• 1 Por. dyskusja Pożytki z pokolenia. Dyskusja o „pokoleniu” jako kategorii analitycznej, zamieszczona (...)
• 2 Pokolenia albo porządkowanie historii, przeł. I. Drozdowska-Broering, J. Kałążny, wstęp i oprac. H. (...)
• 3 Osobne słowa uznania należą się tłumaczom tekstów: Izabeli Drozdowskiej-Broering i Jerzemu Kałążnem (...)

1W ostatnich latach przybywa prac – polskich i zagranicznych – posługujących się kategorią „pokolenia” do porządkującego opisu historii i analizy współczesnych zjawisk społecznych¹. Większość z nich wykorzystuje jednak „pokolenie” czysto operacyjnie, rzadko zdając sprawę z problematyczności definicji tego pojęcia oraz jego użyć. A że „pokolenie” jest kategorią problematyczną, gdyż ciąg le niedostatecznie precyzyjnie zdefiniowaną i podatną na ideologiczne manipulacje, przekonują autorki i autorzy dwudziestu pięciu artykułów zebranych w tomie Pokolenia albo porządkowanie historii², który ukazał się w 2015 roku w serii „Poznańska Biblioteka Niemiecka” Wydawnictwa Nauka i Innowacje pod redakcją Roberta Traby i Holgera Thünemanna. Wyboru i opracowania tekstów dokonał germanista, profesor Hubert Orłowski, który również opatrzył tom obszernym wstępem, porządkującym spory teoretyczne, które toczą się wokół „pokolenia” w niemieckiej humanistyce i naukach społecznych. Przegląd wieloletnich, wielowątkowych dyskusji na ten temat, angażujących polityków, publicystów, przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych – przede wszystkim historii, socjologii, literaturo- i kulturoznawstwa, ale także nauk politycznych, historii sztuki, biologii – pokazuje, że w kulturze niemieckiej od dłuższego czasu prowadzi się pogłębione debaty na temat przydatności/nieprzydatności kategorii „pokolenia” do analizy kluczowych problemów związanych z historią, kulturą czy ekonomią Niemiec. Do zintensyfikowania współczesnych debat pokoleniowych przyczynił się także z całą pewnością renesans tej kategorii, jej swoista koniunktura, widoczna m.in. w dyskursach medialnych, konstruujących własne pokoleniowe opowieści, wzorce i interpretacje (jak np. książka Generation Golf. Eine Inspektion Floriana Illiesa z 2001 roku czy film Good bye Lenin Wolfganga Beckera z 2002 roku). Dla polskich czytelników przybliżenie i krytyczne omówienie niemieckich debat okołopokoleniowych jest interesujące z dwóch względów: po pierwsze, pozwala lepiej zrozumieć specyfikę niemieckich dyskursów tożsamościowo-pamięciowych, po drugie, uzmysławia skomplikowaną semantykę samego pojęcia pokolenia i możliwości jego praktycznych zastosowań. Nie bez znaczenia jest przy tym fakt, że prezentowany tom przynosi (bardzo dobre)³ tłumaczenia wielu znakomitych autorów, dotychczas słabo obecnych w polskiej nauce, a których wpływ na rozwój niemieckiej humanistyki trudno przecenić, poczynając od Richarda Alewyna, na Aleidzie Assmann skończywszy.

• 4 Autor wstępu zwraca uwagę, że artykuł Mannheima po raz pierwszy przełożono na język polski z języka (...)

2Szczególnie cenne z perspektywy polskich badaczek i badaczy, wykorzystujących koncepcję „pokolenia” w swoich pracach, wydaje się zamieszczenie w zbiorze pełnej wersji klasycznego tekstu Karla Mannheima Problem pokoleń (1928), tłumaczonego z języka niemieckiego⁴. W pierwszym dziale tomu: Karl Mannheim i jego czasy została opublikowana nie tylko prawie pięćdziesięciostronicowa rozprawa austriacko-węgierskiego socjologa, ale także teksty innych badaczy, którzy w latach 20. XX wieku zgłębiali ten sam problem; dzięki temu Problem pokoleń może być odczytywany w odpowiednim kontekście sytuacyjnym.

• 5 Wiedza ta zresztą w niczym nie przeszkadza(ła) określaniu na gruncie polskim mianem „pokolenia” prz (...)

5Oliver Neun w zamieszonym w tymże dziale tekście pt. Krytyka pojęcia pokolenia Karla Mannheima zwraca uwagę, że ten fragment pracy socjologa spotyka się dziś ze szczególnie krytycznym odbiorem wśród badaczy niemieckich, którzy dostrzegają w nim piętno tych nurtów niemieckiej filozofii, które stworzyły podbudowę pod ideologię narodowego socjalizmu (poczucie celowości działań, umiejętności tworzenia wspólnoty, wyjątkowości). Mimo że zrozumiałe wydają się – czynione w określonym, niemieckim horyzoncie pamięci – zastrzeżenia badaczy do tego fragmentu pracy Mannheima, to równocześnie, najpewniej nie tylko z polskiej perspektywy, uderza coś jeszcze. Przeświadczenie badacza, że celowość formowania się wspólnot pokoleniowych i przynależności do nich odczuwają głównie ludzie posiadający pewne kompetencje kulturowe, umożliwiające im „właściwą” interpretację zjawisk i procesów społecznych oraz historycznych, w których uczestniczą, implikuje poniekąd, że umiejętności tworzenia „pokoleń” czy też podlegania procesom pokoleniotwórczym pozbawieni są przedstawiciele niższych warstw społecznych. Mannheim zresztą wprost pisze o „chłopstwie, które nie zna zjawiska wyodrębniania się wspólnot pokoleniowych” (s. 118), przez co czyni z „pokolenia” rodzaj elitarnej formacji, do której wstęp mają tylko niektórzy. Dzięki pracy polskiego socjologa Józefa Chałasińskiego pt. Młode pokolenie chłopów (1938) możliwa jest przynajmniej częściowa weryfikacja tej tezy, pozwalająca wskazać na klasową specyfikę formowania się „pokoleń”: oto różne grupy społeczne różnie definiują swoją „przynależność pokoleniową”, co ma związek z różnym odbiorem przez nie procesów społecznych i kulturowych, którym nadają rangę „pokoleniotwórczych”⁵.

• 6 W rozważaniach Weigel pobrzmiewają echa ważnych rozważań Reinharta Kosellecka dotyczących dziejów i (...)

7Druga część tomu, zatytułowana Paradygmaty, dyskursy, narracje, zawiera teksty oferujące metodologiczą refleksję nad kategorią pokolenia oraz namysł nad tym, w jakich kontekstach i konstelacjach pojęcie to może być używane i stosowane, nie tylko w odniesieniu do historii i kultury niemieckiej. Za cechę wspólną zebranych tu artykułów należy uznać przekonanie o problematyczności „pokolenia” jako kategorii analitycznej czy, by odwołać się do używanych w tychże tekstach propozycji terminologicznych, jako „narracji”, „wzorca interpretacyjnego”, „jednostki pomiaru”, „kategorii autotematyzacji społeczeństwa”, „formuły zbiorowego samoopisu”, „sytuacji komunikacyjnej” itp. Ich autorzy zgodnie podkreślają, że wbrew rozpowszechnionym opiniom pokolenie nie jest pojęciem neutralnym, ahistorycznym i akulturowym. W artykule Pokolenie, genealogia, płeć. Historia koncepcji pokolenia i jej naukowej konceptualizacji od końca XVIII wieku Sigrid Weigel apeluje o konieczność historycznej analizy pojęcia pokolenia⁶ i zwrócenie uwagi na jego aspekt genealogiczny, dzięki czemu obowiązujące współcześnie interpretacje socjologiczne mogą okazać się mniej „przezroczyste” i oczywiste, niż zwykło się przypuszczać. O tym, na jaki opór natrafia perspektywa genealogiczna w postkatastroficznym niemieckim społeczeństwie, świadczyć może komentarz cytowanego wcześniej Oliviera Neuna, który w kontekście etymologicznej propozycji Weigel stwierdzał: „Także w przypadku innych pojęć używanych w naukach społecznych następowało zacieranie się ich specyfiki, co jednak nie pociągnęło za sobą żądania, aby zweryfikować warunki ich obecnego stosowania. […] Dlatego sama historia pojęć nie może być miarodajna dla obecnego stosowania pojęcia pokoleń” (s. 136). Zacieranie aspektu genealogicznego/biologicznego na korzyść „wspólnoty doświadczenia” niesie ze sobą jednak istotne konsekwencje, o czym piszą Andreas Kraft i Mark Weißhaupt w tekście Doświadczenie – narracja – tożsamość a „granice rozumienia”: rozważania o pojęciu pokoleń, omawiającym trzy współczesne podejścia krytyczne wobec koncepcji pokolenia. Koncepcja Sigrid Weigel i związana z nią dyskusja to tylko jeden z wielu przykładów wskazujących na niemiecki sceptycyzm wobec samej kategorii pokolenia i pokoleniowości oraz potrzebę jej teoretycznego doprecyzowania. Kraft i Weißhaupt dość krytycznie oceniają jednak możliwość przyjęcia stanowiska konstruktywistycznego, a więc zakładającego konstruktywny charakter pokolenia, w odniesieniu do wszystkich formacji pokoleniowych, bez prób odróżniania pokoleń „prawdziwych” od pokoleń „skonstruowanych” (s. 245). Dekonstrukcyjny sprzeciw przeciwko mechanicznej aplikacji kategorii pojęcia i tym samym jego reifikacji jest zdaniem badaczy wprawdzie cechą charakterystyczną wielu współczesnych dyskursów niemieckich; jego problematyczność polega jednak na tym, że pojęcie konstruktu implikuje niejako problem nieautentyczności. Zamiast rozważań konstruktywistycznych autorzy Doświadczenia – narracji – tożsamości proponują refleksję nad tym, „jak narracja, odwołująca się do doświadczeń pokoleniowych, przenika do określonych dyskursów i jak jest oceniana, z drugiej strony pytanie o funkcje takich narracji w dyskursach społecznych” (s. 250). Do postulatu tego nawiązuje (nie wprost) Bernhard Giesen, zwracając uwagę z jednej strony na pierwotnie cielesny charakter tzw. doświadczenia pokoleniowego, opartego na „rzeczywistej” obecności w miejscu uznanego później za pokoleniotwórcze wydarzenia, z drugiej na procesy przejmowania doświadczenia pokoleniowego przez podmioty nieuczestniczące w wydarzeniu w sposób rzeczywisty, lecz medialnie zapośredniczony. Według badacza także uczestnictwo zapośredniczone może wytworzyć poczucie fizycznej bliskości, choć rzecz jasna „w osłabionej formie” (s. 282), które z kolei może z czasem ulegać wzmocnieniu dzięki sile społecznych rytuałów. Oznacza to, że badając autodeklaracje pokoleniowe należy wziąć pod uwagę siłę reprezentacji symbolicznych oraz moment przejęcia i kopiowania przeżycia pokoleniowego. Przy czym autor słusznie zauważa, że przejęte mogą być tylko te oferty symboliczne, które są dostępne (s. 284), co wiąże się z problemem władzy symbolicznej i dystrybucją prawa do reprezentacji. W tekście tym jest także mowa o późniejszych konfliktach i podziałach w obrębie poszczególnych „obozów” pokoleniowych, co szczególnie trafnie zdają się potwierdzać polskie spory dotyczące pamięci zarówno o II wojnie światowej (czy w pokoleniu „Kolumbów” jest miejsce dla osobników pochodzenia żydowskiego?), jak i o PRL-u oraz komunizmie (rozłam i konflikt w narracjach tzw. pokolenia „Solidarności”). Ważną z polskiej perspektywy refleksję przynosi także ostatni z tekstów tego działu Pokolenie, pokoleniowość, badania nad pokoleniami autorstwa Ulrike Jureit. Autorka dokładnie i precyzyjnie omawia zastosowanie formuły pokoleniowej w dyskursach społecznych i ich funkcje, swoje rozważania kończąc stwierdzeniem, że „ten, kto sięga do argumentacji pokoleniowej, może liczyć na zwiększoną uwagę, niezależnie od tego, czy faktycznie ma coś do powiedzenia” (s. 312).

• 7 Zob. D. Levy, N. Sznaider Erinnerung im globalen Zeitalter: Der Holocaust, Suhrkamp, Frankfurt am M (...)

8W swoim wstępie Hubert Orłowski wskazuje wiele przyczyn, dla których dyskurs okołopokoleniowy tak silnie zakorzenił się w niemieckiej debacie publicznej. Wśród nich na plan pierwszy wysuwa się kwestia tożsamości indywidualnej i zbiorowej oraz pamięci i odpowiedzialności za przeszłość/ wobec przeszłości. Tezę tę obrazują zwłaszcza teksty zamieszczone w trzeciej, czwartej i piątej część tomu: Pokolenia a historia, Pokolenia a ruchy radykalne, Po katastrofie i odnoszące się do problemów związanych bezpośrednio z niemiecką przeszłością i jej uwspółcześnianiem. Lektura tych tekstów utwierdza w przekonaniu, że kategoria „pokolenia” najczęściej pojawia się w tych analizach, w których stawia się pytania o niemiecką historię: narodowy socjalizm, powojenny podział kraju na część wschodnią i zachodnią, ruchy protestu z drugiej połowy lat 60. XX wieku, wreszcie, zjednoczenie Niemiec. Zaledwie w kilku przypadkach zebrane w tomie teksty odwołują się do aktualnych zjawisk społecznych: tam, gdzie podnoszony jest problem polityki demograficznej, a zatem i „paktu pokoleniowego”, „pokoleniowej sprawiedliwości” oraz „solidarności”. Z faktu tego trudno czynić zarzut: intencją tomu było wszakże nie tyle udokumentowanie całego spektrum współczesnych niemieckich badań nad kategorią pokolenie, ile raczej, jak to sformułował Orłowski, „wniknięcie w niemiecki dyskurs tożsamościowy” i prześledzenie, czy i w jaki sposób kategoria pokolenia jest używana „w pozyskiwaniu lepiszcza wspólnotowego oraz w tropieniu narodowych traum” (s. 13). Niemniej trudno nie zauważyć, że nieco niedoreprezentowany w pracy wydaje się segment badań socjologicznych wykorzystujących „pokolenie” do analizowania przemian postaw konsumpcyjnych, wzorów życia rodzinnego, modeli kariery itd., badań genderowych i feministycznych podnoszących kwestię przecinania się kategorii „pokolenia”, płci, klasy, etniczności w społeczeństwie niemieckim, ale też, co ważne, badań demograficznych, w tym zwłaszcza nad problematyką migracji. Jak pokazali m.in. Daniel Levy i Natan Sznaider, to właśnie debaty związane z migracją przyczyniły się do ukształtowania się nowego modelu niemieckiej pamięci, zastępując model pamięci „narodowej” modelem pamięci kosmopolitycznej i transnarodowej⁷. Pytania o to, czy migranci podlegają w niemieckim społeczeństwie jakimś specyficznym procesom pokoleniowym, czy tworzą osobne pokolenia, a może wręcz przeciwnie – są częścią ogólnoniemieckich trendów pokoleniowych, wydają się ważne i ciekawe zwłaszcza w kontekście aktualnych rozważań o tożsamościach transnarodowych, podważających tezę o „niemieckiej” historii i „niemieckiej” przeszłości a także, jak można przypuszczać, o „niemieckim” pokoleniu/„niemieckich” pokoleniach.

• 8 Por. np. S.M. Evans Sons, Daughters, and Patriarchy: Gender and the 1968 Generation, „The American (...)

9Druga wątpliwość dotyczy samego pomysłu zaprezentowania artykułów, które mierzą się, wprawdzie z różnych perspektyw i z użyciem różnych języków opisu, ale jednak wciąż z tymi samymi momentami w politycznej historii Niemiec, legitymizując niejako ich rolę początku, źródła istotnych procesów i zjawisk, a tym samym ważnego czynnika pokoleniotwórczego. Za sprawą takiego doboru i uszeregowania tekstów powstaje dość spójna narracja, w której historia Niemiec ostatnich stu lat opowiedziana zostaje raz w kategoriach pokoleniowej ciągłości, to znowu zerwań, do których dochodzi w rytmie wciąż tych samych, uznanych tu za kluczowe wydarzeń politycznych, odmierzanych za pomocą konkretnych dat: 1914, 1918, 1933, 1945, 1968, 1989. Oznacza to, że czytane wprawdzie krytycznie, ale wciąż zakotwiczane w konkretnych momentach politycznej historii Niemiec „pokolenia” stanowią nie tylko obiekt badań poszczególnych autorek i autorów, ale też – w planie całościowej koncepcji tomu – ramy „wielkiej narracji” historycznej, która z owych badań się wyłania; są one zatem tyleż narzędziem „porządkowania historii”, co konstruowania monumentalnej opowieści historycznej i wytwarzania jej podmiotów – przede wszystkim mężczyzn z klasy mieszczańskiej oraz wielkomiejskiej inteligencji. Przy czym nie chodzi tu o podważanie znaczenia samych wydarzeń – gdyż często ich wpływ na procesy tożsamościowe narodu niemieckiego jest niepodważalny – ile raczej o potrzebę namysłu nad tym, czy „pokoleniotwórczy” charakter mogą mieć także inne daty i fakty z niemieckiej przeszłości. Eksponowanie powiązań „pokoleń” z wydarzeniami historycznymi o znaczeniu politycznym usuwa z pola widzenia pokoleniotwórczy charakter innych zjawisk, np. społecznych, ekonomicznych, kulturowych, a tym samym „pokoleniowe” doświadczenia i narracje grup niehegemonialnych. O niebezpieczeństwie tego rodzaju jest mowa w tekście wspomnianych już wyżej autorów Andreasa Krafta i Marka Weißhaupta, protestujących przeciwko koncepcji pokolenia „służącej do mobilizacji triumfalistycznych ruchów politycznych, dążących do «przewodzenia» społeczeństwu” (s. 242) i podkreślających, że pojęcie pokolenia dowodzi swojej ważności nie tylko w sferze polityki. Dodajmy też, że splot kategorii „pokolenia” i historii politycznej skutkuje takim oglądem przeszłości, w którym oświetlani są wciąż ci sami aktorzy społeczni, działający wciąż w tych samych politycznych dekoracjach. Przykładowo omawianie w kolejnych tekstach formacji pokoleniowych z okresu I wojny światowej, a później Republiki Weimarskiej układa się w schemat, w którym drobiazgowo przeanalizowane zostają postawy, wartości, światopogląd młodzieży zrzeszonej w organizacjach narodowo-socjalistycznych, natomiast wpływy innej wyrazistej i przez to formacyjnej – komunistycznej – ideologii tamtego czasu są pominięte. Podobnie wyłaniająca się z zestawionych w tomie tekstów opowieść o roku 1968 w Niemczech Zachodnich akcentuje bunt synów przeciwko ojcom (sic!), upatrując jego przyczyn nie tylko w odmiennym stosunku jednych i drugich do systemu mieszczańskich wartości, ale przede wszystkim w ich różnym spojrzeniu na problem rozrachunku z niemiecką odpowiedzialnością za zbrodnie III Rzeszy. Przy takim rozkładzie akcentów z pola widzenia nieuchronnie znika jednak tzw. druga fala ruchu kobiecego w Niemczech, która podobnie jak w innych krajach ówczesnego tzw. zachodniego świata wyodrębniła się z Nowej Lewicy tyleż w geście sprzeciwu córek wobec powielania ról matek w społeczeństwie patriarchalnym, co w geście protestu młodych kobiet przeciwko patriarchalnym postawom ich rówieśników płci męskiej⁸.