1Zacznę od najprostszej możliwej deklaracji: mamy tu do czynienia z bardzo ciekawą propozycją teoretyczną i analityczną. Ale po kolei.

3W pewnej mierze, jak zresztą sugeruje się w książce, ta zwodnicza przezroczystość jest konsekwencją faktu, że większość dużych debat poświęconych tradycji mamy już za sobą, włącznie z bodaj najbardziej rozpoznawalną dyskusją toczoną przez modernistów (Ezra Pound, T.S. Eliot i inni), a w polskim literaturoznawstwie – na przełomie lat 60. i 70. – przez strukturalistów (Janusz Sławiński, Michał Głowiński) i teoretyków klasycyzmu (tu głównie Jarosław Marek Rymkiewicz). W rozpoznaniu tym zawiera się jedna z wyjściowych tez książki, że w sferze teoretycznoliterackiej problematyka tradycji znajduje się obecnie w odwrocie, że sprawia wrażenie mało popularnej i mało zajmującej, ale faktowi temu towarzyszą tendencje przeciwne, mianowicie pojawienie się rozważań w mniejszym lub większym stopniu korespondujących z zagadnieniem tradycji, choć niekiedy pod innymi nazwami (jak Harolda Blooma „lęk przed wpływem” czy „kanon”), a także jego rewitalizacja w dziedzinach, które zwrotnie oddziałują na literaturoznawstwo, m.in. w socjologii i badaniach pamięciowych (memory studies). Wreszcie, co książka ilustruje w sposób niezwykle przekonujący, mniejsze zainteresowanie badaczy rozmija się z najnowszą praktyką literacką, w książce Tabaszewskiej reprezentowaną przez projekty poetyckie Jacka Podsiadły, Marcina Świetlickiego, Tomasza Różyckiego i Andrzeja Sosnowskiego. Po skonfrontowaniu tej części literackiej z niezwykle rzetelną, drobiazgową i wszechstronną częścią teoretyczną, w której zostały przeanalizowane związki między tradycją i klasycyzmem, modernizmem i postmodernizmem, awangardą i ariergardą, czytelnik dochodzi do nieuchronnego wniosku, że właściwie rozumienie wszystkich tych kategorii i pojęć jest możliwe dopiero na gruncie konkretnej realizacji tekstowej i wobec tego – niby to wiemy, lecz nie zawsze stosujemy – najlepiej uczyć się od poetów.

5Odpowiedzią Tabaszewskiej na teoretyczny impas jest interesująca sugestia, by problematykę tradycji ująć od strony wspomnianej wcześniej pamięciologii. Sugestia ta opiera się na słusznym założeniu, że badania pamięciowe podejmują często zbliżone kwestie, dostarczając przy tym nowego języka i nowych narzędzi, za których sprawą kategoria tradycji mogłaby ponownie znaleźć się w polu zainteresowań badawczych. Nie trzeba dodawać, że dodatkowym atutem jest tutaj niezwykła popularność memory studies, prowadząca niektórych do uznania, że są one bodaj najpowszechniejszym paradygmatem badawczym współczesnej humanistyki, łączącym i scalającym nawet całkiem odmienne obszary wiedzy; w rezultacie literaturoznawcze rozpoznania tradycji mogłyby być eksportowane poza literaturoznawstwo. Związek tradycji z pamięcią jest nie tylko intuicyjny, ale daje się dobrze scharakteryzować pod względem teoretycznym, czemu w szczególności służą najnowsze interpretacje Tradycji i talentu indywidualnego, klasycznego eseju Eliota z 1919 roku. Jak trafnie wskazuje Tabaszewska, pamięciolodzy odnajdą w nim zarówno zapowiedzi pomysłów Maurice’a Halbwachsa (ważniejsze od indywidualnego jest to, co zbiorowe, zaś indywidualne jest co najwyżej funkcją zbiorowego), jak i Aleidy Assmann (tradycja rozumiana jako pamięć nie jest przyjmowanym biernie spadkiem, jest przedmiotem wyboru i negocjacji). Kwestię aktywnego uczestnictwa w tradycji, niepolegającego na prostej negacji czy refutacji, ale właśnie na negocjowaniu elementów, które można by zachować na przyszłość, autorka przedstawia też w świetle stworzonej przez Marjorie Perloff teorii ariergardy. Dzięki temu interesujący Tabaszewską związek między tradycją i modernizmem, nowoczesnością i awangardą został zaprezentowany bez upraszczających przeciwieństw i kontrastów.

6Ponieważ jednak tradycja jako taka, nawet przeniesiona na grunt pamięciowy, nadal może wydawać się pojęciem mało operatywnym i nie dość precyzyjnym, co z kolei prowadziłoby do jego dalszego rozwadniania czy zastępowania innymi etykietkami, w książce proponuje się narzędzie metodologiczne, dzięki któremu związek tradycji z pamięcią stawałby się dużo łatwiej uchwytny. Mowa tu o tytułowych „poetykach pamięci” albo – to forma bodaj częściej stosowana – o „poetyce pamięci”. Nie mam pewności, czy mamy tu do czynienia z jakimś brakiem konsekwencji, nawet jeżeli poetykę pamięci w jednym miejscu projektuje się jako „swoistą metadyscyplinę” zarówno wobec literaturoznawstwa, jak i badań pamięciowych (s. 170), innym zaś razem jako „nową subdyscyplinę badań” literackich i pamięciowych (s. 113). Niewykluczone, że w rozróżnieniu „poetyki” i „poetyk” kryje się sugestia, iż niezależnie od sugerowanych przez „poetykę pamięci” przewidywań, u różnych autorów odnajdziemy różne „poetyki pamięci” albo – jeszcze lepiej – że „poetyka pamięci” nie jest postulatem teoretycznym, który dopiero oczekuje potwierdzenia w konkretnych realizacjach twórczych, ale właśnie wypływa z rozmaitych i niedających się sprowadzić do wspólnego mianownika „poetyk pamięci”, co dość dobrze zresztą korespondowałoby ze sposobem, w jaki ta książka jest skonstruowana, a o czym parę słów niżej.

7Poetyka pamięci inspirowana jest retoryką pamięci w rozumieniu Astrid Erll. W ujęciu tym literaturę traktuje się przede wszystkim jako medium pamięci, będące „wynikiem interakcji zachodzącej między literackim ukształtowaniem tekstu i postulowaną przez daną pamięć zbiorową formą przechowywania pamięci” (s. 167); w rezultacie literatura nie tylko transmituje pamięć, ale też ją kształtuje i tworzy. Badanie powinno w tym przypadku prowadzić do rozpoznania strategii tekstowych, które służą rozpowszechnianiu pewnej formy pamięci zbiorowej. Poetyka pamięci tym ma się natomiast różnić od retoryki pamięci, że nie musi wychodzić od tekstów, które już uzyskały status zbiorowych; dzięki temu pole badawcze zostaje poszerzone o utwory, które – nawet jeśli w jakiś sposób odwołują się do praktyk zbiorowych – proponują nowe „tendencje mediatyzowania pamięci” (s. 169) i niekoniecznie są powiązane z wydarzeniami uznawanymi przez daną zbiorowość za istotne – innymi słowy, przedmiotem interpretacji mogą być utwory najnowsze, które nie tak łatwo powiązać z dobrze już zakorzenionymi konceptualizacjami pamięci. To z kolei, co dla retoryki i poetyki pamięci wspólne, to odnajdywanie i „analiza tekstowych strategii, ewokujących dane tryby pamiętania” (s. 170). W przypadku poetyki pamięci chodziłoby w szczególności o to, jak tekst odnosi się do różnych form pamiętania, jak je re- i dekonstruuje po to, by w ich miejsce zaproponować inne formy pamięci oraz inne modele tożsamości. W tej perspektywie tradycja jest już oczywiście formą pamięci i jako taka daje się sproblematyzować od strony literaturoznawczej, np. jako intertekstualność.

8Jak się wydaje – bo nie jest to w książce powiedziane – wprowadzenie poetyki pamięci pozwala jednocześnie uniknąć podejrzenia, że zestawienie tradycji z pamięcią jest zabiegiem tautologicznym. Myślę tu w szczególności o podnoszonych przez niektórych krytyków pamięciologii zarzutach, że pamięć kulturowa to po prostu nowe określenie dla dawniej już rozpoznanych zjawisk w rodzaju tradycji, mitu, stereotypu, intersubiektywnej świadomości czy świadomości historycznej. Otóż poetyka pamięci, tak jak ją przedstawia Tabaszewska, stanowi obietnicę zupełnie nowej metody, wychodzącej od pytań niby tradycyjnych (bo o tradycję tu idzie), ale i zarazem odrębnych i nowatorskich. Co prawda, czytelnik może odnieść wrażenie, że teoretyczne uzasadnienie owej poetyki nie zawsze jest dość jasne, wrażenie to jednak znika po lekturze części literackiej, w której Tabaszewska zdradza niezwykły i subtelny talent interpretacyjny, pokazujący różnorodne i niejednoznaczne strategie literackie odnoszące się do kwestii tradycji-pamięci. Nie pomylę się z pewnością, jeśli napiszę, że właśnie tutaj potrzeba mówienia o poetyce czy poetykach pamięci jawi się odbiorcy książki jako metodologiczna konieczność. Świadczy to zarazem o fakcie, że Tabaszewska jest jak najdalsza od tego, by próbować poświęcić literaturę na ołtarzu teorii – to raczej literatura definiuje poetyki pamięci, a nie na odwrót.

11Wątpliwości dotyczą też jednego z kluczowych pojęć stosowanych przez Tabaszewską, a jest nim intertekstualność. Nie chodzi o to, że jest to kategoria nieprzydatna; wprost przeciwnie – autorka jest nad wyraz przekonująca, gdy pokazuje, że rozważania o tradycji i pamięci, szczególnie w konkretnych realizacjach twórczych, nie mogą się bez tej idei obyć. Problem w tym, jak intertekstualność ma być tutaj rozumiana. Jak się wydaje, proponowana definicja nie wykracza poza konstatację, że intertekstualność jest „swoistą pamięcią literatury” (s. 223) czy tradycji literackiej, co jest stwierdzeniem na tyle ogólnym, że często nie wiadomo, czy powołanie się na intertekstualność przekłada się na jakiś nowy rezultat poznawczy. Z pewnością byłoby lepiej, gdyby pojawiła się tutaj bardziej precyzyjna teoria intertekstualności, wypracowana czy to w ramach literaturoznawstwa, czy badań pamięciowych – tymczasem czytelnik związek między intertekstualnością i pamięcią niekiedy musi sam sobie dopowiadać, choć rezultaty tego dopowiadania nie zawsze są satysfakcjonujące. Nie trzeba zresztą dodawać, że intertekstualność, z jej postmodernistycznymi i poststrukturalistycznymi konotacjami, jest również teorią organizacji (pan)tekstu, a nie tylko prostą konstatacją faktu, że coś jest powielane i w konsekwencji przypominane. W tym drugim przypadku idea intertekstualności nie różniłaby się w niczym od tego, co wszyscy poeci i teoretycy poezji wiedzieli od bardzo dawna – że literatura wykorzystuje tworzywo innych tekstów.

12Wreszcie – zdarzają się autorce drobne błędy. Rozróżnienie na „collected memory” i „collective memory”, na s. 158 przypisywane Erll, w istocie rzeczy zostało zaproponowane przez Jamesa E. Younga, a bardziej szczegółowo opracowane i spopularyzowane przez Jeffreya Olicka; błąd dziwi tym bardziej, że wcześniej koncepcja tego ostatniego jest omawiana, a dychotomia obu pojęć wspominana. Z kolei „pamięć funkcjonalna” Assmann, wbrew sugestii autorki, to bardziej forma pamięci zbiorowej czy kulturowej niż pamięci indywidualnej. Oczywiście musi się ona realizować również na poziomie jednostkowym (jako pamięć jednostek), ale jednostki odnoszą się tutaj do pewnej wspólnej pamięci (lub niepamięci) – w ramach zbiorowości, do jakiej należą. Jest to mniej więcej ten sam mechanizm uwikłania tego, co indywidualne, w tym, co zbiorowe, jaki zaproponowany został w teorii ram pamięci Halbwachsa.

13Powyższe zastrzeżenia w żadnej mierze nie umniejszają jednak ani doniosłości teoretycznej i interpretacyjnej Poetyk pamięci, ani też oferowanej przez nie przyjemności lekturowej. Jeśli istotnie można mówić o zapaści, w jakiej znalazła się problematyka tradycji, to książka Justyny Tabaszewskiej dowodzi, że jest to raczej wynikiem pewnego znudzenia bądź lenistwa teorii niż nieatrakcyjności samego pojęcia, które nie tylko nie kapituluje, ale wręcz dopomina się o nieszablonową i oryginalną reinterpretację. Poetyki pamięci to w moim przekonaniu bardzo dobry krok w tę stronę.