• 1 G.A. Megas Folktales of Greece, University of Chicago Press, Chicago–London 1970, s. 123.
• 2 Zob. http://bibliotekazsw.jcom.pl/images/pliki/O_dwunastu_miesiacach.pdf?i=2 (10.2.2018).

1Bracia miesiące to tytuł baśni typu 480 w klasyfikacji Aarnego-Thompsona, „the kind and the unkind girls”1. W wersji Janiny Porazińskiej opowiada ona o kobiecie, która miała córkę i pasierbicę. „Pasierbica była dobra, a córka była dokucznica. Pasierbica zawsze miała główkę gładko przyczesaną, liczko umyte, sukienkę, choć biedniutką, ale czystą. Córka była roztargana, często nieumyta, a jak jej się spódniczka ubłociła, to w takiej szargulicy wciąż chodziła”2.

• 3 Tamże.

2Oczywiście zupełnie inaczej niż Porazińska widziała to macocha, która właśnie schludnej pasierbicy chciała się pozbyć. Więc kiedy przyszła zima, wysłała ją do lasu po fiołki. „Jak ich nie nazbierasz, to się tu nie pokazuj, bo cię do izby nie wpuszczę”3.

• 4 Wzmianki o mordzie w Chruszczynie Wielkiej pojawiły się np. w tekście Jana Grabowskiego „Chcę nadmi (...)

4Zaczęłam od tej baśni dla przywołania porządku symbolicznego, o którego rozpadzie mowa w artykule pt. Bracia miesiące, nad którym pracuję. Opiera się on na materiale kilkunastu powojennych procesów o mordy na Żydach popełnione w latach 1943-1945 na południowej Kielecczyźnie, w rejonie wyznaczonym wierzchołkami trójkąta Koprzywnica – Sędziszów – Kazimierza Wielka4.

• 5 Określenie „dirty warriors” oznaczające żołnierzy posłusznych rozkazom, popełniających zbrodnie prz (...)
• 6 Kategoria samoobrony/milicji obywatelskiej (vigilantism) pojawia się często w klasyfikacjach przemo (...)

5Żydów mordowali tu „dirty warriors”5 – żołnierze Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej, w okresie zbliżenia tych organizacji, czyli od lata 1943 do marca 1944, tzn. do sfinalizowania umów o podporządkowaniu pierwszej tej drugiej. Wszyscy sprawcy należeli do dwóch formacji samoobrony6 obu tych organizacji – w BCh określających się jako Korpus Bezpieczeństwa i Ludowa Służba Bezpieczeństwa, w AK do formacji dywersyjnych, w tym szczególnie jednej o kryptonimie „Dominik” (czasem też w dokumentach: „”Dominika”).

• 7 Przesłuchanie podejrzanego Bronisława Gazdy, s. Wojciecha i Zofii Maj, ur. 21.8.1923 w Nagorzanach (...)

6Jeden z żołnierzy tej ostatniej formacji zeznawał: „oddziały «Dominika» to były oddziały wydzielone z organizacji AK, których zadaniem było, oprócz walki z okupantem, likwidowanie Żydów”7.

• 8 Zob. http://wyborcza.pl/magazyn/1,153917,20538288,tylko-frajerzy-wierza-w-demokracje-ziemowit-szcze (...)

8Teren, o którym mowa, bywa określany jako polski matecznik. „Mam wrażenie, że chcąc zobaczyć obszar odpowiadający polskiemu jądru”, trzeba pobłądzić gdzieś „między Krakowem a Warszawą”, pisze Ziemowit Szczerek8.

• 9 Zeznanie świadka Bolesława Stasika (wszędzie ortografia oryginalna): „Władze gromadzkie kazały usun (...)

11„Dostałem rozkaz od Naczelnika Straży Pożarnej, by usunąć Żydów”, ukrywających się przy brodle dworskim, czyli wiacie na słomę – zeznaje jeden z partyzantów9.

• 10 Protokół przesłuchania podejrzanego Stanisława Czerwca, 28.4.1950, AIPN Ki_0_27_165, k. 153.
• 11 Przesłuchanie Władysława Pabisa, 15.6.1950, AIPN Ki_126_351, k. 106.

13„W chlewie”10. W oborze: „wchodziło się drzwiczkami zrobionymi w żłobie”11.

• 12 Wyrok Sądu Wojewódzkiego w Kielcach, 11.1.1951, AIPN Ki_126_353, k. 70.

14„W zapolnicy w stodole” – „zapolnica” to przegroda z desek oddzielająca zapole od klepiska; a „zapole” to miejsce na zboże w stodole, sąsiek12.

• 13 Datowany na 15.4.1954 list redaktora „Gromada. Rolnik Polski” do Prokuratora Powiatowego w Iłży: „C (...)
• 14 AIPN Ki_0_27_165, k. 156, 153.

15Pojawiają się niemal niezrozumiałe nazwy fantów, dla których Żydów łapano: „będzie cukier za niego”13. Inne trofea: kurtka na watolinie, skóra miękka i twarda na buty14, kapy pluszowe na łóżko, jesionka z bobrowym kołnierzem, płótno białe i szare, karbid do lamp.

• 15 Akta śledztwa […] prowadzonego przeciwko Feliks Świerczyński i inni, AIPN Ki_0_13_1138_t1, k. 105.
• 16 AIPN Ki_0_13_1138_t2_cz1, k. 23.
• 17 Do Prokuratury Wojewódzkiej, Wydział Śledczy. Meldunek, 25.8.1952, AIPN Ki_0_13_1138_t1, k.105

16Wychodzi na jaw wysoka kompetencja sprawców w zabijaniu (najlepsze do bicia są „kije wiśniowe”15 lub „kije świerkowe”)16, wiedza o tym, gdzie trzeba strzelić, żeby ofiara nie krzyknęła („w ucho”) i jak zamaskować grób („zasiać seradelę”17).

• 18 Przesłuchanie Feliksa Świerczyńskiego, 16.12.1952: „do 1941 otrzymywałem prasę […]. Z początkiem 19 (...)
• 19 Przesłuchanie podejrzanego Edwarda Grudnia, 15.6.1950, Ki_0_27_165, k. 192.
• 20 „Założycielem Stronnictwa Narodowego w Sędziszowie był wikary Stefan Wieniawski [lub: Niewiarski] [ (...)

17Kto konkretnie jest sprawcą tych mordów? Nie są to wcale czy raczej nie wyłącznie jacyś demoniczni „ciemni chłopi” (za definicję ciemnoty przyjmując brak wykształcenia). Są to rolnicy, ludzie zorientowani politycznie18, przedwojenni członkowie SL, czytelnicy ludowego pisma „Szarotka”19, w czasie okupacji najpierw w organizacji „Racławice”, potem w BCh i AK. Sporadycznie (tylko w Sędziszowie) podlegają wpływom Stronnictwa Narodowego i księdza przed wojną wzywającego do bicia Żydów20.

• 21 Niektórzy z nich, jak Marian Grombala (s. Andrzeja, ur. 25.1.1916 w Gieraszowicach) służyli we wszy (...)
• 22 Jan Ryczko był przedwojennym policjantem na Kresach, następnie w Radziłowie na Podlasiu; po wojnie (...)
• 23 W grantowej policji, a w komunistycznej po wojnie był także Władysław Janowski, introligator, który (...)
• 24 Antoni Jarosz, podoficer zawodowy w WP, po wojnie kwatermistrz w KW MO Kielce; zob. tamże, s. 515.
• 25 Wacław Tutak ps. Brzoza – do 1939 podoficer w WP, komendant Strzelca w 4 gromadach, Ćwiertnia 7, 30 (...)
• 26 Jan Osemlak (s. Walentego, ur. 7.10.1921w Łoniowie), Ki_013_4124: k. 37: listonosz w Agencji Poczto (...)
• 27 Stanisław Czerwiec, uczestnik mordu na Żydach w Bełzowie, po wojnie komendant MO w Kościelcu; praco (...)

18Organizacją kierują wszędzie wiejskie elity, ludzie o wyższych kompetencjach zawodowych i społecznych: przed- i powojenni policjanci (np. Marian Grombala21; Jan Ryczko22; Władysław Janowski23), przedwojenni wojskowi (np. Antoni Jarosz24 czy Wacław Tutak25), listonosze (Jan Osemlak)26, agronomowie (Stanisław Czerwiec)27.

• 28 Ki_0_27_165, k. 86.
• 29 Ki_126_352, k. 192. Edward Szczęsny, ps. Bogusław, s. Franciszka i Marii Marzec, ur. 16.6.1910 w Sa (...)

19W mordzie w Bełzowie, gdzie w grudniu 1943 roku rozstrzelano rodziny Ptaśników i Czosnków, bierze udział nauczyciel Smoliński28. Po seminarium nauczycielskim jest też dowódca tej akcji, Edward Szczęsny, wysiedleniec z Poznańskiego29. Ten przedwojenny oficer nie tylko dał rozkaz likwidacji dziewięciorga Żydów, w tym czterech kobiet, ale też sam do nich strzelał po odebraniu im pieniędzy i kosztownosci.

• 30 AIPN Ki_126_353, k. 24.
• 31 AIPN Ki_0_27_165, k. 162. Stanisław Knaś [Kuraś?], s. Leona i Józefy Słupnik, ur. 19/.8.1905 w Dona (...)

20Inny uczestnik mordu, Edmund Sędek, który będzie ukrywał się aż do roku 1956, gdy ujawni się przed radiową „Falą 56”, „od 1941 chodził do prof. Nitscha na kurs języka niemieckiego i księgowości”30. Kolejnym sprawcą jest Stanisław Knaś (Kuraś?), przedwojenny inkasent w Państwowych Zakładach Ubezpieczeń Wzajemnych31.

• 32 AIPN Ki_0_27_165, k. 192

21Wielu sprawców nosi inteligenckie pseudonimy: Ramzes, Saturn32.

• 33 Bronisław Gazda, ps. Skrzetuski, AIPN Ki_0_27_165, k. 248.
• 34 Piotr Gołdyń, ps. Zagłoba, AIPN Ki_0_27_165, k. 196.
• 35 Stanisław Gazda, s. Wojciecha i Zofii Maj, ur. 12.3.1917 w Marcinkowicach gm. Nagorzany pow. Pińczo (...)

22Inni – o pseudonimach Skrzetuski33, Zagłoba34 i Wołodyjowski35 – są urzędnikami w miejscowej gminie.

• 36 AIPN Ki_126_353, k. 247 235.

23Można powiedzieć, że to właśnie Skrzetuski z Wołodyjowskim z pomocą Zagłoby i nauczyciela Szczęsnego ps. Bogusław zabili dziewięcioro Żydów w Bełzowie36.

• 37 Zob. np. zrzut w maju 1944, AIPN Ki_0_27_165, k. 141.
• 38 Gdy okazują się Żydami – jak nauczycielka francuskiego w Pawłowicach gm. Sędziszów – napiętnowani j (...)

24Kielecka wieś w okresie okupacji nie jest jakąś odseparowaną od świata pustynią społeczną, którą toczy podstępna, narzucona przez Niemców anomia. Nic podobnego. Oprócz wspomnianych formacji samoobrony działają tu organizacje takie jak Ochotnicza Straż Pożarna, pomagająca okupantowi wyłapywać Żydów po likwidacji gett. Partyzanci AK i BCh są zaopatrywani w broń z londyńskich zrzutów37. W ich trakcie na przełomie 1943-1944 w rejonie Jędrzejowa ląduje aż sześciu cichociemnych. Każdy z nich bez trudu znajduje bezpieczne schronienie – w majątkach albo na plebaniach – gdzie jednak nie ma miejsca dla Żydów38.

• 39 Przesłuchanie podejrzanego Stefana Drewno, AIPN Ki_0_27_165, k. 143.
• 40 Tamże.
• 41 AIPN Ki_126_351, k. 243.
• 42 AIPN Ki_0_27_165, k. 143, k. 193. W Chruszczynie Wielkiej zginęła rodzina Dulów, którzy prowadzili (...)

25W Pińczowskiem mówi się o tym bez owijania w bawelnę: przeprowadziliśmy „[cztery] akcje likwidacyjne przeciwko obywatelom polskim narodowości żydowskiej”39. Albo: „idziemy likwidować Żydów, przechowujących się u jednego gospodarza”40. Nie jest to terminologia lokalna, występuje też w innych rejonach: „po zlikwidowaniu ośmiu żydków pod Kazimierzą Wielką…”41. Albo: „oddział nasz [AK] ma stawić się koło szkoły w Chruszczynie Wielkiej celem udzielenia pomocy Korpusowi Bezpieczeństwa [BCh], który w Chruszczynie miał przeprowadzić likwidację żydów”42.

• 43 Przesłuchanie podejrzanego Stanisława Kozery, 20.7.1950, AIPN GK 375_7 PSA Kiel 426, k. 26.
• 44 Ki_126_351, k. 239.

26Dowódca jednej z akcji preferuje określenie „robota”: „Widząc, że robota jest wykonana, zarządziłem zbiórkę na podwórzu”43. Albo: „bardzo dobrze udała nam się robota”44.

• 45 TW ps. Jaszczurka, 5/11/1949, AIPN Ki_0_27_165, k. 86. Aleksy Styczeń, s. Franciszka i Agnieszki Ja (...)

27W meldunkach tajnych wspópracowników eufemizmów już nie ma: „donoszę, że Żydków w Bełzowie wymordowali członkowie Korpusu [Bezpieczeństwa BCh] i członkowie Korpusu Styka. «Styk» to jest Styczeń Aleksander [powinno być: Aleksy]”45.

• 46 Ki_0_27_165, k. 193. Cele korpusu „Dominika”: „walka dywersyjna z Niemcami, zdobywanie broni, szkol (...)
• 47 Przesłuchanie podejrzanego Jana Pękalskiego, 4/7/1949, AIPN Ki_013_173, k. 68.

28Dlaczego „Żydków się morduje”? Bo samoobrona BCh i dywersja AK mają obowiązek „utrzymania porządku na terenie”46, a ofiary uważa się za wrogów tego porządku. Powyższe dowódca plutonu AK w Ćmielowie Jan Pękalski, od połowy 1943 roku oficer personalny obwodu Opatów, tłumaczy następująco: „Co do stosunku naszej organizacji do ludzi narodowości żydowskiej, to był rozkaz, oczywiście nieoficjalny, likwidowania Żydów, o czym było wiadomo każdemu członkowi AK”47.

• 48 J.P. Reeder Jr What kind of person would be a torturer, s. 67-92.

29Inspiracją niniejszego tekstu był artykuł Johna P. Reedera Jr What kind of person could be a torturer?48, stanowiący próbę fenomenologicznego ujęcia motywów kierujących osobami, które współcześnie – w służbie państwa, religii lub ideologii – dopuszczały się tortur. Autor szczególnie skoncentrował się na przypadku Abu Ghraib i pinoczetowskiego Chile.

• 49 „As I watch the play, I gradually begin to interpret and explain the charakters that I observe – th (...)
• 50 Definicja tortury u J.P. Reedera: „rozmyślne i zamierzone sprowadzanie na kogoś poważnego cierpieni (...)

30Wzorując się na zastosowanej przez autora metodologii performatywnej, zrekonstruowane przypadki mordów traktuję jak historyczne dramaty obserwowane z widowni49. Główną rolę odgrywają w nich sprawcy czy raczej oprawcy (torturer)50, gdyż prześladowania, których dopuścili się wobec ofiar, nie ograniczały się do egzekucji ludzi, których uznali za „niemieckich konfidentów”, „niemieckich sprawców”, członków „band rabunkowych”, „członków NSZ”, „gwałcicieli” czy po prostu „ludzi podejrzanych”.

• 51 Przesłuchanie podejrzanego Bolesława Woźniaka, 27.7.1950, AIPN Ki_013_1185_t1, k. 184: „Po dojściu (...)
• 52 AIPN Ki_0_13_1036, k. 33.

31Kobiety były gwałcone51. Zdarzało się, że rozstrzeliwano je, gdy zachodziły w ciążę ze sprawcami. Taki los spotkał Rywkę Fajnkuchen, lat 17, która przez dłuższy czas była służącą u Daniela Stawiarza, buchaltera z Osieka, pow. Sandomierz52, a wcześniej u Franciszka Jońcy.

• 53 Na przykład w trakcie kursu podoficerskiego Antoni Jarosz zaproponował Marianowi Grombali, aby „poj (...)
• 54 Ki_0_27_165, k. 226.

32Schwytanych Żydów zwodzono co do ich losu, starając się wydobyć od nich jak najwięcej zasobów finansowych i rzeczowych53. Ofiarom mordu w Bełzowie powiedziano, „żeby się nic nie bali, bo nad dołami z wytłokami buraczanymi [dowódca oddziału Edward Szczęsny, nauczyciel] postawił ich tylko aby nie uciekali. Następnie powiedział do Żydów, że my jesteśmy wojskiem polskim i z tego powodu nie grozi im nic, lecz muszą oddać wszystkie wartościowe przedmioty i pieniądze na rzecz dozbrojenia wojska polskiego”54.

• 55 J.P. Reeder Jr What kind of person would be a torturer, s. 68.

33Wszystkie wspomniane prześladowania nie były izolowanymi aktami bandytyzmu, ale zachowaniami seryjnymi, których korzenie tkwią „w określonych scenariuszach lub lub praktykach społecznych”55.

• 56 Zgodnie z terminologią międzynarodową każdy grób w którym złożono więcej niż trzy osoby staje się z (...)
• 57 Ki_013_1185_t1, k. 281: „jesienią 1943 na łąkach obrazowskich [Kostrzewa] zatrzymał człowieka niezn (...)

34Charakter działania sprawców, najpierw współdziałających z okupantem w organizowaniu obław na Żydów, potem zaś, wykorzystując przekupstwo i donos sąsiedzki, na własną rękę systematycznie patrolujących okolicę w poszukiwaniu Żydów, kwalifikuje ich czyny jako ludobójstwo56. Żydzi zabijani są tu bez względu na wiek, płeć, poglądy, zasługi (jedna z ofiar to ukrywający się na prowincji przedwojenny oficer WP). Zawsze przed egzekucją sprawdza się, czy mężczyźni są obrzezani57.

• 58 Zob. np. historia Tojwy przechowywanego przez wdowę Madejową. Między ukrywanym a gospodynią dochodz (...)
• 59 Ki_0_27_165, k. 136.

36Rutyna mordowania kładła się cieniem na terroryzowanej wsi, na której zagrożeni byli nie tylko Żydzi, ale także ci Polacy, którzy zdecydowali się ich ukryć. Gospodarze, którzy naprawdę nie chcą wydać swoich Żydów (co nie zawsze się zdarzało58), prawie zawsze są maltretowani przez dokonujących rewizji partyzantów. Co najmniej raz w trakcie poszukiwania Żydów banda zabija rodzinę, która ich ukrywała. Antoni Osmala s. Błażeja dokonuje tego mordu we wsi Wygoda gm. Czyżów Szlachecki. Giną też ukrywani tam Żydzi59.

• 60 AIPN Ki_0_13_1138_t3, k. 27.

37Zagrożeni są w ogóle wszyscy, którzy odważają się „postawić się” gangowi „samoobrony”. Przede wszystkim wycina się konkurencję, np. masarza Berczyńskiego, którego chce się pozbyć rywalizujący z nim rzeźnik Stefan Bernacik60. Rozpowiada więc, że Berczyński jest komunistą i wkrótce nie ma już konkurenta.

• 61 AIPN Ki_0_13_1138_t3, k. 38: „Sałówna Stanisława zginęła (kwiecień 1944), bo nie chciała być kochan (...)
• 62 AIPN Ki_0_13_1138_t1, k. 36. Słokowa miała jak najlepszą opinię; zostawiła dziewięciomiesięczne dzi (...)

38Bite i gwałcone są także chłopki, które nie chcą sypiać z partyzantami61, szczególnie te, które wyśmiewają ich tchórzostwo62. Niektóre z tych kobiety zabija się, bo widziały morderstwo albo były świadkiem gwałtu.

• 63 AIPN Ki_0_13_1138_t2_cz1, k. 18-19.

39Zdarzają się akcje, w których kobiety stanowią większość ofiar. Na przykład ta, w której wybito rodzinę członka BCh, który skłócił się z kolegami. W nocnej akcji zabijają więc oni jego, dwie siostry, ciotkę i starego ojca. Jedyny ocalały z masakry brat wyjedża po wojnie do USA, i tak ród Jąderków znika z Sędziszowa63.

• 64 Zeznanie Zygmunta Barczyńskiego, 20.9.1949, AIPN Ki_0_13_1138_t3, k. 33.

40Miarą rozpadu świata jest sytuacja, o której mówi następująca relacja: „Na polu pod lasem [tzw. grodeckim, czyli k. Gródka] obok Sędziszowa była wykopana studnia. Obok tej studni miał sobie stawiać dom niejaki Brzeziński, bo ta studnia była jego i na jego polu. […]. Pewnego dnia, a było to latem 1943, Brzeziński z żoną przyszli oglądać swoje pole, na którym była ta studnia. Przypadkowo zajrzeli do tej studni i zauważyli jakieś coś na dnie, ponieważ dzień był pogodny, a z dna tej studni wydobywał się straszny smród. Przyszli wtedy oboje do Sędziszowa i o tem co zauważyli w swojej studni zaczęli opowiadać. Było kilku ciekawskich, co poszli tę studnię ogladać. Tam właśnie w tej studni były ciała pomordowanych przez miejscową dywersję AK. Tej samej nocy miejscowa dywersja pod terrorem wzięli studniarza Stefana Butkowskiego z Sędziszowa, który do dzisiejszego dnia mieszka w Sędziszowie, i na powrozie wpuścili go do tej studni, by wyciągał te trupy. W tej studni było 17 czy 18 zgniłych i na wpół gnijących ciał ludzkich. Między innymi był tam też trup mojego ojca”64 – mówi świadek na procesie w latach pięćdziesiątych.

• 70 Zeznanie Tadeusza Stycznia, s. Franciszka i Agnieszki Gąsior, ur. 21.11.1922 w Dalechowicach gm. Na (...)

43Na miano sprawcy empatycznego stara się zasłużyć Tadeusz Styczeń, który szczegółowo opisuje rozstrzelanie Żydów w Bełzowie, ustawianie dziewięciu osób nad rowem, zdejmowanie zegarków. Ale nie podaje nazwisk kolegów, którzy strzelali: „Kto bezpośrednio strzelał dokładnie powiedzieć nie mogę, ponieważ […] nie mogłem patrzeć na żydków, które czekały na śmierć”70.

• 71 Przesłuchanie podejrzanego Stanisława Kozery, 22.5.1950, AIPN Ki_0_27_165, k. 171.

44W podobnie niewiarygodny sposob broni się Stanisław Kozera, z oddziału dywersyjnego 106 Dywizji Piechoty AK Okręg Kraków baonu „Zagraj”, dowódca akcji w Chruszczynie Dużej. Twierdzi, że jego akowski oddział miał tylko asystować grupie dywersyjnej BCh, a on sam był pozbawiony mocy decyzyjnej: „ja swój oddział rozstawiałem wkoło zabudowania, gdzie mieli znajdować się żydzi, sam zaś chodziłem po podwórku i po drodze. Natomiast oddział K[orpusu] B[ezpieczeństwa [BCh] przeprowadzał rewizję. […] weszli do stodoły i wtedy znaleźli 5 osób pochodzenia żydowskiego. Po wyprowadzeniu ich na boisko ja zaświeciłem lampką pytając ich, co mają zamiar z nimi zrobić, na co dostałem odpowiedź, że mają rozkaz zlikwidować, czyli zastrzelić. Na co ja nie chciałem się zgodzić. Natomiast oddział KB był zdecydowany, aby znalezionych żydów zabić. Wobec takiej odpowiedzi oddział KB zabrał ujętych żydów i poprowadził ich do ogrodu tegoż gospodarza, po czym posypały się strzały. Kto dał rozkaz strzelania nie jest mi wiadomym, i kto bezpośrednio strzelał tych żydów, tego nie wiem”71

• 72 Pojęcie Michelle Moody-Adams, za: J.P. Reeder Jr What kind of person would be a torturer, s. 77.
• 73 AIPN Ki_126_341, k. 91.

45Taka affective ignorance – pozorowana niewiedza72 – stanowi wymówkę pozwalającą nie wchodzić w szczegóły zbrodni. Jeden z uczestników mówi: „biorąc udział w tej akcji nie wiedziałem o tym, że morduję obywateli polskich narodowości żydowskiej i dopiero 2 dni po w/w akcji dowiedziałem się od ludzi, iż zamordowałem Żydów, a nie konfidentów”73.

• 74 Tamże, k. 70.

46Dowódca akcji w Bełzowie, Edward Szczesny ps. Bogusław (ten sam, który uspokajał Żydów, że wojsko polskie ich nie skrzywdzi, jeśli tylko oddadzą pieniądze), posługuje się podobną strategią. Zaprzecza, że kierował rozstrzelaniem, opowiada jak postronny widz, który nie wiadomo dlaczego znalazł się na scenie. Charakterystyczne są elementy cynicznie „pozorowanej niewiedzy”: „…z ciekawości podszedłem bliżej”, „…spytałem się, czy akcja się udała i na co otrzymałem odpowiedź, że się udała”, „…wkrótce we wsiach usłyszałem że w Bełzowie zabito Żydów. Udałem się z tą wiadomością do dowódcy Wojnara, to ten się zdziwił”…74.

• 75 Stanisła Stasik, ps. Ropucha, s. Kazimierza i Marii Żurek, ur. 10.4.1919 w Przeczniowie, gm. Nagorz (...)

47Rzadko z ust sprawców pada świadectwo opisujące skutki podjętych czynów, na przykład rany ofiar. W Chruszczynie: „na odgłos strzałów pobiegłem w tym kierunku i zachodząc za stodołę [Kazimierza] Sodo zobaczyłem tam kilka zastrzelonych Żydów. […] Ile trupów dokładnie nie pamiętam, pamiętam tylko że między zabitymi były kobiety i mężczyźni, a trupy zastrzelonych, szczególnie czaszki, były bardzo roztrzepane od strzałów seryjnych”75.