• 1 Treść ekspertyzy wydanej przez Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie cytuję (...)
• 2 M. Foucault Wykład z 28 stycznia 1976, w: tegoż Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Collège de F (...)

2Wyrok zamykała lista ławy przysięgłych: Ferdynand Ruszczyc (Dziekan Wydziału Sztuk Pięknych), Józef Czajkowski (Prodziekan), Stanisław Bohusz Siestrzeńcewicz, Tadeusz Dmochowski, Bonawentura Lenart, Benedykt Kubicki, Bolesław Bałzukiewicz, Jan Bułhak, Bronisław Zapaśnik¹. Wydana w Wilnie opinia przesądzała o losie warszawskiej świątyni i definiowała zarazem styl, w jakim oficjalnie o losie tym będzie się w Polsce mówiło. Kluczowe były tu dwa słowa: symbol i obelga, przekształcające budowlę z placu Saskiego w tekst, a jej zniszczenie – w operację dokonywaną na abstrakcyjnych znakach. Znak niszczy się bezboleśnie, po prostu się go wymazuje lub zastępuje innym. Abstrakcyjny znak wymazuje równie abstrakcyjna władza, najczęściej po to, by zademonstrować swoją dominację, by pokazać swą wielkość, przekonać wszystkich, że jest. Historia oficjalna to dyskurs władzy, „dyskurs zobowiązań, poprzez które władza podporządkowuje; to również dyskurs blasku, jakim władza fascynuje, przeraża, unieruchamia”². Ale prócz tych, którzy mają władzę i mogą w jej imieniu przemawiać, są przecież ci, co ją kiedyś mieli i muszą milczeć. Prócz zwycięzców są zwyciężeni i historie zwyciężonych, opowieści snute z punktu widzenia przegranych, słabo słyszalne lub w ogóle stłumione w gniewnym milczeniu. Milczą nie tylko pokonani ludzie, także – pokonane przedmioty i budynki. W cieniu zwycięs- kiej historii o soborze, opowiadanej w odrodzonej Polsce, stała opowieść innych, tych, których pokonano i którzy pozostali ze swoimi niewysłowionymi racjami. Zburzenie warszawskiego soboru można zatem analizować z perspektywy głośnych burzących i z perspektywy milczącego soboru. Z tej pierwszej wyłania się obraz sterylnej operacji semiotycznej, przeprowadzanej przez władzę młodego państwa na symbolu i obeldze, pozostawionych przez wroga na placu Saskim. Z tej drugiej rysuje się obraz powolnego konania świątyni, budynku dręczonego i upokarzanego, mordowanego na oczach zwycięskich tłumów. I to z tej drugiej perspektywy można byłoby mówić o wileńskiej ekspertyzie jako o wyroku śmierci wydanym na warszawski sobór.

• 3 Zob. E. Domańska Ku historii nieantropocentrycznej, w: tejże Historie niekonwencjonalne. Refleksja (...)
• 4 Zob. E[.I.] Macharoblidze Sowiersziłos: swiatynija razruszena, „Cerkownyja Wiedomosti” 1926 nr 9/10 (...)

3Budynki nie mówią, warszawski sobór prawosławny nie był w tym względzie żadnym wyjątkiem. Kultura Zachodu zna wszakże instytucję rzecznika, kogoś, kto występuje w czyimś imieniu, kto niemówiącemu lub mówiącemu z trudem gotów jest użyczyć swego głosu i swojej sprawności przekonywania. Rzeczników mogą mieć rozmaici cisi – zmarginalizowane mniejszości, ludzie nieżyjący, dzieci, zwierzęta, rośliny, rzeczy³. Wśród branych w obronę rzeczy ważną część stanowią zawsze te, z których zbudowany jest świat należący do milczących innych lub pokonanych. Warszawski sobór z placu Saskiego reprezentuje ten ostatni przypadek. Był częścią wielkiego Imperium Rosyjskiego, które legło w gruzach wskutek I wojny światowej i przewrotu bolszewickiego. Budynek pozostał tam, gdzie od sierpnia 1915 roku Rosji już nie było, trwał w mieście, które stało się stolicą nowego państwa i ośrodkiem nowej władzy. Swoich obrońców mógł warszawski sobór szukać wśród dawnych użytkowników, tj. prawosławnych Rosjan. Dojście do władzy bolszewików komplikowało jednak sytuację, ponieważ państwo radzieckie deklarowało się jako wróg religii – także prawosławia, które przez wieki kształtowało rosyjską tożsamość. Obrońcą warszawskiego soboru stała się zatem Cerkiew, która zdołała ocalić swą niezależność i władzę, tj. działająca w warunkach emigracyjnych. W latach 20. ważnym ośrodkiem duchowego życia rosyjskich prawosławnych stało się miasto Sremskie Karlovaci w Serbii, gdzie wychodziły „Cerkownyje Wiedomosti”. Pismo na bieżąco informowało o prześladowaniach wiernych w kraju bolszewików i o sytuacji prawosławia w różnych krajach. Warszawski sobór znalazł swego rzecznika w osobie redaktora naczelnego pisma – Eksakustodiana Iwanowicza Macharoblidze⁴.

• 5 Zob. R. Stites Revolutionary Dreams. Utopian Vision and Experimental Life in the Russian Revolution(...)

4Trudno powiedzieć, jak decyzję o zburzeniu warszawskiego soboru przyjęli i komentowali bolszewicy. Zacytowana na wstępie opinia wileńskich naukowców została wydana w szczególnym momencie kształtowania się relacji polsko-radzieckich, w czasie gdy obie strony były zaangażowane w bezpośredni konflikt zbrojny i gdy oddziały bolszewickie znajdowały się w ofensywie. Konflikt militarny nie wykluczał jednak sojuszu w batalii symbolicznej, w kampanii prowadzonej przeciwko znakom – pomnikom, budynkom, świątyniom. Powstanie państwa bolszewickiego oznaczało bowiem wzbierającą falę działań, które historycy sztuki nazywają gestami ikonoklastycznymi⁵. Nowe miało powstać na gruzach starego, nowy porządek wymagał, by wznosząc go, usunąć ślady porządku poprzedniego. Gesty ikonoklastyczne są działaniami symbolicznymi o istotnym społecznym znaczeniu. Dokonuje się przez nie, po pierwsze, wizualizacja historii. Przełom polityczny i ustrojowy jest słabo widoczny w tym sensie, że rzeka deklaracji i programów góruje na ogół nad wątłą i niemrawą strużką realizacji. Aby tę dokuczliwą dysproporcję zmienić, potrzebne są spektakle, w których unaocznia się wszystkim, jak nowe tryumfuje nad starym. Ikonoklazm daje ludziom, po wtóre, pozór uczestniczenia w historii, niesie im zatem namiastkę dziejotwórczej podmiotowości. Uczestniczący w zburzeniu pomnika obalonego władcy czują smak sprawiedliwości społecznej, która jest wymierzana właśnie w akcie przewrócenia obelisku, w fizycznej zemście dokonywanej na znaku przeszłości. Ikonoklazm, po trzecie, pozwala nowej władzy okiełznać gniew tłumu, skanalizować go w kontrolowanym działaniu destrukcyjnym, które przynosi zazwyczaj szybki i widoczny dla wszystkich efekt. I wreszcie – co być może najważniejsze – ikonoklazm daje szansę na osiągnięcie zwycięstwa, którego w realnej przestrzeni nie widać. Zniszczenie znaku może służyć za substytut nieodwracalnego tryumfu nad światem, który ten znak miał reprezentować.

• 6 Tu i dalej korzystam z: E. Kirichienko Moscow’s Cathedral of Christ The Savior. Its Creation, Destr (...)

5Tuż po przewrocie bolszewickim wszedł w życie projekt działań zmierzających do rozprawienia się ze znakami przeszłości⁶. Jego zapowiedzią stało się zburzenie pomnika cara Aleksandra III, ulokowanego przed mos- kiewską katedrą Chrystusa Zbawiciela. W dokumencie z 12 kwietnia 1918 roku, podpisanym przez Lenina i Łunaczarskiego, można było przeczytać, że Rada Komisarzy Ludowych zarządza usunięcie z radzieckich ulic i placów pomników wzniesionych na cześć carów i carskich dygnitarzy. Rozbiórce miały podlegać wyłącznie monumenty „bez historycznej i artystycznej wartości”. Oszacowanie wartości pozostawiono specjalistom – funkcjonariuszom Sekcji Sztuk Pięknych działającej przy Ludowym Komisariacie Oświaty. Ikonoklazm potrzebuje uzasadnień wykraczających poza dziedzinę symboliki. Chce, by zniszczeniu towarzyszyły argumenty pochodzące z dziedzin ważnych dla niszczących. Racje estetyczne nie mają takiego charakteru, dlatego do względów estetycznych zostały wkrótce dołączone uzasadnienia praktyczne. Modernizująca się Moskwa, przekonywano, wymaga szerokich arterii komunikacyjnych, te zaś mogą powstać za cenę wyburzeń budynków, w tym także – ulokowanych w eksponowanych miejscach świątyń. W piątą rocznicę przewrotu bolszewickiego, w listopadzie 1922 roku, została wyburzona moskiewska kaplica pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego, wzniesiona w 1883 roku dla upamiętnienia zwycięskiej wojny krymskiej. W następnych latach zostały zburzone kolejne cerkwie i monastery, zaś w 1931 roku zapadła decyzja o zburzeniu największej i najokazalszej świątyni moskiewskiej – soboru katedralnego Chrystusa Zbawiciela, wystawionego na pamiątkę zwycięstwa Rosji nad wojskami Napoleona. Podstawą tej decyzji była ekspertyza wydana 18 sierpnia 1931 roku przez Komisariat Oświaty Publicznej, gdzie znalazło się m.in. wyszczególnienie dzieł, które z burzonej świątyni winny być zachowane i przekazane do muzeów. Rozpoczęty wkrótce demontaż budynku zakończył się w grudniu 1931 roku. 5 grudnia ogołocona świątynia została wysadzona w powietrze. Na miejscu po zburzonej świątyni miał stanąć kolosalnej wielkości Pałac Sowietów. Nie ulega kwestii, że bolszewicki ikonoklazm miał wiele wspólnego z tym, co działo się w niepodległej Polsce. To podobieństwo rysuje się jeszcze wyraźniej, gdy uświadomimy sobie, że tu i tam przeszłość była kojarzona z prawosławiem, że budynek cerkwi mógł być odczytywany jako znak władzy – świeckiej władzy cara, ale przecież pojmowanej jako ziemskie namiestnictwo Boga. W katolickiej Polsce Bóg carów nie był wszakże Bogiem.

• 7 Burzeniu soboru na Placu Saskim „Wozrażdienije” poświęciło następujące materiały: Razborka warszaws (...)
• 8 Zob. O. Novikoff [A letter to „The Morning Post”] „The Morning Post” 1920, 2 stycznia.

6Radziecka prasa prawdopodobnie nie dostrzegła burzenia soboru z placu Saskiego, a jeśli nawet dostrzegła, to musiała widzieć w warszawskim akcie jeszcze jeden argument, który wspierałby decyzje ikonoklastyczne podejmowane przez bolszewików. Rzecznikami ginących świątyń mogli stać się w tych warunkach „biali” Rosjanie, zarówno ci, którzy po przewrocie bolszewickim znaleźli się w Polsce, jak i ci, których los rozrzucił po różnych zakątkach świata. Ważnym ośrodkiem „białej” emigracji był od początku Paryż. Tu działały rozmaite emigracyjne instytucje kulturalne, tu kwitł ruch wydawniczy, tu ukazywał się dziennik „Wozrażdienije”, mocno akcentujący przywiązanie do konserwatywnych wartości i tradycji prawosławia⁷. Po drugiej stronie Kanału La Manche działała natomiast niestrudzona Olga Nowikowa, ceniona przez Anglików nestorka rosyjskiego środowiska emigracyjnego⁸. W Anglii działał również Stephen Graham, człowiek zauroczony Rosją i duchowością prawosławia, wybitny znawca kultury rosyjskiej, podróżnik, który kilkakrotnie odwiedził również Warszawę. W ustach Grahama oskarżenie o stosowanie w Polsce bolszewickich metod działania musiało brzmieć szczególnie przekonująco:

• 10 Zob. B.J. Wilden Hart [Letters to the Editor:] The Russian Cathedral at Warsaw, „The Observer” 1923 (...)

7Rzecznikami warszawskiego soboru stawali się nie tylko „biali” Rosjanie i ludzie emocjonalnie z Rosją powiązani. Wydaje się, że działał tu mechanizm swoistej solidarności innych. Głosu ginącemu soborowi najchętniej gotowi byli użyczyć ci, którzy na placu Saskim czuli się nie u siebie, którzy przyjechali skądinąd, by sądzić rzeczy według własnych, nie zaś warszawskich, miar. Ujmując rzecz prościej: rzecznikami soboru stawali się cudzoziemcy. Przegląd doniesień z Warszawy przekonuje, że przyjezdni wypełniali swe obowiązki rzeczników w niejednakowym stopniu, a niekiedy nawet nie wypełniali ich wcale i skłonni byli widzieć sprawy tak, jak sugerowała to retoryka polskich władz. Pisali zatem o soborze-symbolu i soborze-obeldze¹⁰. Warto jednak mimo wszystko wsłuchiwać się w każdy głos innego. W spojrzeniu innego nasze rzeczy układają się bowiem zawsze inaczej.

• 12 Zob. Po stu latach, „Kurier Poranny” 1926, 22 sierpnia (nr 232); Tak nareszcie wygląda plac Saski w (...)

9Oficjalna historia burzenia była rozwijana wokół tematu pustki: warszawski sobór był zbudowany dla prawosławnych Rosjan, z których większość stanowili żołnierze i carscy urzędnicy; z chwilą ich ewakuacji na wschód świątynia straciła użytkowników; potrzeby duchowe nielicznych pozostałych Rosjan mogły zaś zaspokajać inne warszawskie cerkwie. Na temacie pustki były konstruowane także relacje z zakończonych prac przy wyburzaniu. Prasowe ilustracje placu Saskiego miały pokazywać przestrzeń „uwolnioną” od soboru, na nowo oddaną reprezentacyjnym potrzebom mieszkańców stolicy¹².

• 13 Zob. Po stu latach. Znacznie gorzej wypadła oprawa ósmej rocznicy odzyskania niepodległoś- ci. 11 l (...)
• 14 „Kopuły i bębny pod nimi są zburzone, połowa południowej ściany zburzona jest wybuchem, przez zieją (...)

11Znaki pozostawił carat, zaborca, imperialna Rosja. Wymazywanie dokonuje się także w sferze ponadindywidualnej. Decyzję o zburzeniu wydało ciało zbiorowe, a jej podstawę stanowiła opinia sygnowana przez zespół ekspertów. Anonimowość widać także na zdjęciach „wolnego” już placu Saskiego. W dniu Święta Żołnierza, obchodzonym 15 sierpnia 1926 roku, na miejscu po zburzonym gmachu stoją pułki warszawskie, uformowane geometrycznie i układające się w jakiś wielki znak – hieroglif wolności. Ten hieroglif czytelny jest wszakże tylko dla obserwatora patrzącego z góry, tj. z poziomu, który zwykle rezerwuje się dla oglądającej paradę władzy¹³. W relacjach „rzeczników rzeczy” budynek jest pełen dzieł, w których zestaliły się autentyczne uczucia religijne jego twórców: architektów, malarzy, autorów mozaik. Są to dzieła szczególne przez to właśnie, że ich związek z biografiami artystów wydaje się trwalszy. Mają one bowiem w sobie coś z klasycznych darów, a zatem przedmiotów, które są niejako przedłużeniem obdarowujących. Listę twórców, którzy wznosili i zdobili sobór, łatwiej jest dziś skompletować z wypowiedzi warszawskich innych¹⁴.

• 15 Zob. M. Foucault Wykład z 28 stycznia 1976, s. 77.

12Antropomorfizacja soboru dokonywała się nie tylko tą drogą, tzn. przez przedstawienie gmachu jako przestrzeni, której zorganizowanie zjednoczyło setki osób. Sobór związał ze sobą na stałe rozmaitych ludzi (projektantów i wykonawców), sam także był osobą, obdarzoną własną biografią. Jeśli matrycą oficjalnej historii jest, jak chce tego Foucault, opowieść o wiecznym Rzymie, to wzoru dla narracji zwyciężonych trzeba szukać w Biblii i w opowieściach o Jeruzalem¹⁵. Antropomorfizacja soboru oznaczała, że proces rozbiórki nie jest zwykłym przedsięwzięciem technicznym, realizowanym z użyciem rozmaitych narzędzi, jawi się natomiast jako powolne mordowanie gmachu, rozczłonkowywanie jego ciała, zadawanie bólu. Dwa ujęcia wysuwają się tutaj na czoło. Pierwsze to obraz burzenia soboru jako publicznej egzekucji, w której tłamsi się godność skazanego. Tak pisał o rozbiórce Stephan Graham, ten sam obraz powróci w bardzo osobistej wypowiedzi Macharoblidze. W ujęciu burzenia jako egzekucji istotne jest odesłanie kulturowe – do praktyk stosowanych przez bolszewików:

• 19 „W Warszawie kościół prawosławny wznosił kiedyś osiem [sic!] kopułek bizantyjskich, przykrytych poz (...)

15Słowa Kronsztadzkiego i nadawany im status „legendy” dobrze ilustrują naturę narracji rozwijanych przez rzeczników soboru. Są one wszystkie bliskie językowi mówionemu, nieutrwalonemu w kanoniczną postać. Chętnie powołują się one na to, co mówią masy, co widać choćby w migawkowej wzmiance o śmierci dwóch Niemców, których za udział w świętokradczym demontażu miedzi z soborowych dachów miał pokarać rosyjski Bóg¹⁹. Historia władzy trzyma się blisko słowa utrwalonego, zapisanego, skodyfikowanego. Rozwijana jako przeciwstawna do niej relacja „rzeczników rzeczy” nie ma ciągłości, nie układa się w jednolity porządek, oddając tym emocjonalną i trochę anarchiczną strukturę języka mówionego.

• 21 Zob. Pas. Warszawskij sobor, „Wozrażdienije” 1925, 21 listopada (nr 172).

17Alternatywna wersja biografii mogłaby się realizować przez przekształcenie soboru w muzeum²¹. Warto zwrócić uwagę, że w interesujących nas wypowiedziach tę wersję w zasadzie traktuje się jako akceptowalną, bo dającą gwarancję zachowania w całości świątynnej bryły. W relacjach innych wagi nabiera materialność burzonego obiektu, dużo pisze się zatem o materiałach – tych, z których zrobiony został sobór i tych, które z rozbiórki zdołano odzyskać. Pedantyczne wyliczenia ilości tego, co ze zburzonego soboru pozostało, dowodzą, że budynek aż do końca nie przestawał eksponować swej somatyczności.

• 22 Zob. P.Th.R. L’Appel en faveur…; zob. też. P.Th.R. Le Monument national au Sacré-Cœur, „Regnabit” 1 (...)
• 23 Zob. E.I. Macharoblidze Sowiersziłos…
• 24 Zob. M. Kula Religiopodobny komunizm, „Nomos”, Kraków 2003.
• 25 Podobna zamiana miała spotkać zburzoną cerkiew w Alejach Ujazdowskich: w jej miejscu projektowano m (...)

18W kręgu „możliwości biograficznych”, jakie w wypowiedziach o przyszłości soboru pojawiają się u rzeczników gmachu, jest także wariant zakładający wyburzenie. Wariant ten był dyskutowany szczególnie często w okresie, gdy los soboru był już przesądzony, tzn. gdy stopień zaawansowania rozbiórki nie pozwalał już myśleć o wykorzystaniu istniejącej bryły. Wśród projektów wykorzystania miejsca po zburzonym obiekcie na czoło wysuwa się ten, który przewidywał zachowanie religijnej funkcji miejsca zajmowanego przez sobór. Myślę tu o projekcie, by na miejscu soboru prawosławnego wznieść kaplicę Najświętszego Serca Jezusa. Ten francuski projekt jest godny uwagi także z tej racji, że pokazuje, jak dyskurs innego lokuje się względem argumentacji rozwijanej nad Wisłą. Polski projekt przewidywał wzniesienie w centrum placu Saskiego pomnika dedykowanego Sercu Jezusa, we francuskim pomyśle istotna jest hierarchizacja, wyrażona w przekonaniu, że odpowiednim dalszym ciągiem dla zburzonej świątyni powinna być raczej kaplica, a nie pomnik²². O pomniku na miejscu świątyni mówi też Eksakustodian Macharoblidze. Chodzi tym razem o cerkiew w Alejach Ujazdowskich, na której miejscu miał stanąć pomnik Chopina. Także ten biograficzny wariant dla zburzonej świątyni jest traktowany jako rozwiązanie wysoce niestosowne²³. Z zebranych wypowiedzi wyłania się dość wyraźnie rozwiązanie, które jest traktowane jako biegun niestosowności. Jest nim przekształcenie placu Saskiego i miejs- ca po zburzonej cerkwi w miejsce defilad i parad wojskowych, tj. uczynienie z placu miejskiej pustyni. Kultura chrześcijańska zna przestrzeń pustyni i jej symboliczne sensy. To siedlisko złych mocy, przeszkoda na drodze do Ziemi Obiecanej. Zastąpienie świątyni gołym placem jest transformacją, którą w analizowanych tekstach traktuje się jako biografii dopełnienie najgorsze, najbardziej niesprawiedliwe, najmocniej godzące w status skazanej na zagładę budowli. Bolszewicy zburzyli sobór Chrystusa Zbawiciela, planując na jego miejscu wznieść gigantyczny Pałac Sowietów. W projektowanym Pałacu Sowietów miały znaleźć się pomieszczenia na wielotysięczne imprezy. Zarówno w swojej monumentalnej bryle, jak i w przewidzianej funkcji miała to być zatem budowla o „religiopodobnym” charakterze24. Świątynię zastępowałaby tu świątynia. Na placu Saskim zburzoną świątynię zastępowało kilkadziesiąt tysięcy metrów kwadratowych pustki25.

• 26 Spory o przyszłość dawnego soboru przedstawia na materiale polskiej prasy Grzegorz Michalak; zob. t (...)
• 27 Godna przypomnienia jest tutaj ewolucja stanowiska Stefana Żeromskiego. W zakończeniu opowiadania W (...)
• 28 Wiaczesław Bohdanowicz to teolog prawosławny, białoruski działacz społeczny, senator I i II kadencj (...)

19Byłoby dużym uproszczeniem mówić, że decyzja o zburzeniu soboru spotkała się w Polsce z ogólną aprobatą. Ekspertyza sporządzona przez wileńskich historyków sztuki nie zdołała przekonać większości polskich posłów. W 1920 roku sejm przyjął zatem uchwałę o tymczasowym zachowaniu świątyni26. Późniejsza zmiana tego stanowiska była pochodną działania wielu czynników, ale nawet wtedy, gdy zburzenie soboru zostało już przesądzone, opinia publiczna pozostawała podzielona i w tle głosów wzywających do rozprawienia się z symbolem carskiej tyranii dawał się słyszeć głos „soborytów”, biorących świątynię w obronę²⁷. Wśród argumentów używanych przez obrońców był jeden o wadze szczególnej. Było to odwołanie się do opinii innych, tych zatem, którzy na konflikt wokół soboru spoglądali z zewnątrz i którzy warszawskie sprawy mierzyli niewarszawskimi miarami. Linia obrony „soborytów” miała zresztą swoje oficjalne siły, związane z tym, że II Rzeczpospolita powstała jako państwo wielonarodowe i wielokulturowe i – przynajmniej oficjalnie – deklarujące równość wyznawców różnych religii. Społeczność prawosławna liczyć mogła na swoją reprezentację w organach przedstawicielskich (sejmie i senacie), historia zmagań o pozostawienie soboru zna przynajmniej dwa nazwiska, które symbolizują sprzeciw wobec oficjalnego kursu politycznego. Mam na myśli posła Mikołaja Serebrennikowa i senatora Wiaczesława Bohdanowicza. Broniąc soboru, ten ostatni mówił wprost o zdziwieniu i zaszokowaniu, jakie rozbiórka świątyni wywoływała wśród odwiedzających Warszawę obcokrajowców. Inna sprawa, że głos Bohdanowicza z wielkim trudem torował sobie drogę do polskiej opinii publicznej28.

• 29 Zob. A sobór na Saskim stoi, „Mucha” 1919, 28 lutego (nr 9), s. 4; Od redakcji „Muchy”, „Mucha” 191 (...)
• 30 W „satyrze na ciągnącą się rozbiórkę soboru” , jak wynika z programu, występowały dwie postaci: Mur (...)

20Obraz podzielonej opinii publicznej w Polsce i zaznaczającej się stopniowo przewagi zwolenników zniszczenia soboru warto jeszcze skomplikować, wspominając o tej sferze komunikowania publicznego, która przez cały czas sporów konsekwentnie deklarowała wrogość wobec pozostawionej w Warszawie „carskiej pamiątki”. Przywoływane tutaj stanowiska „rzeczników rzeczy” można zatem traktować jako negatyw postaw, które ujawniały się właś- nie w tej sferze. A chodzi mi o prasę satyryczną, a w szczególności – o warszawską „Muchę”²⁹. Przegląd numerów pisma z lat dziesięciolecia 1917-1927 pokazuje, że sobór był powracającym tematem kpin, żartów i satyrycznych historyjek. „Mucha” kpiła z wszystkiego: z cebulastej architektury świątyni, z przeciągania się decyzji o zburzeniu, ze ślimaczego tempa rozbiórki, z wielości propozycji zagospodarowania posoborowego miejsca. Jeśli „rzecznicy rzeczy” formowali obraz soboru mocno zantropomorfizowany, to w głosie „Muchy” dokonywała się krańcowa reifikacja świątyni. To nie świątynia czy dom Boży, lecz zwyczajna „buda”, z której cegły i inne materiały budowlane mogliby wykorzystać „domów twórce”. Mówienie o rozbiórce w tonacji satyrycznej to jeszcze jeden sposób na zakwestionowanie świętości, na spojone z aktami ikonoklasycznymi i sankcjonowane przez władzę bluźnierstwo. Ten sam gest satyrycznego poniżenia powracał też gdzie indziej – w numerze Walą sobór, który gościł w programie warszawskiego teatrzyku „Qui pro Quo” w sezonie 1925 roku30.

• 31 P. Bost Vingt jours en Pologne, „Marianne” 1934, 19 września, s. 3. Niemal identyczny obraz placu z (...)
• 32 Plac Saski, „Mucha” 1927, 27 maja (nr 21), s. 3.

21W wypowiedziach „rzeczników rzeczy” bardzo nieprzyjemnie dla polskiego ucha brzmieć może drwina z pozostałej po soborze śródmiejskiej pustyni: „Dziś pozostaje [w sercu Warszawy – przyp. W.T.] wielki pusty, płaski, teren, 22 tysiące metrów kwadratowych, zarezerwowanych dla słońca, dla deszczu i dla parad wojskowych, przed arkadami, pod którymi płonie ogień Grobu Nieznanego Żołnierza”31. To spojrzenie cudzoziemca pokrywa się z naszą satyryczną wizją placu Saskiego, gdzie miejsce po zburzonej świątyni znaczą „dwie suchotnicze sosny i kilka kałuży błota”32.