• 1 Szok narracyjny to kategoria, której używa Geneviève Zubrzycki dla nazwania „wstrząsu, którego dośw (...)
• 2 Por. R. Hilberg Perpetrators, Victims, Bystanders: The Jewish Catastrophe, 1933-1945, Aaron Acher B (...)
• 3 Por. M.C. Steinlauf Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, przeł. A. Tomaszewska, Cyklady, W (...)

1Do roku 2000 i szoku narracyjnego1, jaki spowodowała książka Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi, dominująca w Polsce narracja o Zagładzie porządkowana była przez siatkę pojęć skorelowaną z kategorią polskiego świadka Zagłady. Źródłem legitymizacji owego konstruktu była definicja Zagłady jako wymierzonej w Żydów niemieckiej nazistowskiej zbrodni państwowej. W obrębie owej definicji zaś – tzw. triada Hilberga: sprawcy, ofiary, świadkowie2. „Polski świadek Zagłady” oscylował w polu semantycznym wytyczanym przez pojęcia takie jak izolacja, bezsilność, bierność, Jaspersowska wina niezarzucalna, w najgorszym razie obojętność i wina obojętności. Tak prezentowała się mapa pojęć szczególnie intensywnie wykorzystywana w latach 80. W latach 90. pojawiła się na niej dodatkowo – bezpodstawnie przeniesiona z kontekstu euroatlantyckich badań nad ocalałymi z Zagłady – kategoria traumy świadka. Wraz z nią zaś pojęcia takie jak milczenie czy utrata. Niekiedy również – zaczerpnięta z innego nieco słownika – niewyrażalność. „Traumatyczna nadbudowa” kategorii polskiego świadka Zagłady czerpała swoją prawomocność z amerykańskiego dyskursu eksperckiego, a konkretnie tej jego odmiany, która expressis verbis legitymizowała koncepcyjne przewłaszczenie. Rolę argumentu z autorytetu odegrała w tym zakresie książka Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady Michaela C. Steinlaufa3.

• 4 „Powtarzam to raz jeszcze: to nie my, którzy przeżyliśmy, jesteśmy prawdziwymi świadkami. […] My, k (...)
• 5 Przypadkiem domagającym się osobnej polemiki jest kategoria świadków świadectw zastosowana do prozy (...)
• 6 Por. G. Niziołek Polski teatr Zagłady; L. i F. Tych Świadkowie Shoah. Zagłada Żydów w polskich pami (...)

2Słowo „świadek” w odniesieniu do polskiego kontekstu Zagłady używane było zazwyczaj w dwóch znaczeniach. Jako ekwiwalent słowa bystander, a więc na oznaczenie trzeciego ogniwa triady Hilberga. Mieliśmy tu do czynienia z postronnym, któremu blisko do widza czy gapia. Słowo to używane było także jako ekwiwalent słowa witness w sensie wywodzącym się od Izajasza, a dookreślonym przez Primo Leviego4. O polskiej większości zwykło się mówić jako o świadkach Zagłady w rozumieniu Hilbergowskim lub – w rozumieniu Leviego – jako o świadkach świadków Zagłady, czyli świadkach ofiar5. Badacze tekstów kultury, którzy wychodzili z założenia, że grupa dominująca była grupą świadków, w punkcie dojścia opisali fiasko polskiego świadectwa i polskiego paradygmatu świadectwa6. Pośrednio zatem – choć nie formułowali tego w ten sposób – podważyli kategorię polskiego świadka Zagłady.

• 7 Charakterystyczne pod tym względem są różnice między wypowiedziami formułowanymi po polsku i np. w (...)

3Dotychczasowe kategorie opisu Zagłady okazały się nieadekwatne także wobec rozumianej neopozytywistycznie wiedzy o stanie faktycznym – nie tylko w rezultacie gwałtownego przyrostu owej wiedzy. W świetle relektury wcześniejszego i, zdawałoby się, oswojonego oraz przyswojonego korpusu analitycznego wyszło bowiem na jaw, że to owe narzędzia terminologiczne – nie zaś cenzura czy nie niepełny dostęp do źródeł – pozwalały latami nie dostrzegać lokalnego kontekstu Zagłady. Zasłaniały go i pozwalały pomijać, jeśli nie zakłamywać. Tworzyły warunki odbioru, które nie pozwalały słyszeć – czy może pozwalały nie słyszeć – głosu ofiar, a niekiedy także utrudniały, jeśli nie udaremniały ofiarom przebywającym w polskim kręgu kulturowym artykulację ich doświadczenia7. Jakim terminem można zatem zastąpić kategorię polskiego świadka Zagłady?

• 8 Por. D. Engel In the Shadow of Auschwitz: The Polish Government-in-exile and the Jews, 1939-1942, U (...)
• 9 Por. D. Libionka ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich, w: Polacy i Żydzi (...)

5Periodyzacja zagłady Żydów polskich (w tym osób przyporządkowanych do tej kategorii wbrew samookreśleniu) obejmuje trzy fazy: gettoizację, eksterminację (na którą składa się eksterminacja masowa w ramach Einsatz Reinhardt oraz poprzedzająca ją eksterminacja masowa metodami tradycyjnymi – franc. Shoah par balles) i polowanie na Żydów (niem. Judenjagd). Niemieckie sprawstwo we wszystkich trzech fazach nie ulega wątpliwości i nie podlega dyskusji. Polska – reprezentowana przez rząd na wychodźstwie – była członkinią koalicji antyhitlerowskiej i nie miała kolaboracyjnego rządu. Udokumentowana jest natomiast szeroko zakrojona kolaboracja lokalnej policji (dawniej – a raczej bardzo niedawno – polskiej policji państwowej) oraz władz niższego szczebla, czyli lokalnej administracji w jej kształcie zazwyczaj przedwojennym. Szczególnie aktywne w procesie Zagłady były także służby mundurowe w rodzaju ochotniczej straży pożarnej czy hufców pracy. Miejsce i rola tych instytucji sytuuje je po stronie sprawców – także w sensie możliwym do odniesienia do ich poszczególnych członków na gruncie prawa karnego. Osobną sprawą jest postawa i polityka rządu w Londynie8 i polskiego państwa podziemnego (Delegatury Rządu na Kraj i Armii Krajowej)9 – postawa i polityka, których co do reguły nie daje się ocenić pozytywnie. Nie to jednak jest przedmiotem niniejszej analizy.

• 11 Por. Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powoje (...)
• 12 J. Grabowski Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy, „Zagłada Żydów” 2008 nr 4, s. 81-110.

11Faza gettoizacji to także – niezależnie od niemieckiego rabunku – przejmowanie własności Żydów przez Polaków11. Proces ten przyjmował różne formy, lecz wszystkie one przebiegały na zasadach rabunkowych: były zbliżone do rabunku lub tożsame z rabunkiem – jak np. tzw. handel między gettem a tzw. stroną aryjską. Druga faza Zagłady oznaczała dalszą „aryzację” żydowskiej własności, włączając w to rabowanie uciekinierów z gett i transportów. Wszystkie te działania – nawet jeśli nie towarzyszyły im denuncjacje – pozbawiały ofiary wszelkiej szansy na przeżycie. Warunkiem korzystania z polskiego biznesu pomocy było wszak posiadanie ponadprzeciętnych środków materialnych12. Obowiązywał bowiem podwójny cennik towarów i usług. Toczący się wówczas proces można określić jako rozbieranie Żydów do śmierci.

• 13 J. Karski Widziałem, oprac. M. Cichy, „Gazeta Wyborcza”, 2-3 października 1999, s. 15.

16Jednego możemy być pewni: patrzyli wszyscy. Wszelako to nie sam fakt patrzenia, lecz sposób patrzenia miał decydujący wpływ na los ofiar. To ów sposób stanowił „mur wokół muru” i sprawiał, że – jak wyraził się Jan Karski – „cała Polska była gettem”13: śmiertelną pułapką bez wyjścia, bez zewnętrza. Spojrzenie jest tym, co Bourdieu określił jako habitus: wcieleniem i egzekwowaniem norm kulturowych, czyli porządku społecznego. W tym wypadku był to porządek, który nie przewidywał nie tylko bezpiecznego miejsca, lecz w ogóle żadnego miejsca nie przewidywał dla Żydów. Był on bowiem systemem opartym na etniczno-religijnej definicji wspólnoty. I nie było dla niego alternatywy prawomocnej w sensie społeczno-kulturowym. Modele alternatywne – takie jak wspólnota ufundowana na obywatelstwie – były (i są do dzisiaj) postrzegane w Polsce przeważnie jako zewnętrzne, obce, a wręcz zagrażające.

• 14 Por. M.C. Steinlauf Pamięć nieprzyswojona, s. 59.
• 15 Por. J. Karski Zagadnienie żydowskie w Polsce pod okupacjami, „Mówią Wieki” 1992, nr 4, s. 3-8; J.T (...)
• 16 Por. Wokół Jedwabnego, red. P. Machcewicz, K. Persak, IPN – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Naro (...)
• 17 Por. W. Rappak Raport Karskiego – kontrowersje i interpretacje, „Zagłada Żydów” 2014, t. 1, s. 96-1 (...)
• 18 Por. Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o powstaniu w getcie Warszawy, (...)
• 19 Por. M. Urynowicz La Délégation du Gouvernement de la République Polonaise de Londres et le finance (...)

18Przemoc wobec Żydów nie była przemocą anomiczną. Była to przemoc zakorzeniona w normach i wartościach. Instytucjonalna i nieinstytucjonalna kolaboracja z Niemcami w zakresie zagłady Żydów nie odbywała się w społecznej, kulturowej i moralnej próżni. Za prawodawcę w zakresie moralności uważane było polskie państwo podziemne (w obu jego pionach: cywilnym i wojskowym) – twór stanowiący pierwsze ucieleśnienie ideału Polski dla Polaków14. Emanacją owego ideału był dyskurs i praktyki składające się na politykę podziemnego państwowego organizmu wobec Żydów: w roku 194015, w roku 194116, w roku 194217, następnie zaś w roku 194318 i do końca istnienia podziemnych struktur państwowych. Wymownym tego przykładem jest historia stosunku Londynu i Delegatury Rządu na Kraj do Rady Pomocy Żydom „Żegota”19.

• 20 S. Volkov Antysemityzm jako kod kulturowy, w: Ze sobą, obok siebie, przeciwko sobie. Polacy, Żydzi, (...)

20Przez odwołanie do kategorii antysemityzmu jako kodu kultury, opisanej przez Shulamit Volkov20, możemy mówić o polskiej kulturze większościowej jako kulturze strukturalnie antysemickiej. Lokalny kontekst Zagłady w Polsce był zdominowany przez antysemityzm jako zjawisko długiego trwania: jako wzór kultury – zespół wyobrażeń i dyskursów, tekstów kultury i praktyk społecznych. Jako taki antysemityzm nie tylko powodował przemoc i wykluczenie, lecz także pozwalał na ich integrację w obrębie wyobrażeń o porządku świata. Tym samym zaś delegitymizował współczucie dla ofiar czy też narzucał mu ramy, które sprawiały, że owo współczucie pozostawało bez trwałych pozytywnych dla ofiar konsekwencji. Współczucie dla ofiar było postrzegane jako zagrożenie dla wspólnoty i jej spójności. Empatia lokowała się w obszarze społeczno-kulturowej nieprawomocności. I to właśnie przesądzało o ryzyku związanym z pomocą Żydom, nie zaś kara śmierci. W myśl niemieckiego prawodawstwa obowiązującego w okupowanej Polsce kara śmierci groziła za niezliczone inne działania, które mimo to podejmowano powszechnie i niekiedy całkiem otwarcie (niekolczykowanie zwierząt hodowlanych i ich ubój, posiadanie radia, produkcję alkoholu czy konspirację). Największym niebezpieczeństwem dla pomagających Żydom było dostrzeżenie przez czujne oko nieżydowskiej większości.

• 21 J. Tokarska-Bakir Żydzi u Kolberga, w: tejże Rzeczy mgliste. Eseje i studia, Pogranicze, Sejny 2004 (...)

22Produkcja Żyda – zwana rozpoznawaniem – polegała na nakładaniu na jednostkę fantazmatu Żyda. Obiekt spojrzenia był wyposażany w ten sposób nie tylko w zestaw cech, ale też w instrukcję obsługi. W porządku symbolicznym już „przednowoczesny antysemityzm, religijny, etniczny i społeczny w narracji symbolicznej wyznaczał im [Żydom – przyp. E.J.] prawdziwe «miejsce niebezpieczne», które w każdej chwili mogło zniknąć z powierzchni ziemi”21. Scenariusz akcji był zatem wstępnie przygotowany – podszykowany – i przynależał do obszaru społeczno-kulturowej oczywistości charakterystycznej dla dominującej percepcji: zarówno na poziomie mentalności, jak i wrażliwości. Ów społeczny scenariusz to wzór kultury właśnie. Wzory kultury zaś – nieuświadomione i niepoddane krytyce – działają z siłą przymusu.

• 22 M. Foucault Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Aletheia, Warszawa 2009, (...)
• 23 Tamże, s. 228.

23Według Michela Foucaulta „widzialność jest pułapką”22. Formuła Jana Karskiego – „Cała Polska była gettem” – może zostać przetłumaczona na obraz okupowanej Polski jako rzeczywistości panoptycznej. Rzeczywistość panoptyczna to społeczno-kulturowy aparat umożliwiający akt permanentnego wiedzenia i natychmiastowej identyfikacji oraz gwarantujący, że najmniejszy i najbardziej peryferyjny element nie zostanie pominięty. A zatem aparat sięgający wszędzie i dosięgający wszystko. Foucault określał go jako kompletny „aparat wszechdyscyplinarny”. Jako coś, co „nie ma zewnętrza ani luk, [co] nie ustaje, póki całkowicie nie wypełni swojego zadania”23. Ten aparat pracuje zresztą w Polsce do dzisiaj. Można go zatem badać w działaniu na bieżąco.

• 24 Tamże, s. 216.
• 25 Tamże, s. 217.
• 26 Tamże, s. 208.

24Rzeczywistość panoptyczna jest „ogromną i mikroskopijną zarazem maszynerią”24, „bezgranicznie zwartym splotem procedur panoptycznych”25. W wersji polskiej – z perspektywy ofiar Zagłady – ta struktura była ufundowana na wszechobecnym i wszechwidzącym chrześcijańskim obserwatorze, stanowiącym rozproszone spojrzenie o wielu twarzach, „które przekształca całość ciała społecznego w pole percepcji: tysiące rozmieszczonych wszędzie oczu, ruchliwe i gotowe na zawołanie punkty obserwacyjne”26. Pisząc o rojeniu się czy mrowieniu mechanizmów dyscyplinarnych, Foucault używał terminu „dezinstytucjonalizacja”. W polskim kontekście mamy do czynienia z formą – czy raczej mechanizmem lub strukturą – już wyjściowo zdezinstytucjonalizowaną: nieformalną, nieinstytucjonalną.

• 27 T. Markiel Gniewczyna w czas wojny, w: T. Markiel, A. Skibińska „Jakie ma to znaczenie, czy zrobili (...)
• 28 A. Żbikowski U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej. Wrzesie (...)
• 29 C. Perechodnik Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, oprac. (...)
• 30 A. Skibińska Gniewczyna w czas wojny – zbliżenie, w: T. Markiel, A. Skibińska „Jakie ma to znaczeni (...)
• 31 S.F. Bielawski Ostatni Żyd z Węgrowa. Wspomnienia ocalałego z Zagłady w Polsce, przeł. S. Abrahamer (...)

25W tym miejscu pojawia się problem z kategorią głównych sprawców przyporządkowaną w opisie wydarzeń Niemcom. Z punktu widzenia ofiar bowiem po roku 1942 rola widzącego otoczenia okazała się kluczowa, a konkretnie rozstrzygająca. Widzące otoczenie stało się głównym rozgrywającym: „zamawiającym ostatnią posługę u Niemców” czy wręcz „zlecającym ją Niemcom” – według oryginalnego sformułowania Tadeusza Markiela ze wsi Gniewczyna27. Odnosząc się do struktury mordów charakterystycznych dla tego okresu, Andrzej Żbikowski kwalifikuje Niemców mordujących Żydów na podstawie denuncjacji jako „pośredników” zbrodni28. Chrześcijanie byli świadomi możliwości powołania się na alibi w postaci Niemców jako głównych sprawców czy też – jak wyraził się Calel Perechodnik – Niemców jako „redaktora naczelnego”: „Niemcy, w razie czego i tak wszystko pójdzie na karb Niemców”29. I faktycznie – jest to odkrycie Aliny Skibińskiej – w powojennym Rejestrze miejsc i faktów dotyczących zbrodni popełnionych przez hitlerowskiego okupanta po społecznej praktyce polowania na Żydów pozostały zapisy w rodzaju: „W tym i w tym miejscu, w takim a takim czasie, Niemcy z takiej czy innej formacji zamordowali tylu a tylu Żydów”30. W tym świetle niezrozumiałe są sceny w rodzaju tej, która rozegrała się w Węgrowie podczas likwidacji getta – przez Niemców – w roku 1942. „Mężczyzna stojący obok małej dziewczynki krzyczał do Polaków: «Wpychacie nas do pieców»”31. Dominująca polska (przeciw)narracja o Zagładzie zatrzymała w pamięci jedynie ostatnie ogniwo procesu.

• 33 Kategoria zaproponowana przez Feliksa Tycha (por. F. Tych Długi cień Zagłady, s. 160).

30W procesie negocjowania „pułapu prawdy”33, jaki polska kultura dominująca prowadziła i prowadzi z własnym odbiciem w oczach tzw. zagranicy, narracja o polskim świadku Zagłady stanowiła alternatywę dla narracji o Sprawiedliwych rozumianej jako narracja o powszechności pomocy Żydom w okupowanej Polsce. Narracja o Sprawiedliwych została bowiem skompromitowana – zdawało się, ostatecznie – w roku 1968. Obie narracje jednakże były narcystyczne, wymierzone w wiedzę o stanie faktycznym i zwrócone przeciwko ofiarom – narracja o Sprawiedliwych na zasadzie active agression, narracja o polskim świadku na zasadzie passive agression. Obie – jako sposoby unikania konfrontacji z Zagładą i antysemityzmem – stanowiły część problemu, który usiłowały wymijać.

• 34 Por. chociażby: J. Tokarska-Bakir Legendy o krwi. Antropologia przesądu, W.A.B., Warszawa 2008; A. (...)
• 35 M. Janion Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie, W.A.B., Warszawa 2009; Honor, Bóg, Ojczyzna, (...)

32W ramach narracyjnej rewolucji humanistyka i nauki społeczne zaczęły badać i problematyzować lokalne kontinuum antysemickiej przemocy i wykluczenia oraz źródła owego wykluczenia i owej przemocy ulokowane w głównym nurcie kultury34. Zaczęto dokumentować i dekonstruować społeczno-kulturową prawomocność antysemityzmu35. Pozwalając nie dostrzec/nie pozwalając dostrzec miejsca nieżydowskiej większości w strukturze zbrodni, kategoria polskiego świadka Zagłady stanowiła bowiem – i chroniła jednocześnie – większościową narrację. Tym samym zaś obsługiwała interesy grupy większościowej – materialne i symboliczne. Te ostatnie w ich wymiarze przede wszystkim tożsamościowym.

• 36 „Musimy przyjąć, że udawanie, iż nie partycypowaliśmy w Holocauście, nie odpowiada prawdzie history (...)

34Piętnaście lat po debacie jedwabieńskiej, usankcjonowane przez najwyższych urzędników państwowych, „kłamstwo jedwabieńskie”36 – będące polską wersją negacjonizmu – stało się w Polsce doktryną oficjalną. Regres do narracji o powszechności pomagania Żydom osiągnął zaś rozmiary niespotykane nawet w 1968 roku. Problemem pierwszoplanowym wydaje się dzisiaj zatem dyskurs o Sprawiedliwych, karze śmierci i żydowskiej niewdzięczności. Mimo to imperatyw krytyki dyskursu spod znaku polskiego świadka Zagłady nie tylko pozostaje w mocy, lecz – w moim przekonaniu – nabiera wręcz nowej aktualności.