, 2008), Mikołaja Grynberga (Rejwach, 2017; Księga wyjścia, 2018), Krystyny Naszkowskiej (Wygnani do raju, 2017; Ani tu, ani tam, 2018) – nie koncentrują się na ustalaniu faktów, lecz na perspektywie jednostkowego doświadczenia. W odróżnieniu od oral history38, w której stawia się pytania otwarte, tu padają raczej pytania nakierowujące, ponieważ autor ma swój kwestionariusz; respondent może jednak uciekać od pytań, kwestionować je, formułować własne i w rezultacie snuć niezależną opowieść, zmierzając do „rozmówienia się” z autorem i historią, tzn. do wypowiedzenia tego, co uważa za najważniejsze. Stąd moja propozycja nazwy, jako że „rozmówienie” historii wydaje się punktem wyjścia, metodą praktyczną i celem. Punktem wyjścia, bo Mikołaj Grynberg, Naszkowska czy Wiszniewicz umawiają się z ludźmi na rozmowę o Marcu; praktyką, bo podczas spotkań Marzec staje się historią „rozmawianą”, a więc obgadywaną z różnych stron, poddawaną komentarzom i interpretacjom, i pozostawianą w wersji niedomkniętej; celem, bo kiedy powstaje książka, wchodzące w jej skład dialogi nadają Marcowi charakter historii rozmówionej, czyli nie tylko mnogiej, lecz także pomyślnie przebrniętej, wreszcie wypowiedzianej, więc nieco bardziej ludzkiej, mniej obcej i nie aż tak silnie alienującej. „Marcowi ludzie” mogą mieć wrażenie, że rozmówili się z historią i z człowiekiem, a dopuszczenie do głosu ich pamięci, odczuć, wrażeń i nastrojów zwraca im cząstkę podmiotowości zabranej zarówno wtedy, gdy dział się Marzec, jak i wtedy, gdy w kolejnych syntezach ich biografie wchodzą w skład statystyk.

• 39 Zob. np. M. Grynberg Księga wyjścia, Czarne, Wołowiec 2018, s. 97, 98: „Wiedziałem [że jesteśmy Żyd (...)
• 40 Zob. K. Naszkowska Wygnani do raju. Szwedzki azyl, z rys. J. Helander, Wydawnictwo Agora, Warszawa (...)
• 41 Na zjawisko to naprowadza inspirująca książka poświęcona melodramatowi jako estetycznej praktyce ra (...)
• 42 Parafrazuję w ten sposób Grynbergowe motto umieszczone na tablicy na ścianie Dworca Gdańskiego w Wa (...)

51W statystykach tych historie rozmówione czynią sporo zamieszania w kwestii podstawowej, czyli tożsamościowej. Na pytanie „Czy wiedziałeś/wiedziałaś, że jesteś Żydem/Żydówką?”, część rozmówców odpowiada: „Tak”, część: „Ależ skąd!”, a inni: „Domyślałem się, ale nic z tego nie wynikało”39. Po Marcu niektórzy wykształcili sobie tożsamość żydowską, inni duńską (szwedzką, amerykańską); niektórzy podkreślają, że stali się mieszańcami, inni – że nadal są Polakami. Polsko-żydowski-Szwed, żydowsko-amerykański Polak, obywatel Izraela polsko-żydowskiego pochodzenia… to tylko niektóre z możliwych kombinacji powstałych pod naporem życia i za sprawą indywidualnych starań40. Stwierdzenia powyższe, sygnalizujące zagęszczenie problematyki identyfikacyjnej (od której wszystko przecież się zaczęło), pozwalają po raz ostatni omówić różnice między modelem tragicznym i melodramatycznym. W tym pierwszym człowiek zostaje wywołany do tożsamości i w niej zatrzaśnięty; tożsamość określa jednostkę, stygmatyzuje ją i stwarza ostateczne wyzwanie. Model melodramatyczny stawia na identyfikacyjną grę. Nie dlatego jednak, by ludzie wyrzekali się tożsamości w imię przetrwania, lecz dlatego, że w ramach „rozmawiania historii” bohaterowie przedstawiają (lub uświadamiają sobie, że mają) tożsamość niejasną, wieloraką, zmieszaną. Model tragiczny odsłania ludzką określoność, wyjaśniając w ten sposób narodziny konfliktów; model melodramatyczny zaczyna od konfliktu jednoznacznych tożsamości (Polak – Żyd), pokazując, że prowadzi on do przemocy albo społecznego impasu; uniknięcie dylematu „przemoc albo niemoc” okazuje się możliwe za sprawą melodramatycznego promowania identyfikacji niekonfliktowo sprzecznych41. Tak oto po trzydziestu latach od wygnania, którego przyczyna tkwiła w tragicznym rozumieniu tożsamości, Marcowi emigranci przywożą do Polski więcej niż zabrali42 – melodramatyczną taktykę radzenia sobie z tożsamościowymi kłopotami.

• 43 O melodramatach prawicowej władzy (w USA) pisze Elizabeth Robin Anker w książce Orgies of Feeling: (...)

53Nieoczekiwanie pomarcowe teksty okazują się pomocne w zrozumieniu i podważeniu melodramatycznej gry prowadzonej przez dzisiejsze władze43. Identyfikacyjne gry Marcowych emigrantów, którzy przewędrowali pół świata, by z mieszaną tożsamością wrócić do Polski, pozwalają zobaczyć największe niebezpieczeństwo skryte w melodramacie władzy. Dyskurs polityczny narodowej prawicy przedstawia bowiem jako podmiot zraniony samą władzę. Jeśli wzbudzi w odbiorcach żal, to w rezultacie władza powiększy zasięg swojej władzy, a litościwi wyborcy zostaną z politycznej podmiotowości wywłaszczeni. Opowieści Marcowe podpowiadają w tym kontekście jedno: melodramat, który obrazem skrzywdzonej cnoty potrafi wzbudzić gniew, powinien prowadzić do świata równości. Ów świat, wymarzony przez melodramat, poznać można po tym, że gdy gniew opada, równości jest więcej, a nie mniej.