1

• 5 J. Mackiewicz Alfred Brehm, „Słowo” 1934 nr 325 (27 listopada), w: tegoż Bulbin z jednosielca, Wyda (...)

W przyległym pokoju, w niewielkiej klatce spały już, schowawszy główki pod skrzydełkiem, moje ukochane ptaki. Byłem zamiłowanym przyrodnikiem od dzieciństwa.5

3Ba, pisarz miał za sobą nawet nie lada odkrycie ornitologiczne, kiedy to w ramach studiów przyrodniczych na Uniwersytecie Warszawskim odbył podróż badawczą do Puszczy Białowieskiej, w której wypatrzył i upolował niezwykle rzadko tu spotykanego dzięcioła trójpalczastego. Przy okazji wspominania po latach tego epizodu, powiadał w dygresji:

• 6 J. Mackiewicz „Ech, puszcza...”, „Russkaja Mysl” Paryż 1962 nry 1809, 1810 (8 i 10 kwietnia), w: te (...)

Pisarzem jestem tylko z zawodu, a z wykształcenia jestem przyrodnikiem, zoologiem, zoogeografem, ekologiem.6

4By skończyć ten biograficzny wątek, zaznaczę tylko, że ze znanych mi pisarzy polskich Józef Mackiewicz jest – oprócz Czesława Miłosza – jednym z najlepszych znawców przyrody dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i zdecydowanie najznakomitszym znawcą ptaków.

2

6Już z tego krótkiego i bardzo szkicowego anonsu tematu można się łatwo rozeznać, że na napisanie wyczerpującej rozprawy o ptakach Mackiewicza potrzeba znacznie więcej miejsca niż artykuł, ba, sądzę, że materiału byłoby dość i na monografię. Dlatego zaprezentuję tutaj nie próbę całościowej syntezy problematyki, ale jej, jak mi się wydaje, instruktywną egzemplifikację. Skupię się mianowicie na skrótowej analizie jednej, ale reprezentatywnej dla twórczości Józefa Mackiewicza fabuły, w której spotykają się podstawowe funkcje ptaków pojawiające się także w innych jego tekstach publicystycznych, reportażowych i fikcjonalnych.

3

7Nowela Faux-pas ciotki Pafci zawiera w sobie wiele cech charakterystycznych dla całej prozy narracyjnej Mackiewicza. Zasygnalizujmy te najbardziej widoczne: w rzeczywistości przedstawionej pojawiają się fakty historyczne (w tym zwłaszcza z historii politycznej) i zbeletryzowane zdarzenia z biografii autora, a ideowy sens opowieści wyraża się w kluczowej dla światopoglądu pisarza opozycji między starymi a nowymi czasami. Sygnalizowana jest ona już w pierwszym zdaniu utworu:

• 8 J. Mackiewicz Faux-pas ciotki Pafci, w: tegoż Ściągaczki z szuflady Pana Boga, posł. B. Toporska, W (...)

W chwili obecnej ciotka małego Henryka, gdyby żyła, liczyłaby dokładnie lat 86. Ale nie żyje już od roku 1940. Weszła więc i tak bardzo głęboko w wiek XX, do którego nigdy nie należała.8 (7)

8Powieści i opowiadania „ptasznika z Wilna”, dorzućmy jeszcze jedną stałą cechę pisarstwa Mackiewicza, nie należą do fabuł polifonicznych, w których bardzo trudno odczytać ideowy zamysł autorski, rozpisany wówczas zazwyczaj na wiele równorzędnych aksjologicznie postaw uosabianych przez postaci. Wręcz przeciwnie: są to zasadniczo utwory z wyraźną i dobitnie wyeksplikowaną tezą pisarską. Nie znaczy to jednak, że mamy do czynienia z literacką publicystyką, choć i takie opinie o autorze Kontry były wypowiadane. Jego małe i duże narracje, choć jasno wskazują kierunek interpretacji założony przez autora, żywią się bowiem sugestywnym, artystycznym rozegraniem idei. Te ostatnie zostają plastycznie zobrazowane na przykładach biografii ludzkich, które wchodzą ze sobą w niezwykłe, ale prawdopodobne relacje (często mające swoje autentyczne pierwowzory) i razem ewokują intrygujące i wieloaspektowe sploty ludzkich losów. Przy czym – co nas interesuje tu najbardziej – odbywa się to w stałym, choć mniej bądź bardziej widocznym nawiązaniu do świata natury.

9Otóż tytułowa ciocia, o której przeczytaliśmy przed chwilą, nabiera życia w noweli i konkretyzuje się jako plastyczna postać „z krwi i kości” poprzez stopniowe przyjmowanie ptasiego wyglądu. Proces tej metamorfozy zapowiada już na początku opowieści sam narrator, prezentując powierzchowność bohaterki i antycypując dalsze części fabuły:

stara, z dużą broszką bursztynową pod brodą, i parasolem, którego rączka zakończona była kształtem głowy ptasiej o drapieżnym dziobie. Z czasem twarz ciotki nabrała ostrości rysów, a nos się wydłużył i upodobnił do tej rączki parasola […]. (7)

10Kolejne gafy cioci, które stanowią osnowę fabuły noweli, polegają – najogólniej rzecz ujmując – na przeciwstawieniu szacunku dla każdego człowieka, bez względu na jego narodowość czy wyznanie, postawie, w której odróżnia się swoją nację (w domyśle: lepszą) od innej, naturalnie gorszej. Nietrudno zorientować się, że Mackiewicz rozpisuje w ten sposób rodzące się w łonie wielonarodowej kultury byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego separatyzmy poszczególnych grup etnicznych oraz dochodzący do głosu komunizm. Dla cioci Pafci drogi będzie zatem i polski rodak z sąsiedztwa, i ucząca dzieci kochana Fräulein Klara z Niemiec, i zaprzyjaźniony z rodziną Rosjanin, Iwan Mikołajewicz, za mąż zaś wyjdzie za Litwina jeszcze w czasach, gdy „wszyscy mieszkańcy b. W. Księstwa Litewskiego przezywali siebie Litwinami”.

11Tłem dla jej niedzisiejszych manier pozostają przy tym nie tylko zmiany polityczne, o których wspomnieliśmy przed chwilą, ale także polskie wychowanie patriotyczne, w którym zarówno niemieckie (czy pruskie), jak i rosyjskie dziedzictwo i mowa traktowane są en bloc jako wrogie, a w każdym razie zdecydowanie obce.

12Ze zderzenia tych postaw rodzą się owe tytułowe faux pas, które ciocia popełnia seriami. A to nakazując dzieciom przeproszenie niemieckiej bony, a to darując bratankowi rosyjską książeczkę dla dzieci Tietuszka Piko czy pruską czapkę, a to wreszcie, pamiętając w kolejnym prezencie, którym są dwa kanarki, o rosyjskim koledze bratanka, dla którego przeznaczony jest drugi z ptaków. Kontrastem dla jej naturalnych w istocie zachowań jest atmosfera patriotyczna domu, w którym Radziwiłłowie to – za Sienkiewiczem – jednoznaczni zdrajcy, w którym Tierleben Brehma, ponieważ niemieckie, ustępuje miejsca czytance o pokonaniu Krzyżaków pod Grunwaldem i w którym odbywają się patriotyczne kinderbale bez niemile widzianych dzieci rosyjskich sąsiadów, na koniec – w którym wypowiada się brzmiące dla cioci Pafci jednoznacznie bluźnierczo słowa o Polsce jako Chrystusie narodów.

13Epizody te opatrywane są przy tym niejednokrotnie subtelnymi, przy pierwszej lekturze ledwo zauważalnymi, aluzjami do ptaków. Oto w momencie, gdy matka chłopca zastanawia się, czy istotnie nie lepsza będzie dla dziecka lektura o Grunwaldzie niż dzieło Brehma, ciocia wtrąca, że „toż przecie o ptaszkach”, a w chwili, gdy chłopiec zmuszony jest podczas balu do wyproszenia swojego najlepszego, ale – niestety – rosyjskiego kolegi, z którym zgłębiał tajniki łowienia i hodowli ptaków, z ust narratora pada taki oto komentarz:

O ptakach ani zwierzętach nie mówili. Tomy „Tierleben” stały na półce i świeciły stamtąd złotymi literami na grzbietach. Przez okno dochodził świergot i duszny zapach przekwitającej czeremchy. (24)

15Te ptasie aluzje i szczegóły podsuwane przez pisarza jako zaplecze motywacyjne postaci tworzą koloryt całej noweli i rozgrywają główny jej temat obrazowy, którym jest metamorfoza ciotki w ptaka. Decydujący moment w tej przemianie następuje jednak nie podczas konfrontacji z przesadnym patriotyzmem polskim czy w trakcie zderzenia z rodzącymi się antagonizmami narodowościowymi w łonie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale podczas pierwszego zetknięcia się ciotki z bratem Henryka, Leosiem, który przystał do komunistów. Pafcia, witając go w progu, od razu zwróciła mu uwagę, aby rzucił „tych swoich żulików”, na co kuzyn zakręcił się na pięcie i odjechał. Komentarz narratora nie pozostawia wątpliwości co do przełomowego charakteru zdarzenia:

Na pozór nie zaszło nic takiego, incydent był raczej z rzędu błahych, a przecież nigdy przedtem nos ciotki nie zwisał w ten sposób nad wystającym podbródkiem, przydając twarzy wyraz krogulczy: ciotce Pafci z bursztynową broszką, a jak wielu twierdziło dotychczas, z bursztynowym sercem. (30)

16Kontrast, który rysuje się w wizerunku postaci ze względu na opozycję między drapieżnym ptakiem a dobrym sercem obrazowo sygnalizuje stan ducha bohaterki w nowych czasach, a zwłaszcza w zetknięciu z totalitarną ideologią. W jednej z ostatnich scen opozycja ta zostaje przywołana jeszcze raz, gdy układająca pasjansa ciocia z krogulczym nosem przypomina sobie, patrząc na asa pik, niewinną książeczkę dla dzieci po rosyjsku: Tietuszka Piko… Naturalnie, pochodzący z XIX wieku parasol z głową drapieżnego ptaka, mimo że zniszczony, zabrała Pafcia ze sobą, gdy po załatwieniu wszystkich spraw w Wilnie udała się do Kowna, do męża Litwina.

4

17Jak zaznaczyłem przed tym krótkim omówieniem noweli, jest ona charakterystyczna dla sposobu ujęcia przez Mackiewicza tematu ptaków i w innych jego tekstach. Poza tym, że u pisarza znającego się na tych uskrzydlonych stworzeniach jak mało który literat, ptaki przedstawiane są ze szczególną dbałością o realizm ich zwyczajów czy wyglądu, mają one – jak widać – do spełnienia także ważną funkcję metaforyczną. Występująca w narracji animizacja czy raczej powiedzieć by należało w tym przypadku avisacja postaci nie ma wiele wspólnego z realizmem magicznym, ale jest obrazową i konsekwentnie sugerowaną tezą, że ludzie w pewnym czasie zaczęli zrywać swoją więź z tym, co przyrodzone ich naturze, godne dla człowieka i postanowili zaprzeczyć samym sobie. Uległość wobec schematów doktryny nadmiernego patriotyzmu, nacjonalizmów, a przede wszystkim wobec komunizmu sprawiła, że całkowicie zerwali z charakterystycznym dla człowieka, a – zdaniem Mackiewicza – obecnym w wychowaniu humanistycznym do końca XIX wieku (uosabia je w noweli tytułowa ciocia Pafcia) otwarciem na innych, poszanowaniem cudzej odrębności etc. W konsekwencji przestali być wierni własnej naturze opartej na wolności myśli i swobodzie indywidualnych przekonań.

18Otóż ta wierność naturze jest w świecie pisarskim Mackiewicza wyraźnie powiązana z wrażliwością na przyrodę, pejzaż wokół i na dostrzeganie konkretnych reguł i porządków w otoczeniu. Ciocia Pafcia staje się zatem łudząco podobna do ptaka, ponieważ zdecydowanie opowiada się za tymi regułami i porządkami, w przeciwieństwie do zwyczajów, które opanowują jej wydawałoby się naturalne, bo ludzkie, sąsiedztwo. Zakończenie noweli, jeśli pojmiemy ptaki jak pars pro toto natury, żywo przypomina finał Drogi donikąd, w którym opór głównego bohatera wobec komunizmu kończy się w mateczniku puszczy, symbolicznie sygnalizującym jego opowiedzenie się, bez względu na tragiczne konsekwencje, po stronie wierności sobie, a nie pozostanie w obcęgach takiej czy innej doktryny.

5

20Tego typu znaczenie i funkcja skrzydlatych towarzyszy ludzi nie jest oczywiście odosobniona czy nawet rzadka w pozostałej twórczości Mackiewicza, choć w innych tekstach nie jawi się może w tak spektakularny sposób, jak w przygodach cioci Pafci. Obserwacja i deskrypcja ptaków prowadzi w prozie autora Kontry bardzo często do sugerowania wartości zgodnie ze wskazanym przed chwilą kierunkiem. Dorzućmy na koniec dosłownie tylko garstkę przykładów, które można by mnożyć, przewracając kolejne strony publicystyki i prozy artystycznej pisarza.

21Na początek wróćmy na chwilę do wątku autobiograficznego i posłuchajmy, jak komentuje Mackiewicz i własną lekturę przyrodniczą z dzieciństwa, i udane studenckie polowanie na dzięcioła trójpalczastego w Puszczy Białowieskiej:

• 14 J. Mackiewicz Syntetycy ziem wschodnich, „Słowo” 1938 nr 14, w: tegoż Okna zatkane szmatami, s. 253 (...)

Dostałem na święta Bożego narodzenia książkę Dyakowskiego Nasz las i jego mieszkańcy. Ciągle jednak natrafiałem w niej na luki i nie mogłem przystosować do mojej spostrzegawczości praktycznej. Zrozumiałem to później. Oto p. Bohdan Dyakowski pisał swą książkę w Warszawie, bardziej dla lewego brzegu Wisły, niż prawego Bugu. Tymczasem nasz las i jego mieszkańcy w zoogeograficznym obszarze Palearktyki należy do typu nie środkowoeuropejskiego a – tajgi…
Później, w Uniwersytecie Warszawskim, byłem niezmiernie dumny, kiedym dostarczył dla tamtejszego muzeum egzemplarz Picoides triadyctylus z Puszczy Białowieskiej, własnoręcznie ubity. Jest to dzięcioł trójpalczasty, o złocistych piórkach głowy – sensacja! – Jako nieliczny wyjątek, zamieszkujący nasze lasy, bardziej jest zbliżony do gatunku karpackiego, niźli do… syberyjskiego. A więc sensacja przyrodnicza.
Czy można z niej wyciągać wnioski natury politycznej? O, sądzę, że można nawet trawestować na nową syntezę demagogiczną. Ale podchodząc do sprawy spokojnie, odrzucając nawet przykre dla ucha słowo „tajga” – casus Picoides, jako symbol wyjątku, może być zastanawiający dla niektórych metod administrowania naszym krajem. Czy to będzie wywożenie śniegu z ulic Wilna, czy polityka nomadyzmu urzędniczego, płynąca do nas właśnie z Podkarpacia. Czy nie dziwnie się składa, że ptak stamtąd jest wyjątkiem, a urzędnik regułą?14

22Jesteśmy tu u źródeł Mackiewiczowskiego patriotyzmu pejzażu i całej jego publicystyki interwencyjnej w dwudziestoleciu międzywojennym, publicystyki (z reportażami na czele), w której dominował apel autochtona dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej o zrozumienie inności tych terenów i poszanowanie specyfiki ich mieszkańców. Przyroda, w tym ptaki, mają w tej kwestii duże znaczenie. Nie tylko w kontekście polityki Warszawy, rzecz jasna. Czasami rozchodzi się o niesnaski narodowościowe, trudne do pojęcia dla Mackiewicza mającego za sobą naukę w rosyjskim Gimnazjum Winogradowa, w którym zgodnie uczyli się Polacy, Rosjanie, Litwini i przedstawicie innych nacji. Oto jak reportażysta komentuje – przy odwołaniu się do symboliki orła – oskarżenia nauczyciela z Wołożyna o rusyfikację i antypaństwową politykę (za to, że ośmielił się powiedzieć przy wejściu do pokoju nauczycielskiego wrogie „Zdrastwujtie dorogije” czy że opuszczał w litanii wezwanie „Mario, Królowo Korony Polskiej”):

• 15 J. Mackiewicz Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą za innych śladem iść tamtą drogą…, „Słowo” (...)

Rzec by można, iż cień dwugłowego orła padł na białe skrzydła. Ale orzeł biały spokojnie wisiał nad głową sędziego, odkąd go tam woźny przybił gwoździami. Nie zerwał się, nie przestraszył, nie dziobał na oślep, ujrzawszy cień tylowiekowego swego wroga. Zapewne wyczuł, że ma do czynienia z niebezpieczeństwem urojonym. Stąd wypłynął prosty wniosek, że orły mądrzejsze są od ludzi, a może tylko obdarzone zdrowym instynktem, którego Bóg ludziom poskąpił.15

23Równie mocno znaczenie symboliczne ptaków wybrzmiewa, gdy mowa o dużo poważniejszym zagrożeniu dla autonomii ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oto jak przedstawione są pliszki na granicy między Rzeczpospolitą i Związkiem Sowieckim po traktacie ryskim:

• 16 J. Mackiewicz Słońce świeci nad granicą, „Słowo” 1935 nr 194 (18 lipca), w: tegoż Bulbin z jednosie (...)

Po obu stronach rzeki stoją słupy. Obydwa jednakie i objętością, i wzrostem, na jednakich kopcach, patrzą ku sobie twarzami tablic: Orzeł i Rzeczpospolita Polska; Sierp z młotem i na górze SSSR, u dołu BSSSR. Cyfry też są te same. – Na słup 483 lecą żółte polne pliszki. Samiec usiadł na polskim, samiczka przeleciała parę metrów, siadła na sowiecki. Machają ogonkami, jak to we zwyczaju pliszek bywa, i ćwierkają ku sobie miłośnie. Nad granicą świeci słońce.16

• 18 Tamże, s. 351.

Z tej na tamtą stronę poleciały bociany. Są one i białe, jak my, i czerwone mają dzioby, jak bolszewicy. Im dobrze tu i dobrze tam. Byle łąka i żaby. I nikt nie uznaje tu granicy, ani trawa, ani rzeka, ani las, ani ptaki, ani zwierzęta. Tylko ci ludzie, którzy zasiedli w dalekiej Rydze do stołu konferencyjnego.18

25Zestawienie ptaków i ludzi powraca także w fabułach literackich Mackiewicza. Poza najbardziej spektakularną w tym względzie ciocią Pafcią warto szerzej przypomnieć postać ptasznika z Drogi donikąd, będącego w istocie czytelnym porte-parole autora powieści. Jego biografia łącząca w sobie element rosyjski (urodzony nad Wołgą) i polski, prawosławie (żona) i katolicyzm, jego ucieczka przed komunizmem na zachód po dojściu Lenina do władzy, a także fascynacja ptakami – to wszystko bardzo przypomina rodowód i profil osobowy autora Kontry. Kluczowa jednak dla powieści i identyfikacji postaci jako medium autorskiego światopoglądu jest rozmowa ptasznika, w której tłumaczy on głównemu bohaterowi powieści, Pawłowi, różnice między ptakami a ludźmi:

• 19 J. Mackiewicz Droga donikąd, Wydawnictwo Kontra, Londyn 1989, s. 213.

Ja nie uczony, ale powiem panu, że ludzie nawet uczeni, a nie zawsze pojmują. Kiedy mówią: ptaszki. U nich i dzięcioł ptaszek, i sikorka, i drozd, i kanarek ptaszek. Że ptaszek, to prawda, ale każdy innego gatunku. A my, ludzie, im naprzeciw, to też tylko gatunek jeden i ten sam, a nie żeby kilka.
– Są jednak różnice między narodami.
– Są, nie będę się spierał, ale tylko z wychowania czy obyczajów, a nie z gatunku. Czy to będzie jaki tam Hiszpan czy Ruski, czy Francuz, czy Niemiec, to wszyscy, jakby powiedzieć: tylko szczygieł czy tylko sikorka. I nie tak jak różne sikorki, jeden naród, na przykład: bogatki, drugi: czarnogłówki, a trzeci: czubatki. Nie, wszystkie to samo, na przykład: czarnogłówki. A zwyczaje, ma się rozumieć, różne mogą być. Gil na przykład na swobodzie je zwyczajnie jarzębinę, a w klatce woli konopie. Znaczy, zwyczaj swój zmienia. Ale różnica gatunku w czym innym objawia się. Widzisz pan tę klatkę, do połowy chustką zawiniętą? Ja w niej próbuję połączyć samca czyża z samką kanarka. W nauce, to one uchodzą, jakby powiedzieć, za najbliższych krewnych, z jednego pnia, jednej rodziny. A zobacz pan, ile sztuki trzeba, ile zachodu, ile różności i jakiego doboru, a jeszcze rzadko udaje się doprowadzić, żeby czyż pokrył samkę kanarka. W dodatku jajka wychodzą najczęściej puste. Tymczasem uczeni nazywają, że oni są bliskie, a między narodami, to tylko i szukają różnicy i ciągle wywodzą, że jeden od drugiego daleki. A za przeproszeniem pana […], żeby pokryć Polaka z Niemką, czy jakiego Francuza z Ruską, to żadnych do tego sztuk nie trzeba… I dzieci jeszcze rodzą się, bywa, zdrowsze. A dlaczego? Bo my wszyscy, kość z kości, krew z krwi te same… I nawet Żydzi, choć Chrystusa zamordowali, też te same19.