• 1 Zob. np. K. Connolly Baader-Meinhof Terrorist to Be Freed after 24 years in Jail, „The Guardian” 13 (...)

1Powrót słynnych przestępców do społeczeństwa zawsze budzi silne emocje i obawy. Tak stało się również w przypadku Brigitte Mohnhaupt, jednej z przywódczyń tzw. drugiej generacji Frakcji Czerwonej Armii (Rote Armee Fraktion, RAF), gdy sąd w marcu 2007 roku, po spędzeniu przez nią 24 lat w więzieniu, podjął decyzję o zwolnieniu warunkowym. Wypuszczenie Brigitte Mohnhaupt na wolność wiązało się z nadaniem jej nowych danych osobowych i operacją plastyczną twarzy1. Przekonanie o ostatecznym zamknięciu historii terrorystki (w wyniku jej ujęcia i uwięzienia) osłabło, ustępując miejsca poczuciu możliwości powtórzenia, odrodzenia się zagrożenia, niejasnego i niedookreślonego.

• 2 K. Maniszewska Terroryzm a media. Środki masowego przekazu a rozwój terroryzmu w Republice Federaln (...)
• 3 Tamże, s. 142.
• 4 Tamże, s. 152.

2Brigitte Mohnhaupt zasłynęła ze szczególnie brutalnych działań. Po raz pierwszy została aresztowana w czerwcu 1972 roku; skazano ją wtedy na cztery i pół roku więzienia. Ostatnie miesiące odbywania kary spędziła w więzieniu Stammheim (Stuttgart), razem z przywódcami organizacji, Andreasem Baaderem i Gudrun Ensslin. Po wyjściu z więzienia w lutym 1977 roku stanęła na czele RAF. Miała udział, jako inspiratorka lub uczestniczka, w zamachu na Prokuratora Generalnego RFN Siegfrieda Bubacka (7.04.1977), zakończonej zabójstwem po nieudanej próbie porwania przewodniczącego zarządu Deutsche Banku Jürgena Ponto (30.07.1977) oraz porwaniu i zamordowaniu przewodniczącego Niemieckiego Związku Pracodawców Hannsa Martina Schleyera (5.09.1977)2. W 1979 roku zorganizowała zamach na szefa NATO Aleksandra Haiga3 i na dowódcę 7 Armii w Heidelbergu w ramach sił NATO, generała armii amerykańskiej Fredericka Kroesena4; oba zamachy zakończyły się niepowodzeniem. Ostatecznie została aresztowana w 1982 roku i skazana na pięciokrotną karę dożywocia.

• 5 Określenie ciągu przeprowadzanych przez terrorystów z RAF zamachów i porwań, którego kulminacja prz (...)
• 6 Tyt. oryg. Der Baader Meinhof Komplex; reż. Uli Edel, prod. Niemcy, 2008 rok.
• 7 M.in. Christiana Klara i Birgit Hogefeld.
• 8 Ur. 18 sierpnia 1982 roku w Londynie, gdzie ukończyła studia; obecnie mieszka i pracuje w Amsterdam (...)
• 9 Tytuł Sympathy for the Devil stanowi nawiązanie do piosenki zespołu The Rolling Stones z 1968 roku.
• 10 Nastąpiło to 20 kwietnia 1998 roku.

3Trzydzieści lat po wydarzeniach Niemieckiej Jesieni5, na fali ponownego zainteresowania Frakcją Czerwonej Armii, wywołanej m.in. premierą filmu Baader-Meinhof6 oraz decyzjami sądu o warunkowym zwolnieniu kolejnych terrorystów z tego ugrupowania7, kwestię RAF podjęła mieszkająca w Holandii brytyjska artystka Esiri Erheriene-Essi8, tworząc w latach 2008-2011 serię prac Sympathy for the Devil9. The Wretched of the Earth [Współczucie dla diabła. Wyklęty lud ziemi]. Zadała ona przede wszystkim pytanie o to, jak należy dzisiaj – po zaprzestaniu przez organizację działalności i jej oficjalnym samorozwiązaniu się10 – pamiętać ludzi, którzy w latach 70. XX wieku wzbudzali powszechne przerażenie.

• 11 Link do obrazu: https://www.flickr.com/photos/basquiatrules/3030636184/ (15.07.2015).

4Centralną postacią serii stała się właśnie przywódczyni drugiej generacji RAF. Pierwszymi pracami były przedstawienia twarzy protagonistki z okresu, kiedy była poszukiwaną terrorystką. Punkt wyjścia stanowiło powszechnie znane czarno-białe zdjęcie typu legitymacyjnego. Na obrazie Brigitte Mohnhaupt11 artystka oddała jej twarz w sposób wierny wyjściowej fotografii; zdecydowanymi pociągnięciami pędzla mocno zaakcentowała kanciaste rysy twarzy i głębokie cienie wokół zapadniętych oczu terrorystki. Jednak – odmiennie niż na zdjęciu, na którym Mohnhaupt patrzy odbiorcom twardo w oczy – jej wzrok jest zwrócony nieco w bok, a spojrzenie jest puste. Zastosowanie odcieni sepii spowodowało przy tym, że przedstawienie kojarzy się ze starym zdjęciem: butna terrorystka stała się postacią, która przeszła do historii, a pamięć o niej powoli się zaciera.

• 12 Brigitte Mohnhaupt – White i Brigitte Mohnhaupt – White 2 (2009); linki do obrazów: https://www.fli (...)
• 13 Brigitte Mohnhaupt – Blue i Brigitte Mohnhaupt – Blue 2 (2009); linki do obrazów: https://www.flick (...)
• 14 Brigitte Mohnhaupt – Pink; link do obrazu: https://www.flickr.com/photos/basquiatrules/3201822854/ (...)

5Kolejne przedstawienia Brigitte Mohnhaupt, które powstały w 2009 roku, także były monochromatyczne: białe12, niebieskie13 i różowe14. Stopniowo zmieniała się ich wymowa. Przede wszystkim ze względu na odmienne zaakcentowanie oczu protagonistka sprawia wrażenie bardziej smutnej niż groźnej. Odczucie to zostaje pogłębione przez dodanie kilku plamek wyglądających jak krople wody na szkle, które sprawiają, że twarz terrorystki zdaje się oddzielona od spojrzenia widzów szybą. Wyobrażenie nabiera cech coraz bardziej oddalającego się melancholijnego wspomnienia o młodej kobiecie, która kiedyś złączyła swoje losy z organizacją terrorystyczną i poniosła klęskę, w wymiarze osobistym i historycznym.

• 15 Link do zdjęcia: https://www.flickr.com/photos/basquiatrules/3201821212/ (15.07.2015).
• 16 „Wyklęty powstań, ludu ziemi…”; tekst polski wg pochodzącego z początku XX wieku przekładu M. Marko (...)

6Żółte, białe, różowe i niebieskie portrety Mohnhaupt zostały wykorzystane przez artystkę do stworzenia większej kompozycji: The Wretched of the Earth [Wyklęty lud ziemi]15 (2009). Powtórzone przedstawienia terrorystki układają się w umieszczony centralnie krzyż. Wokół niego zostały rozmieszczone portrety przywódcy RAF Andreasa Baadera oraz kserokopie różnych dokumentów, być może odezw i ulotek, prezentujących stanowisko ideologiczne, z wieloma odręcznymi poprawkami i dopiskami, sprawiających przez to wrażenie dokumentów wciąż stanowiących przedmiot namysłu. Tytuł, w czytelny sposób nawiązując do tekstu Międzynarodówki16, swego rodzaju nieformalnego ogólnoświatowego hymnu ruchów rewolucyjnych, odnosi się do lewackiej ideologii grupy, eksponowanej w licznych oświadczeniach, odezwach, manifestach, pisanych i publikowanych przez członków RAF także w czasie pobytu w więzieniu.

• 17 J.L. Herman Przemoc, uraz psychiczny i powrót do równowagi, przeł. A. Kacmajor, M. Kacmajor, Gdańsk (...)
• 18 S. Freud Poza zasadą rozkoszy, w: tegoż, Psychologia nieświadomości, przeł. R. Reszke, Wydawnictwo (...)
• 19 W szczególności do opartej na fotografiach prasowych serii Death in America z początku lat 60. XX w (...)
• 20 „Wielu ludziom wydaje się w najwyższym stopniu niesamowite to, co wiąże się ze śmiercią, ze zwłokam (...)

7Wielokrotne powracanie do motywu wiążącego się ze zbiorową traumą kojarzy się z przebiegiem terapii. Zgodnie z teorią psychoanalityczną powtarzanie może prowadzić do oswojenia i zneutralizowania bolesnych doświadczeń. „W trakcie pracy nad rekonstrukcją wydarzeń traumatyczne wspomnienia ulegają transformacji i mogą zostać wbudowane w historię życia chorego”17; odnosi się to nie tylko do jednostek, ale i całych społeczeństw. Coraz bardziej melancholijne i odrealnione przedstawienia terrorystki zdają się dokumentować przebieg procesu przezwyciężania trudnych wspomnień. Jednak bezustanne powtarzanie może świadczyć o obsesyjnej fiksacji, w przypadku niemożności poradzenia sobie z traumą, i w efekcie nie prowadzić do zapanowania nad nią, a wręcz do jej pogłębienia, stania się „demonicznym natręctwem”18. Na ten trop naprowadzają zastosowane przez Esiri Erheriene-Essi przesunięcia, rozmazania, wyblaknięcia, kolorowanie, otwarcie nawiązujące do twórczości Andy’ego Warhola19. Wizerunek tej samej osoby, powtarzany w zbliżonych, ale za każdym razem nieco odmiennych wersjach, nabiera widmowej dynamiki, odnoszącej się zarówno do pamięci widzów, jak i do upartych prób powrotu wypartego. Przywołanie twarzy terrorystki, która już za życia stała się postacią przynależną do przeszłości, kojarzy się przy tym z figurą powracającej zmarłej20, postaci lokującej się w niejasnym polu między życiem a śmiercią, która nadal może stwarzać zagrożenie dla żywych.

• 21 Link do zdjęcia: https://www.flickr.com/photos/basquiatrules/3212728866/ [15.07.2015].
• 22 Afroamerykańska dziewczęca grupa wokalna śpiewająca w stylu soul i funk. Zespół działał w latach 19 (...)

8Inny wymiar powrotu został poruszony w pracy Eloquence Doesn’t Always Come with a Pretty Face…[Wymowa nie zawsze idzie w parze z ładną buzią…] (2009)21. Tu nacisk został położony na ciągłość zjawisk, w tym przypadku trwałość form społecznego buntu. W obrazie wystylizowanym na klatkę kliszy fotograficznej przedstawione zostało zdjęcie z występu scenicznego Diany Ross z zespołem The Supremes22, sprawiające wrażenie naklejonego na ścianę pokrytą tapetą z niebieskimi portretami Brigitte Mohnhaupt. Zwielokrotniona postać terrorystki stanowi tło dla piosenkarek, fragmentarycznie przebijając się przy tym przez ich sylwetki, jakby zdjęcie było miejscami naderwane. Sama artystka tłumaczyła wymowę tej pracy w następujący sposób:

• 24 Partia Czarnych Panter (ang. Black Panther Party lub Black Panther Party for Self-Defense) – aktywn (...)
• 25 Angela Yvonne Davis (ur. 26 stycznia 1944 roku w Birmingham) – amerykańska komunistka i feministka, (...)

9W twórczości Esiri Erheriene-Essi grupa The Supremes symbolizuje lata 60., czas zamieszek rasowych, działalności Czarnych Panter24 i pastora Martina Luthera Kinga. Odwołania do zespołu Diany Ross służą oddaniu ciągłości kobiecego zaangażowania w walkę o cele społeczne i polityczne. Linia następstwa obejmuje Czarne Pantery i współpracującą z nimi Angelę Davis25, przez terrorystki z RAF po członkinie rosyjskiej grupy Pussy Riot. W wyniku zastosowania zasady swobodnych skojarzeń możliwe i zasadne staje się wykorzystanie hasła Don’t support the greedy, zaczerpniętego z jednego z plakatów The Supremes, w pracy For Assata z 2013 roku, poświęconej Pussy Riot.

• 27 W. Gadowski, P. Wojciechowski Tragarze śmierci, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 270.
• 28 K. Maniszewska Terroryzm a media, s. 158.
• 29 W. Gadowski, P. Wojciechowski Tragarze śmierci, s. 313.

11Wykorzystaniu postaci Mohnhaupt jako ikony kobiecego buntu w wymiarze ponadnarodowym i ponadhistorycznym sprzyjał międzynarodowy i niemal mesjański wymiar działalności RAF. O tym, że terroryści z tego ugrupowania postrzegali siebie jako część szerszego ruchu, świadczy już sama jego nazwa: „frakcja” to fragment większej całości. W swoich licznych wystąpieniach propagandowych akcentowali ogólnoświatowy sens prowadzonej walki, odwołując się m.in. do sytuacji w Wietnamie, Palestynie czy na Kubie. I tak np. zamachy na obiekty armii amerykańskiej w RFN (maj 1972 roku) miały być „odpowiedzią na bombardowania Wietnamu”27. W wydanym w 1984 roku tekście Wyjaśnienie odnośnie roku 1977, napisanym wspólnie z Christianem Klarem, Brigitte Mohnhaupt przedstawiała działalność RAF m.in. jako reakcję na dojście do władzy sandinistów w Nikaragui i komunistów w Kambodży; porównywała także działalność Frakcji Czerwonej Armii do akcji przeprowadzanych przez Czerwone Brygady we Włoszech, IRA w Irlandii oraz ETA w Hiszpanii. „RAF jest według niej częścią ruchu wyzwoleńczego, który w ostatnich piętnastu latach rozwinął się w Europie i który stanowi integralną część ruchów wolnościowych na innych kontynentach”28. Poczucie internacjonalistycznej solidarności znajdowało wyraz nie tylko w wystąpieniach w imieniu narodów poddanych opresji ze strony kapitalistycznych potęg, lecz także w podziwie dla działalności innych ugrupowań, jak np. włoskie Czerwone Brygady czy też wspomniane już Czarne Pantery. Astrid Proll deklarowała wprost: „byliśmy fanami Czarnych Panter”29.

• 30 Linki do obrazów: https://www.flickr.com/photos/basquiatrules/5373596087/ i https://www.flickr.com/ (...)
• 31 Link do obrazu: https://www.flickr.com/photos/basquiatrules/7005805274/ (15.07.2015).

12W kolejnych pracach: She i She 2 [Ona i Ona 2] (201130;) oraz Masquerade [Maskarada]31 (2012) Esiri Erheriene-Essi położyła nacisk na przemiany twarzy terrorystki. She i She 2 to przedstawienia Brigitte Mohnhaupt mające za podstawę policyjne zdjęcie z 2007 roku, sprzed wypuszczenia jej z więzienia, kiedy miała już 58 lat. Tytuł, zgodnie z deklaracją artystki, stanowi odwołanie do piosenki She amerykańskiego punkrockowego zespołu Misfits z 1977 roku, opowiadającej o dziewczynie z dobrego domu, która weszła na ścieżkę przemocy i ucieka przed wymiarem sprawiedliwości. Ze słów piosenki nie poznajemy jej motywacji. Jawi się jako postać tajemnicza i zarazem ambiwalentna: „Jest dobra i jest zła/nikt nie rozumie”. Ona to również postać bez imienia i nazwiska; wiąże się to zapewne z zamazaniem tych podstawowych danych samej Brigitte Mohnhaupt.

• 32 W filmie Powiększenie (tytuł oryg. Blow-up), prod. Wielka Brytania i Włochy, 1966 rok.

13W pierwszej wersji rysy terrorystki zostały w dużym stopniu zmienione i zatarte; krawędź obrazu odcięła lewą część twarzy i podbródek, twarz została spłaszczona. Uwagę przyciągają mocno wyeksponowane oczy: na tym przedstawieniu protagonistka patrzy jakby z zadumą wprost na widzów, a cień poniżej lewego oka sprawia wrażenie spływającej łzy lub krzyża. W drugiej wersji została pokazana tylko środkowa część twarzy, z zamazanymi rysami; silnie podkreślone zostały tylko oczy i usta. Oczy, skierowane gdzieś w górę, mają smutny wyraz, dodatkowo podkreślony przez plamki kojarzące się ze łzami (jedna z nich częściowo przesłania tęczówkę lewego oka) oraz wygięcie w dół kącików ust. Tonąca w cieniu prawa część twarzy wygląda jak pokryta ranami. Można to odczytać jako sugestię głębokiej przemiany, nie tylko związanej z upływem lat i pobytem w więzieniu, lecz także ze zmianą osobowości, być może żalem za popełnione czyny. Nie jest ona jednak pewna i, co więcej, nie ma możliwości jej potwierdzenia lub wykluczenia. W wymiarze wizualnym wątpliwości akcentuje sposób wykorzystania zbliżenia twarzy, by w istocie doprowadzić do jej zamazania: jak pokazał już Michelangelo Antonioni32, przeglądanie zdjęć kadr po kadrze, wpatrywanie się w kolejne szczegóły, powiększanie ich, może paradoksalnie prowadzić do zatarcia obrazu i w efekcie do powstania jeszcze większej niepewności...

• 36 J.L. Herman Przemoc, uraz psychiczny i powrót do równowagi, s. 191.

18W tym przypadku była to autoterapia, prowadzona niejako w imieniu społeczeństwa. Autorka serii Sympathy for the Devil. The Wretched of the Earth dążyła do dania przykładu i przekazania swojego osobistego doświadczenia za pośrednictwem dzieł artystycznych. Zapis własnych przeżyć psychicznych miał służyć za środek dotarcia do emocji na poziomie społecznym, stać się próbą zmierzenia się z powrotem wypartego i zaproponowania na nowo ram pamięci, określenia, jak powinno się pamiętać terrorystów. W toku tej swoistej psychoterapii Esiri Erheriene-Essi starała się zachowywać „otwartość umysłu i zająć pozycję współczującego świadka, a nie psa gończego”36.

• 37 Zob. np. K. Connolly Baader-Meinhof terrorist to be freed.
• 38 Zob. np. Terrorysta z RAF wyjdzie na wolność; http://www.wprost.pl/ar/145312/Terrorysta-z-RAF-wyjdz (...)

19Punktem centralnym serii są twarz i tożsamość Brigitte Mohnhaupt, wokół których koncentruje się pamięć o jej terrorystycznej przeszłości a które ulegały głębokim przemianom. Co więcej, przemiany te są nam dostępne jedynie do pewnego stopnia; w istocie nie znamy ani jej nowego wizerunku, ani jej myśli, przeżyć i emocji. Celem nie było jednak ustalenie, „jak było naprawdę”, lecz zmiana postawy twórcy i odbiorcy. Temu służyły zarówno wezwania do współczucia, jak i zastosowana symbolika, zwłaszcza kilkakrotnie powracający znak krzyża. Symbolizuje on zapewne przede wszystkim żałobę po ofiarach zamachów terrorystycznych. Być może jest to jednak także znak żałoby po młodej kobiecie, której już nie ma; po kobiecie, której życie zostało naznaczone terroryzmem; po kobiecie, której wybory życiowe doprowadziły do klęski moralnej i historycznej. Wypuszczenie terrorystki na wolność dało jej szansę na przeżycie ostatnich lat życia w odmienny, godny sposób; być może również na odkupienie grzechów. Wiadomo, że w czasie pobytu w więzieniu przez 15 lat Brigitte Mohnhaupt znajdowała się pod opieką duszpasterską pastora, który był przekonany o jej głębokiej przemianie moralnej37; zarazem jednak nigdy publicznie nie wyraziła skruchy38.

• 39 H. Segal Teoria Melanie Klein w praktyce klinicznej oraz Psychoza i twórczość artystyczna i inne es (...)

20Warunkiem twórczości artystycznej – co podkreślała Hanna Segal – jest dokończenie pracy żałoby. Proces twórczy jest związany z pozycją depresyjną: artystyczna kreacja wymaga od twórcy zmierzenia się z lękiem, przezwyciężenia rozszczepienia typowego dla pozycji paranoidalno-schizoidalnej i pogodzenia się z ambiwalencją. Wtedy możliwe staje się wyrażenie treści, które są związane z traumatycznymi doświadczeniami, w postaci symbolicznej, a więc ekspresja artystyczna39. Wydarzenie lub zjawisko historyczne może zostać ponownie odegrane w nowej formie, pozwalającej na rozwiązanie konfliktów psychicznych z nim związanych.

• 40 Zob. G. Pollock Differencing the Canon. Feminist Desire and the Writing of Art’s Histories, Routled (...)

21Uwagi Esiri Erheriene-Essi wskazują na to, że tworzone przez nią wizerunki niemieckiej terrorystki stanowiły przede wszystkim taką próbę znaczącego odtworzenia obiektu40 przez powrót do traumatycznej przeszłości i próbę ponownego opowiedzenia jej ze zmienionej perspektywy. Przyjęta przez nią strategia twórcza nie opiera się na interioryzacji krzywdy, własnej lub cudzej, lecz na wezwaniu do ponownej konfrontacji ze źródłem przerażenia, by określić na nowo relację z terrorystką (taką, jaką była kiedyś i jaka jest obecnie) i stworzyć przestrzeń dialogu. Warunkiem jest uświadomienie sobie ambiwalencji i niejasności związanych z jej postacią, zmierzenie się z własnymi emocjami oraz obudzenie w sobie współczucia. Taka „terapia” nie musi zakończyć się sukcesem, ale stwarza możliwość przepracowania jednego z bolesnych doświadczeń historycznych.