• 1 Zob. V. Colonna Autofiction et autres mythomanies littéraires, Ed. Tristram, Paris 2004, s. 12.

2W tej i w następnych powieściach, wychodzących z tego samego założenia wstępnego, mających podobną strukturę oraz łatwego do rozpoznania bohatera, którym jest alter ego autora, formowała się poetyka i model powieściowy – specyficzne i rozpoznawalne. Mimo że Vincent Colonna¹ uważa Gombrowicza za jednego z pisarzy, którzy zainicjowali autofikcję współczesną, specyficzna forma, w jakiej wiąże się ona z wątkiem, i szczególna funkcja moralna, którą spełnia, powodują, że model Gombrowiczowski jawi się jako unikalny. W ten sposób Gombrowicz staje się autorem oryginalnym i niepowtarzalnym z własną, zamkniętą i sztywną poetyką, powtarzającą się w różnych wariantach we wszystkich kolejnych powieściach, co uniemożliwia jakąkolwiek formę imitacji czy bezpośredniego nawiązania ze strony innych pisarzy, jako że, w istocie, jest ona plagiatem samej siebie.

• 2 Zob. R. Piglia „¿Existe la novela argentina? Borges y Gombrowicz”, w: Formas breves, Anagrama, Barc (...)

3Paradoksalnie wydaje się, że najłatwiejsze do przywłaszczenia przez potencjalnych „odbiorców twórczych” jest samo nazwisko autora w swojej transformacji fikcjonalnej czy też, ściślej, możliwość odtworzenia postaci Gombrowicza w różnych kształtach. Kuriozalnie, ironia Formy literackiej sprawia, że Gombrowicz może „odebrać głos epigonom”², jak wyraziłby się Piglia w odniesieniu do jego dzieła, natomiast nie może zapobiec odtwarzaniu jego osoby, deformowaniu jego osobistej Formy, naśladowaniu jego póz i, jednym słowem, „przyprawianiu mu gęby”, żeby użyć terminologii własnej pisarza. Nie trzeba przypominać niechęci, jaką darzył Gombrowicz tych, którzy mówili o nim nieodpowiednio, i jego manii komentowania i wyjaśniania własnego dzieła w prologach, a później w Dzienniku i innych tekstach, w obawie, aby nie być źle interpretowanym czy deformowanym.

• 3 Jak wiemy, Gombrowiczowskie alter ego nie ograniczają się do bohatera-narratora, a niektóre z posta (...)

5W Polsce, gdzie dzieło Gombrowicza jest dobrze znane i cieszy się wręcz uwielbieniem (lub jest demonizowane), tworzenie fikcjonalnych Gombrowiczów wydaje się dość naturalne, o ile odtwarza się mniej lub bardziej wiernie któregoś z Witoldów bądź Gombrowiczów wcześniej już sfikcjonalizowanych przez autora w jego książkach. Tak więc tworzenie fikcyjnych Gombrowiczów ogranicza się zasadniczo do adaptacji teatralnych czy filmowych jego tekstów. I tak, możemy znaleźć Józia z Ferdydurke bądź Gombrowicza / Fryderyka³ z Pornografii grającego rolę w filmie fabularnym lub pełniącego funkcję wspomagającą w filmach dokumentalnych albo Witolda z Trans-Atlantyku lub Gombrowicza z Kosmosu jako bohatera adaptacji teatralnych. Te nowe postaci prawie nigdy nie odnoszą się do rzeczywistej osoby autora, najwyżej mogą być z lekka nią zainspirowane. Nie podejmuje się jednak w Polsce artystycznych rekonstrukcji biografii Gombrowicza i generalnie niewielu jest polskich pisarzy dających się uwieść chęci bardziej radykalnego zawłaszczenia postaci autora Trans-Atlantyku.

• 4 Diario argentino ukazał się drukiem w Editorial Sudamericana (Buenos Aires 1968). Autorem przekładu (...)
• 5 O specyficznym postrzeganiu i twórczej recepcji Gombrowicza i jego dzieła w Argentynie szerzej pisz (...)

6W Argentynie sytuacja jest diametralnie różna. W drugiej ojczyźnie Gombrowicza jego dzieło nadal pozostaje stosunkowo mało znane i mimo że pisał on po hiszpańsku i że zajmował się obszernie tematyką lokalną, nawet jako autor Diario argentino [Dziennik argentyński]4, jak wiadomo, nie wszedł do miejscowego kanonu i dopiero w ostatnich latach zaczyna się postrzegać jego dzieło jako część własnej tradycji. A jednak w ciągu ostatnich dziesięcioleci osoba Gombrowicza, w oczach części młodzieży i świata literackiego, urosła do rangi postaci kultowej na miarę poety wyklętego. Legenda otaczająca ekstrawagancką osobowość autora pozwoliła wykreować obraz Gombrowicza obrazoburcy i outsidera, który często ma mało wspólnego z Gombrowiczem rzeczywistym, a jeszcze mniej z autorską kreacją fikcyjną5.

• 6 Nota bene cytat ten jest zapewne pierwszym hołdem literackim złożonym Gombrowiczowi przez pisarza a (...)
• 7 Zob. G. Genette Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, przeł. T. Stróżyński, A. Milecki, słowo/ (...)

10O ile trudno zauważyć namacalne ślady wpływu artystycznego twórczości Gombrowicza na pisarzy argentyńskich, o tyle łatwiej jest zaobserwować hołdy literackie, jakie składają oni polskiemu pisarzowi. Czasami przyjmują one formę paratekstów, jak w przypadku długiego cytatu Gombrowiczowskiego, który znajdujemy w Grze w klasy Cortázara (1963)⁶, ale częściej spotykamy sytuacje lub postacie literackie, które odsyłają nas do osoby lub konkretnych odniesień biograficznych autora Ferdydurke. Wydaje się, że jest to właśnie ulubiona forma lektury i recepcji twórczej Gombrowicza w Argentynie. Tak więc od początku lat 80. XX wieku obserwujemy w literaturze argentyńskiej znaczącą obecność postaci literackich posiadających pewne cechy psychologiczne, intelektualne bądź biograficzne autora polskiego. Z reguły pojawiają się one pod pseudonimem o brzmieniu słowiańskim lub środkowoeuropejskim, ale możemy również znaleźć fikcjonalizacje bezpośrednie, które zachowują rzeczywiste imię i nazwisko autora. Mogą one przedstawiać fragmenty biografii Polaka częściowo lub całkowicie wymyślone lub przetworzone w formie powieściowej, a także hołdy czy zawłaszczenia intelektualne osoby dla celów literackich lub eseistycznych. Mimo to tylko niektóre z tych adaptacji fikcjonalnych mogą zostać uznane za formy hipertekstualne w znaczeniu, jakie nadaje im Gérard Genette⁷, czyli takie, które odsyłają wyraźnie bądź w sposób domyślny do jakiegoś tekstu Gombrowicza. W każdym razie istnieje duża różnorodność fikcji opartych na życiu autora, co pozostaje w silnym kontraście z praktycznie nieistniejącymi próbami przeformułowania, nawiązaniem intertekstualnym czy parodią gombrowiczowskich motywów lub epizodów literackich w utworach pisarzy argentyńskich.

• 8 R. Piglia Respiración artificial, Editorial Pomaire, Buenos Aires 1980. Wydanie polskie R. Piglia S (...)

11Ricardo Piglia jest pierwszym pisarzem argentyńskim, który posługuje się osobą Gombrowicza do zbudowania jednej z głównych postaci powieści Sztuczne oddychanie (1981). Powieść ta, wydana niedawno po polsku⁸, uważana jest dzisiaj za jedną z najlepszych i bardziej wpływowych powieści argentyńskich ostatnich dziesięcioleci. Zastosowany w niej dialog intertekstualny, w którym użyto figury Witolda Gombrowicza, jest prawdopodobnie najlepszą i najciekawszą próbą recepcji twórczej dzieła tego autora w Argentynie. W swojej powieści Piglia idzie dużo dalej poza zwykłe powieściowe wykorzystanie egzotyki i atrakcyjności miejscowej legendy o Gombrowiczu i używa jego sfikcjonalizowanej osoby do konstrukcji całościowej analizy, która ma prowadzić do odpowiedzi na wciąż żywe pytania dotyczące pobytu Gombrowicza w Argentynie. Jaka była przyczyna tego, że zdecydował się mieszkać tyle lat w Buenos Aires? Dlaczego nie zdołał znaleźć sobie miejsca w lokalnym środowisku literackim i pozostał prawie nieznany w Argentynie, choć w Europie zyskał już znaczącą pozycję? Najciekawsze w Sztucznym oddychaniu jest to, że Piglia próbuje odpowiedzieć na te pytania i przeprowadzić analizę życia i myśli Gombrowicza nie tylko przez dyskurs narratorski, ale również dobierając pod tym kątem dane biograficzne oraz myśli Vladimira Tardewskiego, jednej z głównych postaci powieści, w której bez trudu rozpoznajemy Gombrowicza. Piglia zmienia nazwisko obiektu swojej refleksji na inne, również polskie (choć kuriozalnie obdarza go imieniem rosyjskim), i poddaje go takim samym próbom życiowym, jakich doświadczył Gombrowicz: młodość błyskotliwego intelektualisty, dezercja na statku do Argentyny, pierwsze lata biedy w Buenos Aires, próby zbliżenia i niepowodzenia w kontaktach z miejscową elitą intelektualną, skromne i anonimowe życie emigranta, nawet praca w Banku Polskim... Piglia próbuje wytłumaczyć los Tardewskiego/Gombrowicza swego rodzaju fascynacją klęską jako ascetyczną drogą dla artysty.

• 11 Zob. J.-P. Salgas Witold Gombrowicz lub ateizm integralny, przeł. J.M. Kłoczowski, Czytelnik, Warsz (...)

12Przez perypetie życiowe Tardewskiego, stosując zabieg literacki iście gombrowiczowski, Piglia próbuje następnie wyłożyć myśl Gombrowicza: jego obronę niedojrzałości i niższości, jego przegraną walkę z Formą, chęć całkowitego wygnania i, jakby powiedział Jean-Pierre Salgas¹¹, „integralny ateizm”… Najciekawsze jednak jest to, że postać Tardewskiego nie służy Piglii wyłącznie do zbudowania refleksji na temat realnego pierwowzoru tej postaci – wychodząc od jego głównych idei, które autor argentyński w pewien sposób czyni swoimi własnymi, konstruuje on szereg teorii na temat literatury argentyńskiej. W ten sposób Piglia staje się pierwszym pisarzem, który uwypukla znaczenie, jakie myśl Gombrowicza może mieć dla literatury argentyńskiej, i w zasadzie jest też pierwszym, który proponuje włączenie polskiego pisarza do miejscowego kanonu.

• 12 N. Tirri La piedra madre, Editorial Galerna, Buenos Aires 1985.

15Kolejnym autorem, który umieszcza Gombrowicza w dziele fikcyjnym, jest Néstor Tirri, jeden z dawnych przyjaciół pisarza z Tandilu. W powieści La piedra madre [Skała matka] (1985)¹² Tirri odtwarza w formie literackiej i fantastycznej różne epizody z życia publicznego Tandilu. W tak skonstruowanej historii nie mogło zabraknąć Witolda Gombrowicza – jednej z bardziej malowniczych postaci, jakie związane były z tą miejscowością na Pampie – którego Tirri znał osobiście. Charakteryzacja, jaką stosuje Tirri, jest przeciwieństwem przypadku Piglii. W La piedra madre Tirri zachowuje autentyczne nazwisko postaci i buduje w sposób dość naturalny i wiarygodny jej portret. Mimo to woli stworzyć historię wyimaginowaną, w której każe polskiemu autorowi przejść przez pojedynek z samym sobą w epizodzie groteskowym i najwyraźniej symbolicznym, jak gdyby wyjętym z powieści Polaka. Pisarz z Tandilu wykorzystuje cały egzotyzm postaci bez potrzeby przywoływania rzeczywistych anegdot. W ciekawy sposób udaje mu się usytuować Gombrowicza w historii ewidentnie ferdydurkowskiej, przeobrażając powieść w refleksję na temat twórczości swego dawnego przyjaciela nie w sposób dyskursywny, ale przez samą Formę literacką. Interesujące i celne zdają się domniemania zawarte przez Tirriego w La piedra madre, że Gombrowicz nie tylko był główną postacią swoich powieści, ale wręcz żył jakby był zanurzony w perypetiach literackich i bataliach filozoficznych przeżywanych przez bohatera jego powieści. W ten sposób życie i dzieło Gombrowicza stanowią dla Tirriego całość organiczną i w rezultacie groteskowy Gombrowicz powieściowy (zarówno ten stworzony przez niego samego, jak i przez innych pisarzy) jawi nam się jako, nie przymierzając, bohater realistyczny.

• 13 G. David Witoldo o la mirada extranjera, Ediciones Colihue, Buenos Aires 1998.
• 14 „Sur” było najważniejszym czasopismem kulturalno-literackim w Argentynie XX wieku, które przez swoj (...)
• 15 Pepe Bianco przełożył z francuskiego powieść Opętani Witolda Gombrowicza.
• 16 Właścicielka i redaktorka naczelna pisma „Sur” oraz mecenaska literatury argentyńskiej. Jej wpływ n (...)

17W latach 90. pojawiają się kolejne przykłady wykreowanych Gombrowiczów. Najambitniejszą próbą jest z pewnością Witoldo o La mirada extranjera [Witoldo, czyli cudzoziemski punkt widzenia] (1998)¹³ Guillermo Davida, który podejmuje (w niezbyt udany sposób) zainicjowany przez Piglię dialog narodowy z Gombrowiczem, a także analizuje spuściznę polskiego autora w Argentynie. Podobnie jak zrobił to Piglia w Sztucznym oddychaniu, David podejmuje próbę napisania eseju w formie powieści z Gombrowiczem w roli głównej, powieści, która pretenduje do miana wielkiego opracowania krytycznego poświęconego autorowi Diario argentino, jakiego brakowało w Argentynie. Jak w przypadku większości pisarzy argentyńskich, uwaga Davida skupia się głównie na pobycie Gombrowicza za oceanem, na wzajemnym przenikaniu się jego doświadczenia argentyńskiego i filozofii życiowej, a także na znaczeniu jego spuścizny intelektualnej dla miejscowego czytelnika. Nie dziwi więc, że jedną z podstawowych kwestii rozważanych przez lokalnych „gombrowiczologów” jest niemożność porozumienia między polskim pisarzem i środowiskiem skupionym wokół pisma „Sur”¹⁴. Aby móc podjąć te tematy, David buduje swoją powieść, wychodząc od długiego dialogu, który toczy się w letnim domku na wybrzeżu urugwajskim między Gombrowiczem i Pepe Bianco¹⁵, jednym z nielicznych akolitów Victorii Ocampo¹⁶, którego obecność w tym zmyślonym epizodzie może wydać się wiarygodna.

• 17 Edgardo Cozarinsky jest znany na arenie międzynarodowej bardziej jako reżyser filmowy niż jako pisa (...)
• 18 E. Cozarinsky La novia de Odessa, Emecé, Buenos Aires 2002.

20Możemy natomiast spotkać adaptacje literackie epizodów z życia Gombrowicza, które pojawiły się w stulecie urodzin pisarza. I tak np. Edgardo Cozarinsky¹⁷ eksponuje w opowiadaniu Navidad del 54 [„Boże Narodzenie 54 roku”] (La novia de Odessa, 2002)¹⁸ jeden z epizodów homoerotycznych, jakie przypuszczalnie były udziałem Gombrowicza w odosobnionych miejscach w pobliżu stacji Retiro. Choć w tym wypadku bohater jest Austriakiem, informacja, jaką o nim otrzymujemy, pozwala nam z łatwością rozpoznać autora słynnych fragmentów Dziennika, w których pojawia się stacja Retiro i jej bywalcy. Niemniej jednak zarówno charakterystyka bohatera, jak i rozwój akcji pozostawiają wiele do życzenia. Są raczej mało wiarygodne i wydają się motywowane chęcią unormalnienia kondycji homoseksualnej, do czego postać Gombrowicza chyba nie bardzo się nadaje.

• 19 L. Pariani Gombrowicz i Buenos Aires. Historia pewnego przekładu, przeł. K. Żaboklicki, Wydawnictwo (...)

21Podobne wady ma La straduzione (2004) opublikowana w Polsce jako Gombrowicz i Buenos Aires. Historia pewnego przekładu¹⁹ Laury Pariani. Tytuł oryginalny odnosi się do zbiorowego przekładu Ferdydurke z 1947 roku. Książka jest swego rodzaju powieścią biograficzną z pierwszych lat spędzonych przez Gombrowicza w Argentynie. Autorka, która przeprowadziła badania na temat pobytu polskiego pisarza w Buenos Aires, opisuje najsłynniejsze rzeczywiste epizody z tego okresu, które zestawia z innymi, wymyślonymi, ale nie mniej sentymentalnymi. Cała powieść jest utrzymana w tonie romantycznym i zbyt upiększonym, który nie wydaje się najodpowiedniejszy do pisania o autorze i bohaterze Trans-Atlantyku. Między rozdziałami powieści umieszczone są epistolarne wywody, w których Pariani podejmuje głos narratora, zwracając się do swego syna przebywającego we Włoszech. W listach tych autorka opowiada o swoich pobytach w Buenos Aires, o Gombrowiczowskiej topografii miasta i o swoim stosunku uczuciowym do najbardziej reprezentatywnych toposów. Chociaż książka została napisana po włosku, autorka spędziła swoją młodość w Argentynie i tematyka jej powieści jest związana głównie z tym krajem. Mimo niskiej jakości literackiej La straduzione jest przykładem potencjału komercyjnego, jaki może mieć książka biograficzna o Gombrowiczu, napisana w tonie lekkim i popularnym, najprawdopodobniej z myślą o wydaniu jej w Argentynie, podobnie jak poprzednie powieści Pariani.

• 20 L. Mattini Las cartas profana, Peña Lillo/Continente, Buenos Aires 2008.
• 21 Epizod ten został opisany przez Gombrowicza w Dzienniku 1957-1961 (Rok 1960, rozdz. XVIII, Piątek).
• 22 Ejército Revolucionario del Pueblo. Rewolucyjna Armia Ludowa była partyzancką organizacją zbrojną R (...)
• 23 Zob. http://www.clarin.com/shared/v8.1/swf/fullscreen_video.html?archivo=http://contenidos2.revista (...)

22W Las cartas profanas [Listy bluźniercze] (2008) Luisa Mattiniego²⁰ Gombrowicz stanowi jedynie drugorzędny przedmiot zainteresowania autora. Głównym bohaterem powieści jest Mario Roberto Santucho, ostatni przywódca partyzantów argentyńskich, który zginął zamordowany przez wojsko po zamachu stanu w roku 1976. W 1960 roku Santucho i Gombrowicz poznali się w Santiago de Estero i prowadzili później krótką, lecz intensywną korespondencję²¹. Podtytuł książki wyjaśnia, że jest to „powieść o korespondencji między Santucho i Gombrowiczem”, tyle że w powieści listy zostały wymyślone przez autora, towarzysza Santucho i jego następcę w ERP²². Mimo że nigdy nie poznał Gombrowicza, Mattini przyznaje, że przestudiował dogłębnie jego dzieło i buduje postać najwierniejszą rzeczywistości, „wkładając w usta postaci tylko to, co napisał sam autor”²³. Gombrowicz jawi się tu jako nihilista czy sceptyk, który przewiduje przyszłość partyzancką Santucha i podaje w wątpliwość jakikolwiek system rewolucyjny orientacji marksistowskiej.