• 1 Wszystkie cytaty z noweli Michałko są lokalizowane w tekście głównym. Pochodzą one z wydania: B. Pr (...)
• 2 Zob. „Kurier Warszawski” 1880 nr 234-236.
• 3 Zob. Śladami Wokulskiego. Przewodnik literacki po warszawskich realiach „Lalki”, książkę skomponowa (...)

1Michałko to opowiadanie o człowieku innym, o bohaterze, który zdradza swą inność już po paru chwilach kontaktu. Jego dziecięca naiwność rzuca się w oczy nawet prostym robotnikom najemnym: chłopak jest dla nich „durnym Michałkiem”. Bohater spotęguje swą inność, gdy postawi stopę w wielkim mieście, gdy – za namową życzliwego inżyniera – z nader skromnymi funduszami pojedzie tam, dokąd zaprowadzą go szyny ukończonej właśnie kolei. Warszawa usłyszy, że Michałko mówi „śpiewającym głosem” (573)¹, miasto stanie się zaś dla bohatera przestrzenią obcą, nieprzyjaznym labiryntem. Doświadczenie Michałkowej dezorientacji zrozumie najlepiej ktoś, kto o topografii miasta ma dobre pojęcie. Michałko to nowela wybitnie warszawska. Nie tylko z tej racji, że jej akcja toczy się właśnie w Warszawie, także dlatego, że jej założonym czytelnikiem ma być ktoś, kto w tym mieście umie się poruszać, ktoś, kto w Warszawie na stałe mieszka lub często w niej przebywa. Błądzenie Michałka, w którym wyraża się jego inność, przemówić miało do czytelnika-warszawiaka i to najpewniej do kogoś z tych lepszych, zamożniejszych dzielnic. Michałko wyszedł w 1880 roku w felietonowych porcjach, którym miejsca użyczył poczytny „Kurier Warszawski”². Miał przemawiać przede wszystkim do prenumeratorów tego dziennika, miał apelować do ludzi dobrego serca, których reprezentuje w utworze ów pan, co to – poruszony wyglądem zmizerowanego i przemokniętego Michałka – „dał mu złotówkę i odszedł mrucząc” (582). Dezorientacja bohatera nie może udzielać się czytelnikowi. Gdy Michałko przestał trafiać do odbiorców mających szansę, by spotkać na ulicy tytułowego bohatera, gdy nowela stała się częścią literackiej przeszłości, potrzebny stał się ktoś, kto zamknięty w utworze świat zrekonstruuje, wykreśli mapę nieistniejącego już miasta, pokaże miejsca, których nie mógł rozpoznać prostoduszny przybysz z prowincji. Błądzenie Michałka to wyzwanie dla dzisiejszego historyka literatury. Nie jest to bynajmniej wyzwanie największe, bo i utwór do największych nie należy, ale wydaje się ono ważne zwłaszcza wtedy, gdy ma się w perspektywie zadania ambitniejsze – zbadanie mapy Warszawy, która odsłania się w Lalce,i prześledzenie drogi, jaka zaprowadziła Prusa do topograficzno-kalendarzowej maestrii, o jakiej ta wielkapowieść zaświadcza³.

• 5 Dziś na miejscu dworca Praga (Nadwiślańska) rozlokowany jest niepozorny przystanek kolejowy Warszaw (...)

6Te „trzy inne koleje” miały swoje stacje: dwie z nich zostały już wspomniane przeze mnie, to Dworzec Petersburski i Dworzec Terespolski. Współczesny Prusowi czytelnik-warszawiak (i prenumerator „Kuriera Warszawskiego”) wiedział, że, kierując się wskazaniami uczynnych przechodniów, Michałko dotarł był do stacji kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (na skrzyżowaniu Alei Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej), wokół której dostrzegł „pełno domów […], a szyn ani śladu”. Warszawa z Michałka ma zatem łącznie cztery dworce (jeden w samym mieście i trzy za Wisłą, na Pradze), które służyły czterem różnym przedsiębiorstwom kolejowym. Stacja, do której dotarł Michałko, leży w okolicy pustej (bohater w jej otoczeniu wielu domów nie dostrzegł), była dość prymitywnie urządzona, skoro – inaczej niż na dworcu Warszawsko-Wiedeńskim – z zewnątrz widziało się tam szyny. Akcja noweli toczyć się zatem musi w Warszawie, której potrzeby komunikacyjne zaspakajały trzy prawobrzeżne stacje i trzy przybiegające do nich drogi żelazne. A to oznacza, że czas historyczny Michałkowych przygód przesunąć trzeba na sierpień-wrzesień 1877 roku. Bohater przyjechał pociągiem roboczym nie na dworzec Terespolski, lecz na Pragę (Nadwiślańską)⁵. Uroczyste oddanie do użytku publicznego Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej (biegnącej od Mławy przez Pragę i Lublin do Kowla) nastąpiło 29 sierpnia 1877 roku. Michałko dotarł do Pragi kilkanaście dni wcześniej.

• 7 Stało się to dopiero w 1880 roku i – nie bez oporów. Już w styczniu pojawiały się pierwsze zapowied (...)

8Na otwarcie „dla publiczności” mostu przy cytadeli i na rozluźnienie tłoku na moście przy Zamku Warszawa czekała jeszcze prawie dwa lata⁷. Enigmatyczne sformułowanie mówiące o dziele przedsięwziętym „dla specjalnego celu” znaczyło po prostu, że most przy cytadeli miał służyć wyłącznie do przemieszczania się kolumn wojskowych. Michałko, wybierając się z Pragi do Warszawy, musiał nadkładać drogi. Co ciekawe: most przy cytadeli, doskonale widoczny z jedynej działającej przeprawy przy Zamku, w ogóle nie zwrócił uwagi naszego bohatera…

• 9 Zob. k. „Wiek” 1875/1876 nr11, z 30 grudnia/11 stycznia.
• 10 Zob. [notka], „Kurier Warszawski” 1877 nr 257, z 8 (20) listopada.

10Prus miał pewność, że ta skąpa charakterystyka czytelnikowi „Kuriera” w zupełności wystarczy do zlokalizowania miejsca zdarzeń na mapie Warszawy: rzecz dzieje się na stacji Praga Nadwiślańska, położonej na obszarze folwarku Pelcowizna, na terenie, który wcześniej nie nosił żadnych śladów miejskiej infrastruktury. Kluczowa informacja to ta, że wokół stacji wznoszone są nowe domy, że Michałko wysiadł z pociągu w miejscu, które – używając języka z innej epoki – było prawdziwym zagłębiem budowlanym. Jeszcze w styczniu 1876 roku w materiale z „Wieku” można było przeczytać, że na tle ożywienia w budownictwie, jakie obserwuje się w Warszawie, bardzo blado przedstawia się sytuacja na Pradze – „której mieszkańcy aż dotąd tradycjonalnie usiłują przechowywać swe przedmiejskie poglądy, uprzedzenia, zwyczaje i obyczaje”. I o ile miejscowości, które przylegały do linii Warszawsko-Wiedeńskiej, „zabudowały się okazale”, to na Pradze podobne ożywienie nie nastąpiło⁹. Już jednak pod koniec 1877 roku, w czasie, gdy działać zaczynała kolej Nadwiślańska, ta sytuacja radykalnie się zmieniała. Warszawiacy dowiadywali się teraz ze swojego „Kuriera”: „Pelcowizna traci po trosze charakter… pustki. W niewielkiej odległości od warsztatów [mechanicznych] stanęło już kilka domów, między którymi są nawet i piętrowe”. Ożywieniu budowlanemu towarzyszyła zwyżka cen gruntów: jeszcze w lipcu 1877 roku za łokieć kwadratowy płaciło się tutaj 15 kopiejek, zaś już w listopadzie – 30¹⁰.

• 11 „Kwestia banhofu drogi Nadwiślańskiej na stacji Warszawa, jak słyszeliśmy, została już podobno stan (...)

11Stacja Praga Nadwiślańska, nim jeszcze powstała, miała w Warszawie złą prasę. Powód był bardzo oczywisty: folwark Pelcowizna, gdzie była budowana, leżał w znacznej odległości od Warszawy, a most przy cytadeli, który mógłby warszawiakom skracać dojazd na stację, pozostawał niedostępny. Od początku zatem, tj. od momentu, gdy znane stały się plany lokalizacji praskiej stacji, odzywał się chór głosów krytycznych, który wzmagał się w miarę tego, jak plany przeradzały się w widoczne już obiekty¹¹. Z odległej lokalizacji niemiłosiernie drwiono:

• 13 Zob. Droga Nadwiślańska, „Gazeta Handlowa” 1877 nr 191, z 18 (30) sierpnia; W sprawie banhofu kolei (...)
• 14 O rozpoczęciu budowy dworca donosił „Kurier Warszawski” w 1877 nr 177, z 26 lipca/7 sierpnia. Odpra (...)

12Ten mocno krytyczny ton nieco łagodzić mogły doniesienia, że „publiczność” warszawska, chcąca skorzystać z nowej kolei, będzie mogła liczyć na dowiezienie do nowej stacji pociągiem odchodzącym z dworca Warszawsko-Wiedeńskiego i korzystającym z gotowej linii obwodowej. Bardzo wcześnie pojawiły się też zapowiedzi, że na linii obwodowej, w bezpośrednim sąsiedztwie cytadeli, uruchomiony zostanie nowy warszawski dworzec, do którego dotrzeć będzie można z miasta znacznie łatwiej. Pisano również, że ten nowy dworzec będzie miał najpewniej także charakter „tymczasowy”, ponieważ w przyszłości odprawa pasażerska odbywać się będzie na dworcu znajdującym się w bezpośrednim sąsiedztwie tego, który od ponad trzech dekad służył kolei Warszawsko-Wiedeńskiej¹³. W lutym 1878 roku kolej Nadwiślańska faktycznie otworzyła dla swoich klientów stację na przedpolu cytadeli (przy ulicy Zakroczymskiej)¹⁴. Do planowanego przeniesienia tej stacji w sąsiedztwo dworca kolei Warszawsko-Wiedeńskiej nigdy jednak nie doszło.

• 17 W końcu marca 1876 roku gotowe było m.in. połączenie kolei obwodowej ze stacją Praga Nadwiślańska ( (...)
• 18 10 sierpnia 1877 roku „Gazeta Warszawska” informowała: „Termin otwarcia kolei [Nadwiślańskiej] jest (...)
• 19 Warto wspomnieć, że służbowe rozkłady jazdy kolei Nadwiślańskiej (podobnie jak rozkłady służbowe in (...)

16Prus szczędzi czytelnikowi informacji o dacie wyjazdu, ale wszystko wskazuje na to, że doszło do niego parę dni przed publikacją Kartek z podróży, czyli gdzieś na samym początku sierpnia 1877 roku. Linia kolei Nadwiślańskiej budowana była równocześnie na całej jej długości (tj. od Mławy przez Pragę i Lublin do Kowla, wraz z odnogą z Iwangrodu [Dęblina] do Łukowa), poszczególne jej odcinki gotowe były w różnym czasie, normalna jej eksploatacja zaczęła się dopiero 29 sierpnia 1877 roku. Na otwarcie czekano z wielką niecierpliwością. Na niektórych odcinkach próbne przejazdy odbywały się już w 1876 roku¹⁷¹⁸, otwarcie całości hamowały jednak wielkie przeprawy mostowe, przede wszystkim ta na Narwi, zlokalizowana w bezpośredniej bliskości twierdzy w Nowogeorgiewsku (Modlinie), niedaleko „dworca wojennego”, oraz ta na Wieprzu pod Iwangrodem (Dęblinem). Most pod twierdzą nowogeorgiewską był gotowy wcześniej, ten pod twierdzą iwangrodzką ukończony został dopiero w połowie sierpnia. To oznaczało, że w początkach sierpnia 1877 roku zarząd kolei Nadwiślańskiej mógł zorganizować dla przedstawicieli warszawskiej prasy przejazd promocyjny (tak byśmy go dziś nazwali) do Mławy¹⁸. Wiele wskazuje na to, że Prus złożył do „Kuriera” swoją relację z podróży do Ciechanowa, którą odbył w ramach takiego „przejazdu dla prasy”, a w każdym razie – próbnego przejazdu nową linią, zorganizowanego tylko dla wybranych. Przypomnijmy niektóre szczegóły z Prusowej relacji. Pisarz z przyjacielem znalazł się na stacji „już o godzinie 8”, nigdzie jednak nie znajdujemy wzmianki o rozkładzie jazdy, któremu podporządkowana byłaby ta pora przybycia¹⁹. Mowa jest za to o tym, że około godziny 10 dorożka przywiozła z Warszawy znajomego dziennikarza, „który miał ostatecznie sprawdzić i usankcjonować fakt istnienia drogi Nadwiślańskiej”. Na peronie nie widać podróżnych, są za to robotnicy („tapicerowie”), którzy „obijali ceratą długie stoły”. W pociągu, który ruszył, „odbywała się jakaś sesja techniczna”, co sygnalizował szczęk widelców i pukanie korków. Na stacjach na przyjazd pociągu czekają pracownicy kolejowi; wszędzie powtarza się ten sam scenariusz:

• 21 Utrudniającą orientację Michałka noc zastąpi przy pierwszym kontakcie z Warszawą płachta dymu („Jak (...)

18Nocą stanęli pod miastem zbudowanym na górze. Zdawało się, że domy włażą jeden na drugi, a w każdym tyle światła, co gwiazd na niebie. Na stu pogrzebach nie zobaczyłby tylu świec, co w tym mieście… Grało coś bardzo pięknie, ludzie chodzili tłumem śmiejąc się i rzechocząc, choć już była taka noc wielka, że we wsi słyszałbyś tylko wołanie upiora i ujadanie strwożonych psów (572).²¹

• 22 We wspomnianym już szkicu Z okna wagonu od Warszawy do Kowla czytamy: „Przyjeżdżającym koleją Lubli (...)
• 23 Miejscowy dziennik tak oceniał doniosłość budowy linii: „Dzień jutrzejszy jest nader ważnym, pierws (...)

19Ze stacji pociąg ruszył – „po kilkugodzinnym postoju, nad ranem […]” (572). Gdzie była ta stacja? I co oznaczał niezwykły ruch ludzi, którzy nie mogli jeszcze stać się pasażerami? Mijanym miastem jest niewątpliwie Lublin, miasto górujące nad stacją, ulokowaną na jego dalekim przedmieściu (Piaskach)²². A spotkane na stacji tłumy świętujących ludzi świadczyły o tym, że wybudowanie kolei (pierwszej w mieście!) stało się dla lublinian wydarzeniem naprawdę wielkiej wagi²³.

• 24 Słowo „fabryka” jest tutaj (i było już w czasach Prusa) semantycznym archaizmem, który znaczył: bud (...)

20A jak przedstawia się przyjazd Michałka od strony kalendarza? Prawdziwą drogą żelazną można było dostać się z Pragi do Lublina już 24 sierpnia 1877 roku, ale – jak wiemy – można to było zrobić „ekstrapociągiem dyrektorskim”. Kiedy po tej trasie mógł przejechać Michałko? Nie później niż 29 sierpnia (bo tego dnia rozpoczął się normalny ruch na linii) i pewnie nie prędzej niż około 15 sierpnia (bo wtedy gotowy był most pod Iwangrodem). Pierwsza wzmianka, która dawać może orientację kalendarzową, dotyczy temperatury. Michałko nocuje z „dziewuchą” w domu na Pradze, który muruje. Dziewczyna trzęsie się trochę ze strachu, a trochę z zimna. „Noc była chłodna i wilgotna” (576) – czytamy. Porzuciwszy murarkę na Pradze, Michałko szuka chleba w Warszawie. Tu pracuje czas jakiś, może miesiąc: „W tej fabryce był chłop do jesieni” (580)²⁴. Roboty jednak przerwano, ponieważ – czytamy – „w końcu września rozpadały się deszcze” (581). Po raz ostatni dostaniemy sygnał kalendarzowy w scenie, gdy zdesperowany Michałko szuka noclegu „przy fabryce”. Bezdusznemu stróżowi (temu „z Łapów”) bohater powie wtedy z żalem: „– Ja tu przecie robiłem całe lato […]” (583). Fikcyjny kalendarz, jak widać został, dobrze zestrojony z prawdziwym. Michałkowe perypetie zamykają się w dwóch miesiącach; „całe lato” trzeba bowiem rozumieć tak, jak brzmieć ono mogło w ustach niepiśmiennego, gdzie oznacza czas sposobny do wykonywania murarki, porę, gdy jest jeszcze dostatecznie ciepło.

• 26 [rubryka Wiadomości miejscowe], „Kurier Warszawski” 1877 nr 210, z 13 (25) września. Do wypadków na (...)

22„Kurier Warszawski” widział w jesiennej murarce także ekonomiczny paradoks: „Ruch budowlany, tak dzielnie kwitnący przez całe lato, pomimo niekorzystnych warunków ekonomicznych manifestuje się i obecnie, bez względu na pogodę”²⁶.

• 27 [rubryka Wiadomości miejscowe], „Kurier Warszawski” 1877 nr 185, z 11 (23) sierpnia.
• 28 Próbne pociągi (dostępne dla pasażerów) zaczęły kursować od 17 sierpnia (wyjeżdżając z Kowla i Mław (...)

23Warszawa z Michałka jest miastem z sierpnia-września 1877 roku. Tym samym, którego rysy rozpoznajemy w pierwszych akapitach Kartek z podróży. W Michałku czasowo-przestrzenne koordynaty zdarzeń są doskonale zestrojone z prawdziwymi. A w Kartkach z podróży? Tu podobnego pytania w zasadzie nie powinno się stawiać. Chodzi wszakże o sprawozdanie faktograficzne, którego wierność historycznym realiom składa się na podstawowy wyznacznik gatunkowości. Uważnego czytelnika (tego z czasów Prusa i tego dzisiejszego) zastanowić musi wszakże jeden szczegół. Relacja z kolejowej eskapady do Ciechanowa, przypomnijmy, wyszła w „Kurierze Warszawskim” z datą 7 sierpnia, sama podróż musiała odbyć się parę dni wcześniej. 23 sierpnia 1877 roku „Kurier” donosił: „W dniu dzisiejszym zarząd drogi Nadwiślańskiej otrzymał z Petersburga depeszę upoważniającą go do otwarcia ruchu na całej linii”²⁷. Pierwsze pociągi z pasażerami odjechały z Pragi do Mławy i Kowla 29 sierpnia. W Kartkach z podróży nie ma wzmianki o innych pasażerach, w specjalnym pociągu do Mławy, poza przedstawicielami warszawskiego światka dziennikarskiego, jechali wyłącznie kolejowi oficjele. Wiemy z relacji, że nuda poprzedzająca odjazd popchnęła Prusa do przydworcowej restauracji, gdzie serwowane były „świeże serdelki” i „prawdziwy zagraniczny alasz”. Wcześniej mowa jest o innym sposobie walki z nudą, a mianowicie o badaniu koloru oczu trzech panienek. O tych panienkach dowiadujemy się, że wyjeżdżały do Lublina „z kilkoma tłumoczkami i jednym ojcem”. Skąd wzięły się na peronie te trzy panienki? Rzecz dzieje się przecież z początkiem sierpnia 1877 roku, a pierwszy pociąg do Lublina, z którego skorzystać mogli zwykli śmiertelnicy, odchodził z Pragi Nadwiślańskiej dopiero za… trzy tygodnie²⁸.

• 29 Dzień, w którym Michałko ratuje przywalonego murem człowieka, zaczyna się od przyjemnego oszołomien (...)
• 30 Nawiązuje tu wprost do znakomitej interpretacji powieści, którą zaproponował Józef Bachórz. Bachórz (...)

24Były zatem na peronie trzy pięknookie panienki czy ich tam nie było? Wybierały się do Lublina czy po prostu przyszły na stację zwabione zwykłą ciekawością? Miały czy nie miały ze sobą jakieś bagaże? Narrator Michałka jest, jak powiedziałem, opowiadaczem niewiarygodnym, trzymającym się pola widzenia, jakie odsłania się przed niepiśmiennym chłopakiem. Takim, który w Warszawie „upił się parę razy przy świętej niedzieli jak wieprzak” (580)²⁹. Niewiarygodnym narratorem będzie okazywał się subiekt Rzecki, który raz po raz tęgo pociąga. Świat, jaki wyłania się z opowieści trzecioosobowego narratora Lalki,też ma kontury rozmyte. Niby wszystko układa się w nim, jak trzeba, ale już tytuł pierwszego rozdziału przygotowuje czytelnika na… błądzenie. Mowa w nim, przypomnijmy, o tym, „jak wygląda firma J. Mincel i S. Wokulski przez szkło butelek”30. Może urocze panienki z Kartek z podróży są częścią świata, który tak kolorowo wyglądał „przez szkło alasza”? Może zatem w Kartkach i w Michałku pisarz wypróbowywał chwyt, który wykorzysta z sukcesem w Lalce? Kompozycyjna otwartość, która ujawni się w pytaniach o los Wokulskiego, zostaje zapowiedziana tajemniczym zniknięciem Michałka: „Rozbiegła się policja, rozbiegli się robotnicy i – nie znaleźli Michałka” (587). Błądzenie w świecie Prusa wcale nie musi brać się z nieznajomości topografii.