1Obsesje, impotencja, perwersja, wojna, erotyka i żydowskość. Zestaw kategorii jawi się jako pokusa i zarazem zapowiedź spełnień współczesnego badacza/ współczesnej badaczki kultury. Także w niniejszym ujęciu, gdyż nieoczekiwanie satysfakcji ich rozpoznania dostarcza lektura pisarstwa Witolda Gombrowicza.

3„W ogóle Polski od 1939 r. nie oglądałem” – stwierdza Gombrowicz, lecz rozproszone w jego twórczości uwagi sugerują, że bardzo się tą Polską interesował, a czynione na samym sobie akty performatywne („zaklinam się i przysięgam, bo nie moja sprawa” [TA 180]) nie były w stanie wyplenić tego zaangażowania. Jedną z początkowych scen Trans-Atlantyku traktuję jako metaforę generalnej tendencji, mianowicie widocznej w tej literaturze obsesji na punkcie wojny i jej skutków: „bo Wojna. Ja powiadam: Wojna. On mówi: Wojna. Ja mówię: Wojna. On mnie na to: Wojna. To ja jemu: Wojna, wojna. Przestraszył się nie na żarty, aż mu jagody zbielały, łypnął na mnie okiem: A co? Maszże wiadomość jaką? Mówiono ci co? Nowiny jakie?” [TA 227]. Mimo ostentacyjnie sygnalizowanej niechęci do martyrologii swego narodu pisarz notorycznie o wojnie dyskutował oraz korespondował. W początkowym, trudnym okresie pobytu w Argentynie pisał w Kronosie, że „ciśnienie wojny podtrzymuje mnie” [KR 83], a następnie dodawał w Testamencie: „Mnie podtrzymywała katastrofa. Katastrofa moja, Polski, Europy” [T 73]. Natomiast po wojnie, W Wędrówkach po Argentynie, zwracał się do polskiego czytelnika następująco:

wbrew pozorom, wbrew temu iż moje pisanie nie dotyczy waszej rzeczywistości, pomimo że od czternastu lat żyję w warunkach odmiennych, jestem najściślej związany z waszymi przeżyciami. We mnie, jak w was, dokonało się załamanie dawnego ładu i wiem, jak wam wiadomo, że będziemy musieli stworzyć sobie nowy system pojęć i nowy porządek, zgodny z przemianami, jakie w naturze naszej nastąpiły […] po tej łaźni, po tylu tak druzgocących doświadczeniach, po takiej katastrofie. [WA 4977]

4Oczywiście wyraz uczuć bliskich empatii można postrzegać jako próbę „wkupienia” się w łaski odbiorcy. Nie zamierzam jednak dociekać czy rozstrzygać jakkolwiek pojętej autentyczności postaw pisarza. Chciałabym za to rozważyć literackie konsekwencje wyjazdu Gombrowicza z Europy w przededniu wojny w kontekście podejmowanych przez pisarza prób diagnozy (po)wojennego polskiego społeczeństwa. Zastanowię się – po pierwsze – nad ambiwalencją między niechęcią a wczuciem i ciekawością, oraz – po drugie – nad napięciem między potrzebą zrozumienia swojego stanowiska a chęcią uświadomienia czytelnikom skomplikowania ich własnych postaw. Splot tych odczuć i motywacji jest – jak mam wrażenie – wyraźnie wyczuwalny w pisarstwie Gombrowicza, zwłaszcza w Pornografii.

Porno-grafia

Tej Polski wojennej nie znam. Nie byłem przy tym. W ogóle Polski od 1939 r. nie oglądałem. Opisałem to tak, jak sobie wyobrażam. To więc jest Polska imaginacyjna – i nie przejmujcie się, że czasem pomylone, czasem może fantastyczne, bo nie o to chodzi i to zupełnie bez znaczenia dla spraw tutaj się odbywających. [P 5]

8Wyobrażeniowy charakter narracji Gombrowicza objawia się m.in. w specyficznej strategii opowiadania; wydaje się, że narrator, fantazjując, „odwiedza” w pamięci znajome miejsca i stopniowo „odtwarza” znany z przeszłości kontekst, wzbogacając go o elementy, które spodziewałby się zastać w wojennej Polsce: bandy, partyzanci, „zdziczałe pola” itd. W praktyce przypomina to ciągłe poszukiwanie punktów odbicia. Metoda kojarzy mi się z echolokacyjnym sposobem orientowania się nietoperza w otoczeniu: emitowaniem sygnałów i oczekiwaniem na ich powrót, falę zwrotną pozwalającą określić położenie obiektów.

9Opowieść Gombrowicza jest „ugodzona skosem” [P 38], co zapowiada pewną trudność orientacyjną, niemniej jednak do pewnego momentu wszyscy i wszystko – choć „inne zgoła” i „podglądane jakby z kąta” – jest na swoim miejscu, jak dawniej, i pozwala uzyskać ów sygnał zwrotny: ludzie, miasta i wioski, elementy krajobrazu itd. Dopiero w wyobrażeniu wyprawy do Ostrowca fantazja Gombrowicza napotyka opór, gdy „jakaś nieobecność stawała się wyczuwalna, nie było mianowicie Żydów” [P 69].

10Stosunek Gombrowicza do Żydów wydaje się jednoznaczny; autor po wielokroć stwierdza w swoich zapiskach, że „mnóstwo Żydów przyjaciół miałem i nigdy antysemityzmowi się nie oddawałem” [WP 2019], więcej – że nie jest „filosemitą sztywnym, wysilonym, ale filosemitą w stanie luźnym” [Dz 126]. Ze zgorszeniem mawia o czasie „nacjonalistycznych wybryków i antysemickich bójek” [WP 2638], cieszy się, że jakimś cudem jego „pochodzenie szlachecko-ziemiańskie” nie „zaszczepiło w nim antysemickiego kompleksu” [WP 2840]. Niejednokrotnie podkreśla wagę stosunków towarzyskich i przyjaźni z Żydami często zadzierzgniętych przy jednym stoliku w Ziemiańskiej, gdzie zresztą nazywano go podobno „żydowskim królem”, „gdyż wystarczało abym zasiadł przy stoliku, a już ściągały doń rzesze Semitów” [WP 2854]. Oprócz uznania dla inteligencji, przenikliwości, talentów, „niepokoju duchowego” i „krytycyzmu” zapoznanych Żydów docenia także ich wpływ na społeczeństwo: „Żydzi tak swoistą i wybitną mieli rolę w rozwoju polskim owych lat, że przemilczeć ich nie można”. Jednak było coś jeszcze, co decydowało o tym upodobaniu: „ja poniekąd miałem z nimi jedną rzecz wspólną, a mianowicie – stosunek do formy” [WP 2860].

11Gombrowicz stwierdza, że tym, co go różniło od międzywojennego społeczeństwa, a zwłaszcza ludzi z jego środowiska, był fakt, że „ruszali się, mówili, myśleli, czuli w trybie raz na zawsze ustalonym, po przodkach odziedziczonym” [WP 2866], co zmieniło się dopiero „gdy wojna i rewolucja przełamały ten rytuał i jęły ugniatać ludzi jak lalki woskowe”. Co innego Żydzi, których forma przez „wieki wygnania i ucisku” „ulegała wielu wypaczeniom” i którzy:

często samych siebie odczuwają jako karykaturę, […] a ich napięty stosunek do formy, że ona tak ich dręczy, albo śmieszy, albo poniża, to że Żyd nigdy nie jest sobą w stu procentach, jak będzie sobą chłop, czy szlachcic, o formie po pokoleniach odziedziczonej, z którą się zrósł doskonale, to że Żyd zawsze musi być jakąś kompromitacją formy i jej katastrofą – to wszystko mnie w nich urzekało. Gdyż do tego ja dążyłem w mojej sztuce – do uwydatnienia zmagań człowieka z formą. [WP 2889]

13Podążanie tym tropem doprowadza bowiem do najbardziej niepokojącego i „ciemnego” konglomeratu wątków w Pornografii. Mówiąc wprost: nie sądzę, by Żydom – jak zwykło się uważać – poświęcone było jedynie owo jedno pamiętne zdanie – obserwacja zmian w Ostrowcu. W tej intuicji utwierdza mnie ponowna lektura opisu podróży do tego miasteczka:

Rozejrzałem się po okolicy. Stąd, z wyżyny, widać już było Kamienną i nawet dochodził ledwie dosłyszalny łoskot pociągu, który zbliżał się do Bodzechowa. […] jak okiem sięgnąć, senna odwieczność, ale zakneblowana, zduszona, wzięta za pysk. Dziwny odór bezprawia przenikał wszystko. […] mijaliśmy ich, tych ludzi pojawiających się, szli po ścieżce, ten w kaszkiecie, ów w kapeluszu, a dalej spotkaliśmy wóz z tobołami, z całym czyimś dobytkiem, posuwał się krok za krokiem […], jakaś kobieta zatrzymała nas […], ujrzałem twarz dość subtelną w chustce, jaką noszą baby […] a dekolt miała głęboki, balowy czy też wieczorowy, elegancki […], coś chciała powiedzieć, ale zacięła usta, znów miała mówić, ale machnęła ręką, odskoczyła – i stała na szosie, gdy oddalaliśmy się. Karol się roześmiał […] Przejechaliśmy obok posterunków niemieckich przed fabryką, miasteczko było to samo, co dawniej, zupełnie to samo, te spiętrzenia i rury wielkich pieców fabryki, jej mur, dalej most na Kamiennej i szyny kolejowe i główna ulica, wiodąca do rynku […]. Tyle tylko, iż jakaś nieobecność stawała się wyczuwalna, nie było mianowicie Żydów. [P 69]

14Zwykle w Pornografii „badanie” rozmiarów katastrofy oraz konfrontowanie się z kolejnymi postaciami i przedmiotami umożliwia Gombrowiczowi budowanie (mikro)relacji, określanie się „wobec” oraz bycie „pomiędzy”. W Ostrowcu coś się zmienia, jakby Witold „wylądował na jakiejś innej planecie” [P 12], bowiem „wyczuwalna jest nieobecność”, a wysyłany sygnał pozostaje bez odzewu. W miejscu Żydów jest „puste znaczące”, zbudowanie relacji staje się niemożliwe. To jedno zdanie nie pozostaje jednak bez konsekwencji. Niepokojące są wzmianki o zakneblowaniu i zduszeniu poprzedzające spostrzeżenie o nieobecności Żydów, ale też zastanawiające okazują się fragmenty kolejne:

Jednakże sporo ludzi na ulicach, ruch nawet, miejscami ożywiony, tam baba śmiecie wyrzuca z sieni, tu ktoś idzie z grubym sznurem pod pachą, przed sklepem spożywczym gromadka, a chłopczyk kamieniem usiłuje trafić we wróbla, który przysiadł na kominie […]. Jak najprędzej opuściliśmy ten dziwny Ostrowiec i odetchnęliśmy, gdy bryczkę przyjęła znów na swoje miękkie łono ziemia zwykłej drogi polnej. [P 69]

15Badaczce literatury Zagłady trudno pominąć takie skomasowanie charakterystycznych figur: pociągi i ich dobiegający z dala łoskot, szyny kolejowe, ludzie z tobołami, mury, niemieckie posterunki, rury wielkich pieców fabryki, wzmożony ruch, komin, niemożność ekspresji, ożywienie tych, którzy pozostali, porządki, rzucanie kamieniem. A pośród tego nieobecność Żydów.

Życio-śmierć

17Gombrowicz nie tylko mówi, że (nie)obecność Żydów można odczuć, ale również przez swoje teksty czyni ją odczuwalną. Strategia ta w pewien sposób wiąże się z przedwojennym postrzeganiem żydowskości jako swoistego farmakonu dla polskiego społeczeństwa „zasklepionego” w przeżytej i nieautentycznej formie. Wobec (nie)obecności Żydów i zaprzepaszczenia tego potencjału pisarz realizuje nieco odmienny scenariusz, mianowicie pragnie doprowadzić do spotkania osłabionej i „złamanej” polskości z widmową żydowskością. W uzasadnieniu tej śmiałej hipotezy pomocne będzie – choćby szczątkowe – zrekonstruowanie diagnozy Gombrowicza.

18W zapisach z Dziennika z 1956 roku pisarz podejmuje się próby, by „tak z boku, na niewidziane, na oślep prawie” „zajrzeć do głów” Polakom i „zrobić im bilans dziesięciolecia” [Dz 324]. Prowokują go sygnały, które odczytuje z polskiej prasy; zastanawia się, „czy możliwe jest takie zduszenie słowa, że ono niczym się nie zdradzi”. Postanawia wsłuchać się „nie w ich słowa; a w ich głos” i stwierdza:

Przeszli przez dwa olbrzymie doświadczenia: wojnę i rewolucję. I powiedzmy, że o tyle tylko mogą oni dzisiaj być kimś, coś przedstawiać, coś tworzyć, o ile te doświadczenia weszły im w krew. Albowiem przestali być ludźmi z roku 1938 – są modelami 1956. Jeśli utraciwszy tamtą rzeczywistość, nie przyswoili sobie dostatecznie nowej, jeżeli nie są, dość intensywnie, ani tym, ani tamtym, to czymże są? Niczym. Mnie właśnie zdaje się, że oni swego życia nie przeżyli. […] Ich nieprzeżycie wojny. Polak bynajmniej wojny nie doświadczył. Doświadczył jedynie tego, że wojny nie da się doświadczyć – mówię, doświadczyć w pełni, wyczerpać – i tego że wraz z pokojem wraca natychmiast inny wymiar, ten normalny. Tak postawione zagadnienie miałoby przynajmniej tę zaletę, że nie ubezwładniłoby ich na czas pokoju pod względem myślowym, moralnym, uczuciowym – znając pojemność swojej natury ci ludzie łatwiej odnaleźliby równowagę. […] Ich nieprzeżycie rewolucji. – A zatem cóż przedostało się z wojny do ich świadomości – co zostało sformułowane? Jakaś luźna myśl o „okropności” i nieco kulawego, moralizatorskiego patosu. W rzeczywistości ukończenie wojny zastało ich przewróconymi, ogłupiałymi, wypróżnionymi […]. I na tę pustkę w nich spadł marksizm. Marksizm, wyobrażam sobie, spadł na nich zanim zdołali całkowicie przyjść do siebie, to jest do siebie z czasów przedwojennych. Toteż myślę, że oni nie przeżyli rewolucji, ponieważ nie mieli czym jej przeżywać. [Dz 325-327]

19Gombrowicz wyróżnia zatem kilka poziomów tego „niedoistnienia w nowej rzeczywistości” – po pierwsze – nieprzeżycie, czyli nieprzepracowanie, niezwerbalizowanie, niewłączenie do narracji wydarzeń wojennych, których wspomnienie jest dla Polaków wciąż nierozbrojonym pociskiem tkwiącym w samym centrum społecznego imaginarium. Gdy Gombrowicz mówi, że Polacy nie odczuli wojny, to zdaje się zakładać, że to, co cieleśnie, fizycznie doświadczone, nie zostało opracowane na poziomie mentalnym. Traumatyzujące afekty nie zostały odczute, uwięzione w ciałach nie miały szansy „wybrzmieć”, nie były poddane racjonalizacji, nie weszły na poziom uczucia i emocji. Procesy żałoby i dystansowania się od bolesnych doświadczeń nie były możliwe, tym bardziej że na te znękane psychociała błyskawicznie została nałożona „klatka” komunizmu, „jak się nakłada klatkę na odurzone ptaki, jak się nakłada ubranie na człowieka nagiego” [Dz 327]. Wspólnota w stanie choroby została więc zakleszczona w kolejnej formie, marksizm był w tych realiach „systemem społecznym, w którym się żyje, którego się nie przeżywa” [Dz 328]. Według Gombrowicza polskie społeczeństwo żyje więc życiem upiornym – ludzie są „puści”, są „nikim”, przypominają fantomy próbujące machinalnie realizować zapamiętane sprzed wojny scenariusze zachowań, które są jednak rewidowane przez zasady dyktowane przez nowy system.

20Zgodnie z tą logiką Polacy żyją „jakąś słabowitą, wstępną egzystencją”, przede wszystkim dlatego, że wskutek nieprzeżycia wojny i rewolucji, „stracili wrażliwość” [Dz 329]. Symptomy są dla pisarza ewidentne: jego rodacy nie mają świadomości swego położenia, nie odczuli nawet zmian układu sił klasowych, gdy „proletariusz naraz wylazł na scenę i w czołowej roli” [Dz 326]. „Przespanie” rewolucji chłopskiej Gombrowicz przypisuje zresztą obu stronom: „inteligentom”, którzy powinni „choćby ze strachu silniej odczuć tę [chłopską – przyp. A.D.] obecność” [Dz 328] oraz samym chłopom: „twierdzę, że nawet po cichu i po kryjomu nie nawiedzają ich takie myśli” [Dz 329].

21Równie ważnym objawem nie-życia Polaków jest według Gombrowicza ich niemoc twórcza. Zarzuca powstającej po wojnie literaturze jałowość, a oceniając pisarzy, twierdzi, że „Proust więcej znalazł w swoim ciasteczku, w swojej służącej i w swoich hrabiach, niż oni w dymiących przez lata całe krematoriach” [Dz 325-326]. Zastrzega jednak, że wcale nie uważa, „żeby ich impotencja artystyczna wobec wojny była wstydem, lecz przeciwnie, to było do przewidzenia”:

Dlaczego tak się dzieje, że żołnierz idzie na front, doznaje okropności, sam nią się staje, a potem wraca do życia cywilnego jak gdyby nigdy nic… taki właśnie, jakim był przed wyruszeniem? Zdarzają się dawki za silne. Tych organizm nie przyjmuje. […] jeśli Proust z hrabiów wydobył więcej, to dlatego że wśród hrabiów mógł poruszać się i czuć swobodnie, a i ciasteczko go nie przerastało – ale te cztery miliony zamordowanych Żydów to Himalaje! Zakazałbym tej typowo polskiej naiwności, która mniema, że tylko na szczytach jest coś do odkrycia. Na szczytach nie ma nic, śnieg, lód i skała – natomiast wiele jest do zobaczenia we własnym ogródku. [Dz 326]

24Już na wstępie omawianej powieści dość wyraziście zostaje zwerbalizowany podstawowy cel działań Witolda i Fryderyka: „przebić się przez kryształ tej sielanki” [P 20]. Dzieje się tak, gdyż zachowania i reakcje rodziny Hipolita wydają się nowo przybyłym zgoła niewspółmierne do realiów. Gombrowicz – przez powieściowe intrygi i subwersywne działania bohaterów – kolejno, zmaga się za pomocą „oddolnej” metody z wyszydzaną przez niego ideą ziemiaństwa: upokarza tradycyjną rodzinę, by w finale mieć do czynienia z domem pełnym trupów i panną (znowu) na wydaniu; „zarzyna” mszę w grocholickim kościele; przez komitywę Fryderyka i Witolda z młodymi, w kontrze do Wacława, poniewiera instytucję małżeństwa; wreszcie – za pomocą wątku „popsutego nerwowo” Siemiana – ośmiesza działalność partyzancko-wojskową.

25Co ważne, Gombrowicz ma świadomość, że przypieczętowując upadek „odwiecznych” wartości, jednocześnie wystawia beznadziejną prognozę rzeczywistości powojennej, niemniej – jak utrzymuje – „lepsza jest nawet myśl raniąca, burząca, ale szczera i możliwie najgłębsza, naprawdę coś poruszająca, niż lękliwe utwierdzanie się w tradycyjnym uczuciu” [WA 4818]. W tym ujęciu jednostka nie znajduje już oparcia w kulturowych, sakralnych i społecznych protezach sensu. Dlatego pisarz przechodzi do realizowania „pozytywnej”, lecz niekoniecznie optymistycznej działalności „sensotwórczej”. O ile w innych utworach Gombrowicza tym pierwszym obiektem na drodze budowania nowej logiki bywały wróbel i strzałka (Kosmos) lub gotowa do obgryzienia kość (Dziewictwo), o tyle teraz ważna jest para młodych. Dlaczego oni? Gombrowicz podpowiada, że nie chodzi o indywidualne przymioty, inteligencję, urodę, wdzięk czy w gruncie rzeczy nawet możliwość ich seksualnego połączenia – istotna jest młodość. Ale dlaczego właśnie młodość? Wielokrotnie komentowano ten wątek, czynił to zresztą także sam Gombrowicz. Z perspektywy tej analizy najistotniejsza wydaje mi się kwestia „niskości” i jakiejś pierwotności, potencjalności Karola i Heni, tego, że mogą być jeszcze „wszystkim”. Słowem, chodzi o ich „nieuformowanie”, które – pozyskane dla celów „żerującej na nich pornografii” – może z kolei stać się czynnikiem destabilizującym.

26Akcentuję ten problem, gdyż mam poczucie, że na poziomie fabularnym najważniejszą intrygą jest „przejęcie” dla swoich potrzeb dwojga młodych bohaterów, potraktowanie ich „jak owych figurek z gutaperki dających się ugniatać na wszystkie sposoby, z których można zrobić wszelką potworność” i „wydać wszelkiemu najdziwniejszemu kształtowi” [T 18]. Faktycznie, młodzi nie są istotni jako indywidualności, praktycznie bez znaczenia jest również ich seksualność oraz to, co mogliby ze sobą robić (choć nie do przecenienia jest samo napięcie erotyczne, o czym szerzej za chwilę). Ważne jest jednak, co można „nimi” lub dzięki nim robić.

27Kluczowa jest dla mnie scena, w której dochodzi do rozdeptania glisty. Nie przypadkiem następuje ona natychmiast po powrocie Witolda z Ostrowca, gdzie odczuł on dziwną nieobecność Żydów. Narosłe w opisie tej podróży napięcie wynikające z nagromadzenia zagładowych skojarzeń „rozlewa się” na kolejne zdarzenia. Witold – w drodze powrotnej z Ostrowca – wykazuje potrzebę konfrontacji z Fryderykiem, „męczy” go pytanie, co teraz robi jego towarzysz, choć wie też, że na pewno robi to z „zachowaniem wszystkich ostrożności” [P 69]. Tymczasem ucieczce Witolda z „tego dziwnego Ostrowca” odpowiada chęć Fryderyka, by uciec z tych okolic, z domu Hipolita: „czyby nie wracać do Warszawy […] może lepiej jednak spakować manatki… Torował w sobie drogę tej decyzji, czynił ją nieznacznie coraz intensywniejszą, przyzwyczajał się do niej… mnie, siebie, okoliczne drzewa. Jak uważam? Bo, z drugiej strony, na wsi mimo wszystko lepiej…” [P 70]. Fryderyk – zawsze poruszony, zwykle „piwniczny”, w wojennej Warszawie handlujący „skórkami zajęczymi” [P 8], „w średnim wieku, czarniawy i suchy, z nosem orlim” [P 7] – w tym momencie jest przejęty do tego stopnia, że „wszystkie zmarszczki rozsiadły się i żerowały na nim, jak na trupie” [P 71]. Bezpośrednim następstwem rozmowy Witolda z Fryderykiem, której towarzyszy w tle „zalatujący z krzaków zapach kantarydy” (czyli trucizny produkowanej przez chrząszcze), jest właśnie scena, w której Karol wraz z Henią rozdeptują glistę:

nie byłoby w tym nic ważnego, gdyby nie wzrok Fryderyka, który musiał patrzeć […], przyssał się do tej glisty, szklany, wydobywając do dna jej męczarnię […], Fryderyk zdrętwiały, niemy, ujęty w kleszcze bólu – nie mógł się ruszyć. […] wszak ból, męczarnia są równie okropne w ciele robaka, co w ciele olbrzyma, ból jest „jeden”, podobnie jak przestrzeń jest jedna, nie dzieli się na części. [P 74]

28Nie sposób nie dostrzec korespondowania dwóch obrazów: dziecięcego, niemal „niewinnego”, bezmyślnego okrucieństwa chłopca, który w Ostrowcu celował kamieniem we wróbla, i pary młodych „dla równowagi” wspólnie przydeptujących glistę. Wydaje się, że bohater Gombrowicza – komentując zabicie dżdżownicy – wciąż jeszcze myślami jest w Ostrowcu. Mówiąc o męczarniach glisty, poniewczasie mówi także – a może przede wszystkim – o cierpieniu ofiar wojny.

29Łączy się tu kilka interesujących wątków. Po pierwsze, niższość, pierwotność, instynktowość młodych leży u podstaw Gombrowiczowskiego projektu „nowego odczuwania”. Pisarz zakłada bowiem, że młodość „w przyszłości głębiej, straszniej będzie się nam wdzierać w odczuwanie” [T 56]. Stanowi to nie lada obietnicę, gdyż jeszcze przed wojną Gombrowicz – obawiając się skutków katastrofy o trudnych do wyobrażenia rozmiarach – jednocześnie fascynował się tym, co nadchodzi:

Wojna? Zagłada Polski? Los bliskich, rodziny? Moje własne losy? […] gwałt wyzwala to coś nienazwanego i nieuformowanego, czego obecność nie była mi obca, żywioł, o którym tyle tylko wiedziałem, że jest „niższy”, „młodszy” – i ruszający teraz jak powódź w czarnej i gwałtownej nocy. […] od pierwszej chwili zakochałem się w tej katastrofie, której nienawidziłem, która przecież i mnie rujnowała, że moja natura kazała mi ją powitać jako okazję do połączenia się z niższością w ciemności. [Dz 204-205]

30Oceniając polskie społeczeństwo powojenne, pisarz konstatuje, że wbrew jego nadziejom nie doszło do faktycznej erupcji nowych sił ciemnej witalności. Przeciwnie – po wojnie umocniły się i spotworniały wcześniejsze skłonności tego „narodu bez filozofii, bez świadomej historii, intelektualnie miękkiego, duchowo nieśmiałego” [Dz 280]. Pisarz zarzuca więc rodakom brak krytycyzmu, dyscypliny intelektualnej oraz myślowej aktywności i odwagi. Jednocześnie – projektując własne stanowisko poznawcze – deklaruje, że myśl „rodzi się jako obojętny surogat ślepych dążeń, potrzeb, namiętności” [Dz 211]. Nietrudno spostrzec, że w praktyce Gombrowicz stwierdza afektywne podłoże każdego aktu myślowego, swoiste myślenie przez czucie. Z tej perspektywy bardziej logiczna staje się argumentacja autora deklarującego, że „nie wierzy w filozofię nieerotyczną” i „nie ufa myśleniu, które wyzwala się z płci” [Dz 609], co może oznaczać, że filozofię i myślenie w ogóle uznaje za równie racjonalne, co cielesno-odczuciowe. Nie przypadkiem te uwagi pojawiają się w autointerpretacji Pornografii, która według autora ma być powieściową „próbą odnowienia polskiego erotyzmu”. Miało do tego dojść dzięki „ciału” młodych, przez które można „dotrzeć do pewnych antynomii ducha” [Dz 615].

31Pomysł jest chyba bardziej perwersyjny, niż może zdawać się na pierwszy rzut oka, i rozpięty jest między trzema aktantami – cielesną parą młodych, (nie)obecnymi Żydami i rozdeptaną glistą. Obfitującej w spostrzeżenia wyprawie do Ostrowca odpowiada scena przyziemnej męki dżdżownicy. Nie chodzi jednak wyłącznie o metaforyczne korespondowanie napięć. Śmierć zadana przez młodych wspólnymi siłami staje się fundamentem konstytuowanej w powieści wspólnoty afektywnej. Działanie Karola i Heni stanowi pierwszy rzeczywisty przejaw ich współgrania z Fryderykiem i Witoldem, którzy – ożywieni i podbudowani wymową gestu – przekonują się o słuszności swoich perwersyjnych skojarzeń. Powstaje jednak pytanie, jakie może mieć to znaczenie w porządku pozatekstowym? Otóż wydaje się, że Gombrowicz marzy, by ten mikroincydent uczynić bardziej generalną metodą działania, by analogiczny mechanizm „ożywił” pogrążone w marazmie polskie społeczeństwo:

A jeśli Pornografia jest próbą odnowienia polskiego erotyzmu? Próbą odnalezienia erotyzmu, który by bardziej odpowiadał naszemu losowi – i naszej historii z lat ostatnich, złożonej z gwałtów, niewolnictwa, poniżenia, walk szczenięcych, będącej zstąpieniem w ciemną krańcowość świadomości i ciała? A może Pornografia to polski, nowoczesny, erotyczny, poemat narodowy? [Dz 615-616]

32Nie chodzi chyba wyłącznie o erotykę, ale zgodnie z zasadą tak pomyślanej „filozofii erotycznej” o myślenie przez instynkty, popędy, afekty. Ale nie tylko. Pisarz wyraźnie wskazuje, że szuka recepty adekwatnej do „naszego losu z lat ostatnich”. W Pornografii uwidacznia oddziaływanie zróżnicowanych ontologicznie bytów: anonimowych ofiar poległych na „polach zdziczałych wojną”, (nie)obecnych Żydów i kolejno mordowanych bohaterów: Amelii, Siemiana, Wacława i Skuziaka. Zatem charakter wspólnoty budowanej w świecie powieściowym sugeruje, że chodzi o włączenie w obręb refleksji także tych, których obecność nie jest wcale oczywista.

35Więcej – Gombrowicz w dość przebiegły sposób wystawia powojennego czytelnika na konieczność spoglądania „na swoje dawne niepatrzenie”. Strategia polega na „kuszeniu” odbiorcy pozorem łatwości i banalności powieściowej fabuły:

jakaż to bezczelność z mojej strony – uciekać się do tak porywająco-melodyjnych tematów! I to dziś, gdy […] nowoczesny a szanujący się pisarz unika przynęt, jest trudny i woli odstręczać, niż kusić. A ja? Ja właśnie na odwrót, pakuję w tekst wszystkie smaczne smaki, wszystkie urocze uroki, faszeruję podnieceniami i krasami, nie chcę pisania suchego […], aby dojść, jeśli się uda, do czegoś bardziej jeszcze „biorącego”… [Dz 607].

39W informacji otwierającej powieść pojawia się uwaga: „Pornografia dzieje się w Polsce lat wojennych. Dlaczego? […] trochę na przekór – żeby podsunąć narodowi, iż w jego łonie zmieszczą się inne konflikty, dramaty, idee, oprócz tych… teoretycznie ustalonych”. Właśnie tego podejmuje się Gombrowicz: pragnie przełamać dotychczasowe myślenie performatywno-życzeniowe i unieważnić zaklinanie rzeczywistości. Jednocześnie chce – napięciami, pobudzeniami, „wciągającą” erotyką – prowokować do otwarcia na inne wersje przeszłości, które – raz uświadomione – dopiero „zmieszczą się w łonie” czy w polu wyobrażenia. Istotne jest też pragnienie, by powieść była „statkiem korsarskim”, który „przemyca sporo dynamitu, aby rozsadzić nasze dotychczasowe uczucia narodowe” [TA 45]. Pisarz zdaje sobie też sprawę, że wskutek swoich „oddolnych” strategii działania nieopatrznie „stał się szkodnikiem” i że dopiero „pewna ewolucja odczuwania” [T 124] może pozwolić na ukształtowanie nowoczesnego czytelnika, dla którego jego „literatura nie jest jedynie burzeniem” i który „dzięki niej nauczy się czerpać siły i stanowczość zdolną przetrzymać historyczne kataklizmy” [WA 4735]. Kłopot w tym, że „przewietrzenie” uczuć byłoby według Gombrowicza możliwe wyłącznie przez gościnność i otwarcie na mary przeszłości, a w dalszym planie „odnowienie polskiego erotyzmu” [V 420]. Z kolei by osiągnąć ten cel, konieczna jest praca pamięci i świadomości, schodzenie „w dół”, otwarcie na ten „erotyzm, który by bardziej odpowiadał naszemu losowi” [V 420]. Jednak pokłady „ciemnej krańcowości” zasłonięte są zwykle „całkiem współczesnymi truciznami, ostatnim «krzykiem bólu»…” [V 420]. I „to tak w kółko każdy zawsze” [I 31-32].