• 1 A. Martuszewska Krajobrazy sprawiedliwości, „Teksty” 1973 nr 6, s. 92; A. Martuszewska Niektóre wła (...)
• 2 Warto dodać, że niektóre z tych tekstów doczekały się tłumaczeń: Joe Alex m.in. na czeski, węgiersk (...)
• 3 Inni pisarze tego nurtu to: Alen Baxton (właśc. Wiesław Godziemski), Jocelyn Brent (właśc. Jerzyna (...)
• 4 I. Mityk Gra z konwencją detektywistyczną w utworach Joe Alexa i Maurice’a S. Andrewsa, „Studia Pra (...)

1Zjawisko „tłumaczeń bez tłumaczenia”, czyli, używając terminu Anny Martuszewskiej¹, zjawisko kryminału pseudozachodnioeuropejskiego nie jest naszemu literaturoznawstwu nieznane. Przypomnijmy pokrótce: oto w PRL powstają powieści kryminalne, których akcja toczy się w jednym z tzw. krajów kapitalistycznych (najczęściej w Wielkiej Brytanii), tam też mieszkają jej bohaterowie, a autorzy powieści noszą zagraniczne imiona i nazwiska. Wszystko to razem tworzy złudzenie popularnej powieści tłumaczonej na język polski. Nic bardziej mylnego – autorzy tych powieści byli Polakami i pisali je po polsku². Co więcej – gdy występowali pod własnym nazwiskiem, ich twórczość w niczym nie przypominała popularnego kryminału. Joe Alex (ale także Kazimierz Kwaśniewski) to znany tłumacz Maciej Słomczyński, Maurice S. Andrews to Andrzej Szczypiorski. Z tej trójki zapewne twórczość Tadeusza Kwiatkowskiego nie była tak odległa od tego, co wydał pod pseudonimem Noël Randon³. Dwaj pozostali autorzy – przynajmniej oficjalnie – próbują się dystansować od tych tekstów, traktują je jako źródło dochodu (Słomczyński) czy wprawka literacka (Szczypiorski)⁴.

• 5 D. Świerczyńska Polski pseudonim literacki, PWN, wyd. 2, zmien., rozszerz., Warszawa 1999, s. 27.

2„Wśród zwolenników kryminałów panuje na ogół przekonanie, że najlepsze powstają w Anglii i Francji”, spekuluje Dobrosława Świerczyńska. „Może dlatego Maciej Słomczyński pisze powieści sensacyjno-kryminalne jako «Joe Alex» (rzadziej jako «Kazimierz Kwaśniewski»), Andrzej Szczypiorski jako «Maurice S. Andrews», a Tadeusz Kwiatkowski m.in. jako «Noël Randon»”⁵.

• 6 K. Walc Nie tylko powieść milicyjna, s. 84.

3„Zagadnieniem wartym zbadania byłoby – czy w tamtym okresie odbiorca, kupujący bądź wypożyczający w bibliotece kolejne tomy kryminalnych serii, miał świadomość, kto ukrywa się za pseudonimami (zwłaszcza w przypadku znanych pisarzy)”, stwierdza Krystyna Walc6. Pójdźmy w tym pytaniu dalej: czy odbiorca w ogóle miał świadomość, że czyta powieść, która nie jest tłumaczeniem.

• 7 M. Baker Corpus-based translation studies: The challenges that lie ahead, w: Terminology, LSP and T (...)
• 8 Ł. Grabowski Interfacing corpus linguistics and computational stylistics: Translation universals in (...)

4Od czasów gdy Mona Baker zaczęła intensywniej badać język przekładu za pomocą narzędzi korpusowych, wiadomo, że ten różni się od języka tekstów nietłumaczonych. To, co go charakteryzuje, to: uproszczenie, dążność do eksplicytności, normalizacja oraz interferencja z językiem oryginału. Ponadto teksty tłumaczone charakteryzuje spłaszczenie (levelling-out): tłumaczenia w porównaniu do oryginałów są mniej idiosynkratyczne i bardziej podobne do siebie7. Badania wielokrotnie powtarzane na różnym materiale – zarówno tłumaczeń użytkowych, jak i literackich – dowodzą, że jest to wspólna ich cecha, niezależna od języka źródłowego czy docelowego. Stąd też te właściwości przekładu nazywane są uniwersaliami tłumaczeniowymi. Że nie wyzwalają się od nich polscy tłumacze literaccy, wykazał Łukasz Grabowski8 w swojej pracy z roku 2013.

• 9 M. Baroni, S. Bernardini A new approach to the study of Translationese: Machine-learning the differ (...)
• 10 M. Gellerstam Translationese in Swedish novels translated from English, w: Translation Studies in S (...)
• 11 J. Rybicki Burrowing into translation: character idiolects in Henryk Sienkiewicz’s Trilogy and its (...)

5Odrębność tekstu tłumaczonego daje się dostrzec również poprzez distant reading (czytanie z oddali), w tym wypadku dzięki metodom stylometrycznym. Ukazały to pionierskie prace Baroniego i Bernardini9, Gellerstama10 oraz Rybickiego11.

• 12 I. Mityk Gra z konwencją, s. 74.
• 13 W tym miejscu należy przywołać pracę Elżbiety Tabakowskiej, która poszukiwała odpowiedzi na to pyta (...)

6Te dwa fakty: swoistość języka tłumaczenia i próba wywołania w czytelniku wrażenia, że ma do czynienia z przekładem, skłaniają do postawienia pytania o to, czy autorom kryminału pseudozachodnioeuropejskiego udawało się również imitować „zachodniość” w warstwie językowej. Czy sztafaż obcości pozostaje tylko na poziomie miejsca akcji i scenografii (nie wyłączając pewnego luksusu, obcego śledczym z Pałacu Mostowskich12), czy iluzję obcości udaje się także stworzyć w języku? A jeśli się udaje, to czy jest to zabieg świadomy? Czy autor raz występujący jako Polak, drugi raz jako obcokrajowiec może zmienić nie tylko nazwisko, ale i styl13?

• 14 E. Eder, M. Kestemont, J. Rybicki Stylometry with R: A package for computational text analysis. „R (...)

9By uzyskać odpowiedź na to pytanie, przeprowadziłem trzy eksperymentyza pomocą pakietu Stylo autorstwa Macieja Edera, Jana Rybickiego i Mike’a Kestemonta¹⁴.

• 15 Jest to niezwykle pobieżny zarys problemu. Świetnym wprowadzeniem jest tekst M. Eder Metody ścisłe (...)
• 16 Świadomie używam słowa „uogólnimy”, nie zaś „zsumujemy”, gdyż z matematycznego punktu widzenia nie (...)

10Wszystkie¹⁵ one mają wspólną podstawę. Otóż polega ona na porównaniu znormalizowanej częstości słowoform w poszczególnych tekstach. I tak np. słowo i stanowi 3,22% wszystkich słów użytych w Mszy za mieście Arras, 1,73% w Śledztwie przy ulic Laos czy 1,56% w Weekendzie w pensjonacie „Cyprys”. Same te wielkości niewiele mówią (poza tym oczywiście, że gołym okiem widać różnice w częstości użycia tych słów w poszczególnych tekstach). Jeśli jednak dokonamy takiego porównania w większej liczbie tekstów, a przede wszystkim większej liczby słowoform, to okaże się, że te różnice nie są przypadkowe, ale wynikają ze świadomych czy nieuświadomionych preferencji autora. Jeśli więc weźmiemy 100, 500 czy 1000 najczęstszych słowoform, porównamy ich częstość, a następnie uogólnimy to porównanie¹⁶, to możemy stwierdzić, które teksty są do siebie podobne, a które są wyraźnie odmienne. Oczywiście chodzi tu o pewną hierarchię: do tekstu A najbardziej podobny jest tekst B, do nich zaś tekst C, tekst Z zaś od A różni się najbardziej. Wielokrotnie powtarzane eksperymenty z tekstami różnych pisarzy, języków czy epok wskazują, że jeśli zastosujemy powyższą procedurę do wytworów pióra kilku autorów, to te, które wyszły spod jednego pióra wykazują największe podobieństwo, wyraźnie większe niż z tymi, które napisał ktoś inny. Istnieją co prawda wyjątki, ale są one rzadkie.

• 17 Tych klas naturalnie może być znacznie więcej niż dwie, w tym tekście jednak nie wyjdę poza taką dy (...)

11Nieco inną metodą jest uczenie maszynowe: tutaj wyznaczamy dwa zbiory: trenujący i testowy. Jeśli chcemy stwierdzić, czy powieść stworzył pisarz A czy B, to w zbiorze trenującym umieszczamy powieści obu tych pisarzy, zbiorze testowym interesujący nas tekst. Za pomocą odpowiedniego algorytmu sprawdzamy, czy tenże tekst jest bardziej podobny do tekstów pisarza A czy B. Tu nie mówimy już o hierarchii, stwierdzamy tylko większe podobieństwo do jednej z klas17.

• 18 M. Baroni, S. Bernardini A new approach…,M. Gellerstam Translationese…
• 19 Ustawienia: od 100-1500 najczęstszych słów, klasyfikacja powtarzana po dodaniu 50 kolejnych najczęs (...)

14Eksperyment 1 to eksperyment wstępny. Wiadomo¹⁸, że za pomocą metod uczenia maszynowego da się dość dobrze odróżnić teksty nietłumaczone (pisane oryginalnie w danym języku) od tłumaczonych. Powinniśmy wiedzieć, jaka jest dokładność tej procedury dla współczesnej literatury polskiej. W tym celu stworzyłem korpus składający się z 30 powieści oryginalnie pisanych po polsku i 30 tłumaczeń z języka angielskiego. Następnie z niego wykroiłem trzy podkorpusy: dwadzieścia tekstów polskich i tyleż angielskich znalazło się w zbiorze trenującym, zaś po dziesięć w zbiorze testowym. W kolejnym podkorpusie inna dziesiątka znalazła się w zbiorze testowym, zaś zbiór trenujący został uzupełniony dziesiątką ze zbioru testowego w podkorpusie pierwszym. Tę procedurę ponowiłem, tak żeby każdy tekst dwukrotnie znalazł się w którymś ze zbiorów trenujących i raz w którymś ze zbiorów testowych. Te zmiany warunków testu pozwalają zebrać większą liczbę zdarzeń, co z kolei pozwala wyciągać pewniejsze statystycznie wnioski. Każdy z korpusów został przebadany za pomocą funkcji classify wspomnianego pakietu Stylo¹⁹.

• 20 Culling to procedura często stosowana w uczeniu maszynowym. Polega na tym, że w obliczeniach bierze (...)

15Wyniki tego testu można określić jako zadowalające, tj. teksty pisane oryginalnie po polsku i tłumaczone z języka angielskiego odróżniane są z dokładnością 95,5% dla korpusu 1, 88,9% dla korpusu 2, wreszcie 87,9% dla korpusu 3, czyli średnio ok. 90%. W kwestii dokładności trzeba zaznaczyć, że zmiana warunków eksperymentu może skutkować zmianą atrybucji. I tak np. powieść Nurowskiej Dwiemiłości jest rozpoznawana jako tłumaczona z angielskiego, gdy obliczamy podobieństwa dla 100 najczęstszych słów, gdy zwiększymy tę liczbę dwukrotnie – zdaje się powieścią oryginalnie pisaną po polsku, po czym dla 300 najczęstszych słów znów jest uznawana za tłumaczenie. Ogółem – jeśli w moim eksperymencie było 137 różnych ustawień liczby branych pod uwagę słów i cullingu²⁰ – to powieść Nurowskiej była 76 razy uznana za tłumaczenie, a 62 razy za powieść nietłumaczoną. Chciałbym więc w tym miejscu zaznaczyć, że istnieją teksty o takiej wahliwej atrybucji. Zapewne należy tę niepewność interpretować jako wskazówkę, że powieść łączy cechy obu typów tekstu. Z drugiej strony istnieją przypadki, takie jak Dziewczyny do wynajęcia Ireny Matuszkiewicz, które 6 razy zostają rozpoznane jako tłumaczenia, a 132 – jako nietłumaczone. Ogółem na 60 przebadanych tekstów 9 jest choćby jednokrotnie błędnie atrybuowanych.

• 21 Chciałbym bardzo mocno zaznaczyć, że powyższe stwierdzenie opieram na próbce 60 bardzo przypadkowo (...)

16I jeszcze dwie bardzo istotne dla dalszych wywodów uwagi: po pierwsze, wśród owych 60 książek nie ma takiej, która byłaby w 100% przypadków atrybuowana błędnie. Po drugie, wszystkie błędne atrybucje działają w jednym kierunku – mianowicie powieści polskie są uznawane za tłumaczenia. Jedyny wyjątek to powieść Krążownik „Titanic”Douglasa Adamsa Terry’ego Jonesa, z tym że jest to jeden raz – dla 100 najczęstszych słów. Innymi słowy – sytuacja, że powieść oryginalnie pisana po polsku przypomina tłumaczenie, jest możliwa, natomiast nie sposób pozbyć się cech tłumaczenia21.

• 22 Jak napisałem wyżej, nie da się w prosty sposób powiedzieć, czym w istocie stylometrycznie różni si (...)

18Z danych zamieszczonych w powyższej tabeli widać wyraźnie, że Joe Alex dokonuje idealnej mimikry – jego teksty są niemal zawsze rozpoznawane jako tłumaczenia. Wyjątkiem jest powieść Powiem wam jak zginął, która znajduje się gdzieś między obiema kategoriami, raz atrybuowana do jednej, raz do drugiej. Ta sama sztuka udaje się Szczypiorskiemu wtedy, gdy przyjmuje angielski pseudonim. Równocześnie autor ten – nie udając obcokrajowca – wciąż nie jest odległy od tłumaczeń w Mszy za miasto Arras²². Trochę inaczej jest ze Słomczyńskim – jego debiutancka powieść wydana pod własnym nazwiskiem – Lądujemy 6 czerwca z roku 1947 – nosi cechy tekstu tłumaczonego. Natomiast Śmierć i Kowalski z roku 1962, a więc z okresu twórczości Joe Alexa, stylometrycznie jest tekstem nietłumaczonym. Innymi słowy, debiutant zachowuje się jakby tłumaczył, doświadczony pisarz, świetnie naśladujący tłumaczenia, potrafi zmienić styl i wyzbyć się cech języka tłumaczonego.

• 23 W praktyce będą to wszystkie trzy zbiory treningowe. Ich skład nie ma tu istotnego znaczenia, pozos (...)

20W tym miejscu warto postawić pytanie, czy jest jeden Szczypiorski, czy też Szczypiorski i Andrews to inni pisarze? Czy autorski odcisk palca Andrzeja Szczypiorskiego jest widoczny również w powieściach pisanych pod pseudonimem? By być precyzyjnym: czy w analizie skupień kryminały pseudozachodnioeuropejskie tego autora będą najbliższe innym jego powieściom? Do odpowiedzi posłuży nam trzeci eksperyment. W nim wstawimy powieści Szczypiorskiego i Andrewsa do trzech różnych korpusów²³. Dopiero na takim tle teksty jednego autora mogą się skupić w jednym miejscu bądź też w tym tle rozproszyć

• 24 Jeśli w powyższym zbiorze umieścimy wszystkie teksty Słomczyńskiego, to okaże się, że stanowią one (...)

24Powyżej zamieszczam jeden tylko wykres, ale we wszystkich wypadkach okazuje się, że powieści Andrewsa grupują się na jednej gałęzi, podobnie powieści Szczypiorskiego, Andrews ze Szczypiorskim nie mają jednak nic wspólnego. Warto też zwrócić uwagę na Randona; otóż we wszystkich trzech wykresach Cały ogień na laleczkę – jest bardzo bliski Alexowi zaś Weekend w pensjonacie „Cyprys” zachowuje się tak, jakby był tekstem Andrewsa. To ostatnie każe podejrzewać, że to właśnie Szczypiorski, a nie jak twierdzi pierwsza strona tego opowiadania, Kwiatkowski jest jego autorem. Opowiadanie to jest zamieszczone w zbiorze Pod szlachetnym koniem, sygnowanym przez trzech interesujących nas autorów, z tym że każde opowiadanie jest podpisane przez jednego z nich. Być może jest to efekt spółki autorskiej Szczypiorski-Kwiatkowski? Spółką można by tłumaczyć fakt, że mimo wszystko tekst ten źle oddaje cechy języka tłumaczenia, natomiast Szczypiorski – jak to wykazałem – czyni to świetnie. Nie sposób tego teraz rozstrzygnąć. Podobnie Słomczyński i Kwaśniewski to różni autorzy. Do nich Kwaśniewskiego-Słomczyńskiego dołącza utwór Randona, czyli Kwiatkowskiego²⁴.