• 1 Por. m.in. O. Parnes, U. Vedder, S. Willer Das Konzept der Generation. Eine Wissenschafts- und Kult (...)
• 2 Por. S. Weigel Genealogia – ikonografia i retoryka pewnej figury epistemologicznej w niniejszym num (...)
• 3 Generation als Erzählung. Neue Perspektiven auf ein kulturelles Deutungsmuster, Hrsg. B. Bohnenkamp (...)

Anna Artwińska: Można zaryzykować stwierdzenie, że kategoria pokolenia przeżywa dziś swój renesans. Jest obecna w dyskursach biologicznych, politycznych, pedagogicznych, historiograficznych i literackich. Mimo że w badaniach naukowych (nie tylko humanistycznych) kategoria pokolenia funkcjonuje prawie od zawsze, to jednak dopiero na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat stała się przedmiotem pogłębionej refleksji metodologicznej, zwłaszcza w humanistyce niemieckiej¹. Refleksja ta zmierza do bardziej precyzyjnego zdefiniowania zarówno samej kategorii pokolenia, jak i spektrum jej zastosowań: co ciekawe, kształtuje się ona na pograniczu nauk humanistycznych i ścisłych. I tak, by odwołać się do dość znanej problematyki, badania psychologiczne i medyczne prowadzone nad traumą ofiar Holokaustu i ich rodzin stały się ważnym impulsem dla rozważań dotyczących traumy w odniesieniu do przekazu międzypokoleniowego i jej artystycznych reprezentacji. W literaturze niemieckiej około 2005 roku można było zaobserwować „wysyp” powieści pisanych przez „dzieci i wnuki” Holokaustu, których tematem były traumatyczne historie rodzinne, związane najczęściej z uwikłaniem dziadków czy rodziców w nazizm. (W 2014 roku na język polski została przetłumaczona m.in. książka Himmelskörper – Ciała niebieskie Tanji Dückers). Mieliśmy tu do czynienia z jednej strony z próbą tekstowego przepracowania traumy sprawców tzw. drugiego i trzeciego pokolenia, z drugiej strony z próbą ukonstytuowania pamięci prywatnej jako alternatywy dla pamięci kolektywnej. W tym kontekście uwidoczniła się potrzeba bardziej precyzyjnego rozróżnienia między kategorią pokolenia rozumianą jako kategoria kolektywna, do której przynależność jest warunkowana przez szereg czynników historycznych i społecznych, a takim rozumieniem pokolenia, w którym nacisk kładzie się na pokoleniowość w obrębie rodziny, a więc na problematykę natury genealogicznej. Dyskursy genealogiczne, w naukach humanistycznych krążące wokół pytań związanych z początkiem, pochodzeniem, reprodukcją i dziedziczeniem, wykształciły własny zespół pojęć retorycznych, figur, metafor i schematów narracyjnych² , umożliwiających zarówno nowe sposoby opowiadania o sobie, jak i rozumienia procesów historycznych. Dyskursy te kształtują się w ścisłym powiązaniu z takimi zagadnieniami z dziedziny biowładzy i medycyny jak nowe technologie reprodukcji, klonowanie czy epigenetyka lub może stanowią jej humanistyczny rewers. W literaturze polskiej nurt ten reprezentują zarówno teksty literackie, takie jak Mała Zagłada (2015) Anny Janko, operujące kategoriami więzów krwi, podkreślające moc przekazu genetycznego czy dziedziczenia somatycznego, jak i książki w rodzaju Ości (2013) Ignacego Karpowicza, obwieszczające koniec tradycyjnej rodziny nuklearnej i projektujące rodzinne modele alternatywne. Przy ich interpretacji nie można nie uwzględnić stanu badań z zakresu medycyny, biologii i psychologii, równocześnie teksty te są ciekawe w obrębie rozważań nad gatunkiem tzw. Familienroman (powieści rodzinnej), jej współczesnych form i funkcji. Przy czym literatura często wykorzystuje wiedzę naukową w sposób subwersyjny, tworząc nie tylko nowe formy, ale także poddając krytycznemu namysłowi koncepcje teoretyczne. W kręgu oddziaływania myślenia genealogicznego znajdują się kulturowe opowieści o cyborgach, dzieciach z in vitro czy o przekazie traumy w rodzinach adopcyjnych. Także pokolenie rozumiane nie jako genealogia, lecz generacja, stoi w centrum współczesnej refleksji humanistycznej – redaktorzy tomu Generation als Erzählung [Generacja jako opowiadanie] mówią wręcz o narracyjnym potencjale tej kategorii, pozwalającym traktować ją jako pewien wzorzec mówienia o świecie³. Przy czym równocześnie podkreśla się nieesencjonalny charakter pojęcia: pokolenie jako projekt tożsamościowy ma każdorazowo konstrukcyjny charakter. Tym samym, zajmując się problemem pokoleń, należy równocześnie zwracać uwagę na semantykę i historię samego pojęcia.

• 4 D. Wierling Generations as Narrative Communities. Some Private Sources of Public Memory in Postwar (...)
• 5 P. Nora Generations, w: Realms of Memory. Rethinking the French Past vol. I, ed. P. Nora, Columbia (...)
• 6 S. Weigel „Generation” as a Symbolic Form: on the Genealogical Discourse of Memory Since 1945, „The (...)

Po przejrzeniu nowszej literatury przedmiotu chciałabym postawić tezę, że dziś dokonuje się pewien zwrot w badaniach nad pokoleniami czy wykorzystujących kategorię „pokolenia”: oto częściej niż „realne” pokolenia (czy „jednostki pokoleniowe” w rozumieniu Karla Mannheima) przedmiotem zainteresowania badaczek i badaczy są dyskursy pokoleniowe i o pokoleniach. Drobiazgowej analizie podlegają narracje pokoleniowe (Dorothee Wierling pisze wręcz o „pokoleniach” jako o „wspólnotach narracyjnych”⁴), które, jak wynika chociażby z prac Aleidy Assmann, są ważnym elementem badań nad pamięcią (memory studies), w tym stanowią przyczynek do zadawania pytań o prawomocność, dominację jednych pamięci oraz marginalizację, a nawet wymazywanie innych. Pierre Nora stwierdza np., że „w czasach, w których każdy może być historykiem, pokolenie jest najbardziej instynktownym sposobem przekształcania pamięci w historię”⁵. Z kolei Sigrid Weigel nazywa koncept i narrację pokoleniową „formą symboliczną”, czyli „kulturowym wzorcem konstruowania historii”⁶.

• 7 Por. P. Rodak Wizje kultury pokolenia wojennego, Wydawnictwo Funna, Wrocław 2000; S. Buryła Żydowsc (...)

Sądzę, że na gruncie polskim kategoria „pokolenia” przez długi czas funkcjonowała i wciąż funkcjonuje w sposób zbliżony do niemieckiego – być może dlatego, że jeden z kluczowych rodzimych teoretyków „pokolenia”, Kazimierz Wyka, czerpał w swojej pracy Pokolenia literackie (1977) z ustaleń badaczy niemieckich: przede wszystkim Wilhelma Diltheya, ale też Karla Mannheima. Zarówno w książce Wyki, jak i w pracach do niej odsyłających (mam na myśli przede wszystkim publikacje literaturo- i kulturoznawcze Pawła Rodaka o „kulturze pokolenia wojennego”, Sławomira Buryły o „żydowskich Kolumbach”, Lidii Burskiej o „pokoleniu ’68”, ale też prace socjologiczne Hanny Świdy-Ziemby o pokoleniu powojennej młodzieży inteligenckiej i młodzieży PRL-owskiej oraz Piotra Osęki o „pokoleniu Marca ’68”, czy wreszcie historyczną rozprawę Romana Wapińskiego o „pokoleniach Drugiej Rzeczypospolitej”⁷) pojawia się określony wzorzec myślenia o pokoleniu jako swoistym „wypiętrzeniu” na przecięciu wielkiej historii, polityki i literatury; projekcie narracyjnym, którego ranga i znaczenie zależą od tego, kto jest jego podmiotem, w jakich ramach symbolicznych jest konstruowany ów projekt, jaki rodzaj przekazu transmituje i kogo reprezentuje. Mówiąc wprost, z lektury wspomnianych publikacji – mimo wszystkich zastrzeżeń definicyjnych, jakie robią autorzy i autorki – wynika, że w Polsce prawo do określania się mianem pokolenia czy bycia w ten sposób określanym od początku XIX wieku (kiedy to upowszechniło się myślenie o rozwoju historii napędzanym przez „konflikt pokoleń”) do dzisiaj przysługuje de facto wyłącznie wielkomiejskiej inteligencji, funkcjonującej na przecięciu pola naukowego, artystycznego i politycznego, posiadającej określony kapitał kulturowy (w rozumieniu Pierre’a Bourdieu), a więc sprawnie operującej kodem znaczeń obowiązujących w polskiej kulturze i stanowiących klucz do sprawowania władzy symbolicznej, a także realnej. Inteligencja, a właściwie jej przedstawiciele, liderzy, owe „wielkie jednostki”, w biografiach których mają znaleźć odbicie losy tego czy innego „pokolenia”, rości sobie nie tylko prawo do zabierania głosu, a tym samym prezentowania i umacniania swojej wizji świata, ale też przemawiania w imieniu wszystkich objętych nazwą „pokolenie”, reprezentowania wspólnoty określanej mianem „pokoleniowej”.

• 8 W pojęciach „długie lata sześćdziesiąte” (the long sixties) i „światowe lata sześćdziesiąte” (the g (...)

Małgorzata Fidelis: Zacznę od tego, że nie sposób nie natrafić na kategorię pokolenia, pracując nad książką o młodzieży w kontekście „światowych lat sześćdziesiątych” (tzw. the global sixties). Moje przemyślenia opierają się więc w dużym stopniu na źródłach i opracowaniach (głównie anglojęzycznych) dotyczących tzw. „długich lat sześćdziesiątych”⁸.

• 9 J. Chałasiński Młode pokolenie chłopów, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1938.

W ostatnich latach anglojęzyczni historycy coraz częściej dystansują się od kategorii pokolenia jako narzędzia analizy. Pokolenie wydaje się więcej maskować niż tłumaczyć. Nietrudno zauważyć, że historie pisane przez pryzmat „pokoleń” najczęściej skupiają się na elitach, często przekonanych o swojej wybitności, bardziej skłonnych niż inne grupy do pozostawiania świadectw pisanych o swoich osobistych odczuciach i dokonaniach. W takim ujęciu, w przypadku Polski i krajów ościennych, termin „pokolenie” wydaje się często występować zamiennie z innym ważnym terminem: inteligencja. Wprawdzie Józef Chałasiński pisał swego czasu o „młodym pokoleniu chłopów”⁹, sam termin pokolenie został jednak ukuty, przyswojony i rozpowszechniony przez przedstawicieli inteligencji. Pokolenie musi być więc badane krytycznie, jako kategoria płynna, niejednoznaczna, subiektywna, a także naznaczona wymiarem klasowym i płciowym.

• 10 R.I. Jobs Riding the New Wave. Youth and the Rejuvenation of France after the Second World War, Sta (...)
• 11 B. Tromly Making the Soviet Intelligentsia. Universities and Intellectual Life under Stalin and Khr (...)

Chciałabym przywołać dwie książki, które w szczególny sposób uwrażliwiają na krytyczne podejście do kategorii pokolenia, a jednocześnie oferują inne sposoby pisania o młodych ludziach w kontekście historycznych przemian: Richarda Ivana Jobsa Riding the New Wave¹⁰ oraz Benjamina Tromly’ego Making the Soviet Intelligentsia¹¹. Ich autorzy krytycznie odnoszą się do „pokolenia” (Jobs), jak również „inteligencji” (Tromly) jako terminów, które same w sobie należałoby badać i uhistorycznić. W swojej książce o młodzieży w powojennej Francji Jobs analizuje wielorakość pojęć i wyobrażeń młodzieży, zarówno wśród samych młodych ludzi, jak i wśród ówczesnych publicystów, pisarzy, twórców, socjologów, psychologów i polityków. Uważa tę metodę za bardziej twórczą i przydatną niż odwoływanie się do niejasnej i arbitralnej jego zdaniem kategorii pokolenia. Czytamy w jego książce: „Koncepcja pokolenia jest abstrakcyjnym kategoryzowaniem grup społecznych według wieku; jest narzędziem służącym rozkładaniu na czynniki pierwsze społeczeństwa w sensie temporalnym na grupy wiekowe charakteryzujące się wspólnym doświadczeniem historycznym. Tak jak w przypadku grup społecznych opartych na koncepcji klasy, granice pomiędzy generacjami są bardziej ulotne i rozmyte niż utwardzone i wiążące, nie dopuszczają możliwości, że jednostka może należeć do różnych pokoleń w zależności od zastosowanych parametrów. Zazwyczaj pokolenie jest definiowane poprzez swój rdzeń, podczas gdy obrzeża pozostają niesprecyzowane, a granice pomiędzy nimi nieokreślone. Toczący się przepływ urodzeń nie zawsze dostarcza jasnych linii demarkacyjnych dla danego pokolenia – pomiędzy którymi dwoma narodzinami przebiega ta linia? – tak więc ścisłe rozróżnienie pomiędzy pokoleniami często bywa arbitralne” (s. 7).

• 12 Por. Studenci Warszawy. Studium długofalowych przemian postaw i wartości, red. S. Nowak, Wydawnictw (...)

Zarówno Jobs, jak i Tromly zwracają uwagę na elitarny charakter definiowania pokoleń w literaturze naukowej. W polskich opracowaniach historycznych i socjologicznych, pokolenie zazwyczaj odnosi się do wąskich grup inteligencji, której doświadczenie jest rozciągane na większą grupę. Wspomniana już książka Hanny Świdy-Ziemby Młodzież PRL wymownie ilustruje synonimiczne funkcjonowanie w naukach społecznych koncepcji pokolenia i inteligencji miejskiej. Świda-Ziemba przedstawia pokolenie jako „wspólnotę światopoglądową” na podstawie źródeł wytworzonych przez bardzo wąską intelektualną elitę – głównie studentów Uniwersytetu Warszawskiego i Wrocławskiego. Przedstawiciele tych środowisk uchodzą za głos moralny i polityczny kilku pokoleń młodych ludzi w latach 1949-1980. Warto jednak przypomnieć, że studenci stanowili wtedy zaledwie kilka procent wszystkich młodych ludzi, a większość z nich wywodziła się ze specyficznego środowiska: miejskich rodzin inteligenckich¹². Przytłaczająca większość młodych ludzi nie uczęszczała na studia, a do schyłku lat 60. zamieszkiwała tereny wiejskie lub przynajmniej wywodziła sie ze środowisk wiejskich. W jaki sposób głosy młodzieży wiejskiej czy robotniczej mogłyby zmienić, poszerzyć czy skomplikować obraz „pokolenia”? Nie chodzi tutaj nawet o kwestie „reprezentatywności” danego środowiska czy jego poglądów, co o swego rodzaju władcze nadanie inteligencji ekskluzywnego prawa do definiowania doświadczeń historycznych z jednoczesnym pomniejszaniem głosów i światopoglądów innych grup społecznych.

• 13 S. Aleksijewicz Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka, przeł. J. Czech, Wydawnictwo Czarne, (...)
• 14 J. Fürst Stalin’s Last Generation. Soviet Post-War Youth and the Emergence of Mature Socialist, Oxf (...)
• 15 D. Raleigh Soviet Baby Boomers. An Oral History of Russia’s Cold War Generation, Oxford University (...)

A.A.: Kategoria ta na pewno funkcjonuje w sposób wysoce zróżnicowany. Bywa, tak jak wszędzie na świecie, używana jako argument inkluzji i ekskluzji, jako przedmiot tożsamościowych i ideologicznych debat i sporów. Warto zwrócić uwagę na częstotliwość jej występowania w odniesieniu do komunizmu w ZSRR. W swojej ostatniej pracy noblistka Swietłana Aleksijewicz tworzy swoistą genealogię „człowieka radzieckiego”, akcentując różnice między pokoleniem stalinowskim, chruszczowskim, breżniewowskim i gorbaczowskim¹³. W studiach amerykańskich mówi się o Stalin’s last generation¹⁴ czy Russia’s cold war generation¹⁵. Wracając do Polski. W dyskursie publicznym, choć także w nauce, przynależność pokoleniową rzadko łączy się z przynależnością klasową i genderową, co sprawia, że staje się ona terminem o dość ograniczonej mocy analitycznej. Dzięki autodeklaracjom pokoleniowym („pokolenie Ikea”, „pokolenie JP2”, „pokolenie Marca”, „pokolenie stanu wojennego”, „pokolenie transformacji”) możliwe jest zaznaczenie określonej pozycji ideologicznej czy tożsamościowej w przestrzeni publicznej, legitymizowanej siłą zaimka „my” i związanego z owym „my” doświadczenia. Przynależność pokoleniowa w Polsce po 1989 roku powstaje nierzadko jako efekt autokreacji i myślenia mitologicznego: kategoria pokolenia ma obecnie niezwykłą moc symboliczną. Jest, przynajmniej pozornie, kategorią nobilitującą. Pewnie z tego powodu przynależność pokoleniowa jest częściej deklarowana w środowiskach konserwatywnych. Nie przypisywałabym (auto)deklaracjom pokoleniowym szczególnego znaczenia – nie jest to wszakże nowy fenomen i nie widzę jakichś specjalnych różnic w jego użyciu po roku 1989 w stosunku do lat wcześniejszych. Ciekawszy i ważniejszy wydaje mi się namysł nad tym, kogo (auto)deklaracje nie obejmują, od kogo się odcinają – większość z nich jest bowiem konstruowana w wyraźnej opozycji do innych grup, koncepcji, zapatrywań. W tym sensie kategoria pokolenia okazuje się kategorią „walczącą”. We wspomnianej już książce Tematy (nie)opisane historyk literatury Sławomir Buryła zwraca uwagę na to, że do tzw. pokolenia Kolumbów zalicza się głównie młodzież polską z Armii Krajowej, zapominając o młodzieży żydowskiej oraz młodzieży z Armii Ludowej. Prowadzi to do niesłusznego traktowania tzw. głosu tego pokolenia jako głosu reprezentatywnego dla większej części czy wręcz „całej młodzieży polskiej”. Uwagę tę można przenieść do rozważań o (auto)deklaracjach pokoleniowych kształtowanych po 1989 roku – także i tu stawką w grze jest prawo do reprezentacji i dystrybucji głosu. Poza tym zwraca uwagę, że po 1989 roku używa się kategorii pokolenia także w celu zdyskredytowania minionej epoki – mam tu na myśli zarówno tak kuriozalne narracje, jak te o „genie komunizmu” przekazywanym w obrębie rodzin funkcjonariuszy PZPR, jak i opowieści o „postsowieckim” pokoleniu nieudaczników, niepotrafiącym się odnaleźć w demokracji i kapitalizmie. Każdorazowo użycie kategorii pokolenia ma legitymizować określoną ideologię czy wizję świata.

• 16 Por. H. White Poetyka pisarstwa historycznego, przeł. E. Domańska, M. Wilczyński, Universitas, Krak (...)

Dyskurs pokoleniowy, operujący zwłaszcza figurą konfliktu, zerwania w obrębie rodziny (napięcia na linii matki – córki, a częściej jeszcze ojcowie – synowie), okazuje się bardzo przydatny dla współczesnego myślenia o tym, jakie miejsce w łańcuchu historycznych zdarzeń i w ciągu przemian społeczno-ekonomiczno-kulturowych zajmuje z jednej strony PRL, z drugiej zaś porządek ustanowiony po 1989 roku. W książce Marci Shore Nowoczesność jako źródło cierpień (2013) historia XX-wiecznej Europy Środkowo-Wschodniej zostaje opowiedziana jako historia pokoleniowa, przede wszystkim rodzinna (choć relacje rodzinne przecinają się tu również z relacjami pokoleniowymi w rozumieniu grup społecznych, kohort, które łączy zbliżona data urodzenia, poglądy i postawy będące efektem określonego położenia pokoleniowego), powtarzająca odgrywany wciąż na nowo w dziejach ludzkości konflikt edypalny, w którego efekcie synowie zabijają swoich ojców i zajmują ich miejsce. Zdaniem Shore ta opowieść – uniwersalna (dzięki ujęciu jej w ramy psychoanalityczne) i naturalna (dzięki ramom rodzinnym, biologicznym) – doskonale uchwytuje dziejową zmianę: oto studenccy opozycjoniści z Marca ’68, synowie starych komunistów, założycieli Polski Ludowej (ale też Czechosłowacji), w geście buntu odrzucają wartości swoich ojców jako anachroniczne i kreślą wizję nie tylko nowego, ale przede wszystkim nowoczesnego, postępowego porządku. W narracji Shore o zmianie pokoleniowej, która dokonała się w 1968 roku, a urzeczywistniła politycznie w 1989 roku, PRL (czy szerzej „komunizm”) jawi się jako relikt, balast, który należy odrzucić, zostawić za sobą, aby móc żyć, rozwijać się. Jak „starzy” robią miejsce „młodym”, tak PRL czy Czechosłowacja musiały ustąpić pod naporem zmian, które nadeszły w 1989 roku. Shore namaszcza „pokolenie ’68” – studencką, inteligencką, głównie warszawską oraz praską młodzież, dowodzoną przez Adama Michnika i Václava Havla – na autorów owej zmiany. Robi to zaś, co ważne, wykorzystując swój autorytet badaczki zewnętrznej, a więc – w domyśle – obiektywnej, ale przede wszystkim takiej, która za sprawą kompetencji językowych – umiejętności wytwarzania opowieści historycznej (w sensie white’owskim¹⁶) – przyznaje sobie prawo nadawania znaczeń.

• 17 Do najbardziej znaczących prac na ten temat należą np. A. Yurchak Everything Was Forever, Until It (...)

Jednocześnie przedstawianie historii najnowszej jako sekwencji pokoleń, które na różne sposoby sprzeciwiają się komunistycznym władzom, utrwala uproszczony obraz PRL-u. Być może już czas dostrzec, że tożsamość młodych ludzi zarówno w okresie PRL-u, jak i teraz była wielowymiarowa, zmienna, nie zawsze nastawiona na wąsko rozumianą postawę polityczną. Najnowsze opracowania anglojęzyczne na temat życia codziennego w Europie Środkowo-Wschodniej jasno pokazują, że reżimy komunistyczne były często postrzegane jako część otaczającej, „niezmiennej” rzeczywistości i nie zawsze były kojarzone tylko i wyłącznie z „opresją”. Takie podejście umożliwia również bardziej stymulujące intelektualnie zgłębianie form i charakteru oporu. Okazuje się, że niekonformistyczne postawy nie zawsze występowały w opozycji do władzy, ale mogły również mieścić się w obrębie systemu¹⁷.

• 18 Stosunkowo niedawno ukazała się publikacja, która usiłuje aplikować kategorię „pokolenie” do badań (...)

Krytyczne używanie kategorii „pokolenie” mogłoby posłużyć do skomplikowania obrazu polskiej historii, zwłaszcza PRL-u i okresu transformacji, np. jeśli udałoby się pokazać, jak na mocy wyboru i uznania jednych politycznych wydarzeń za fundamentalne, przy pominięciu/odmowie uznania innych, pewnym zjawiskom przyznawane, a innym odmawiane jest miano pokoleniotwórczych, podobnie jak jednym grupom/środowiskom nadaje się miano pokoleń, a innym tego miana się odmawia. Z naszej rozmowy wynika, że zaszczytnym mianem pokoleń obdarza się w Polsce przede wszystkim uczestników wydarzeń politycznych, inteligencję protestującą przeciwko władzy PRL-owskiej, a po 1989 roku tworzącą elitę nowego ustroju. W tym samym czasie miana pokolenia odmawia się np. komunistycznym architektom powojennej Polski, ale też beneficjentom reformy rolnej czy skokowej industrializacji¹⁸.

• 19 U. Jureit Generation, Generationalität, Generationenforschung, Version: 1.0, w: Docupedia-Zeitgesch (...)
• 20 N.K. Miller Representing Others. Gender and Subject of Autobiography, „differences: a Journal of Fe (...)
• 21 B. Groys Die postkommunistische Situation, w: Zurück aus der Zukunft. Osteuropäische Kulturen im Ze (...)

A.A.: To bardzo ciekawe pytanie, na które odpowiedź póki co może mieć charakter wyłącznie spekulatywny. Intuicja podpowiada mi przynajmniej trzy pożytki. Po pierwsze, uważam, że warto byłoby spróbować krytycznie opowiedzieć historię polskiego komunizmu jako historię pokoleniową i przyjrzeć się zarówno konstrukcjom pokoleniowym wytwarzanym przez same komunistki i komunistów, jak i klasyfikacjom tworzonym z zewnątrz: zarówno w czasie PRL, jak i po przełomie 1989 roku. Takie próby były już oczywiście podejmowane (prace wspomnianej Marci Shore), jednak na dość niewielką skalę. Za niemiecką germanistką Ulrike Jureit powtarzałabym, że w gruncie rzeczy nie ma znaczenia, na ile związki we wspólnotach pokoleniowych są „realne” i „esencjalne”; zamiast tego lepiej rozpatrywać sytuację komunikacyjną, w jakiej dochodzi do tworzenia się pokolenia, z jakich powodów i w odniesieniu do kogo kategoria ta jest deklarowana i konstruowana¹⁹. Być może takie studia – uwzględniające dokumenty historyczne, socjologiczne oraz teksty literackie – pozwoliłyby wzbogacić metodologię badań nad pokoleniami oraz wypracować koncepcję i narzędzia przydatne do badań innych fenomenów historycznych. Komunizm wydaje mi się, ze względu na swój czas trwania, formy i zróżnicowanie narodowe, dobrym materiałem do tego typu zamierzeń. Po drugie, sądzę, że warto byłoby poddać analizie współczesną polską „wyobraźnię genealogiczną” – jak wiadomo, myślenie genealogiczne leży u podstaw tak różnych projektów, jak Resortowe dzieci (2013), Czerwona nić (2005) Stefana i Witolda Lederów, Wszystko w rodzinie (2007) Tomasza Łubieńskiego czy opowieści autobiograficznych Moniki Jaruzelskiej. Historia komunizmu jako historia rodzinna – która czeka na swojego monografistę czy monografa – mogłaby zostać opowiedziana jako historia konfliktu „właściwego” i „niewłaściwego” pochodzenia, „właściwych” i „niewłaściwych” genealogii. Warto byłoby zwrócić uwagę, jak wielką rolę we współczesnej literaturze odgrywają tzw. autobiografie „relacyjne” (Nancy K. Miller)²⁰, pod względem formalnym przynależące do gatunku autobiografii kolaboratywnych, w których historia autobiograficzna przeplata się z historią rodzinną (i jest opowiadana przez więcej niż jedną osobę). Po trzecie, ucieszyłaby mnie wiadomość, że powstają prace wykorzystujące kategorię pokolenia do badań nad postkomunizmem. Rosyjsko-niemiecki filozof Boris Groys słusznie zauważył, że cechą sytuacji postkomunistycznej, w której obecnie się znajdujemy, jest antykomunizm, uniemożliwiający rzetelną i wolną od uprzedzeń analizę przeszłości²¹. Interesowałoby mnie, na ile postkomunistyczny antykomunizm może być rozumiany jako internacjonalny projekt pokoleniowy: zwraca wszakże uwagę, że jest to fenomen przekraczający granice państwowe i kulturowe. Komu jest on potrzebny, w jakich warunkach bywa konstruowany, jakie spełnia funkcje i wreszcie w jaki sposób manifestuje się na gruncie literatury i sztuki – to tylko przykładowe pytania, mogące stanowić punkt wyjścia do dalszych badań.