• 1 T. Nastulczyk, P. Oczko Homoseksualność staropolska. Przyczynek do badań, Collegium Columbinum, Kra (...)
• 2 Mamy oto – ogłoszony zeszytem „Tekstów Drugich” (2015 nr 1) – i „zwrot sarmacki”, bodaj jedyny dotą (...)

1Tomasza Nastulczyka i Piotra Oczki Homoseksualność staropolska. Przyczynek do badań¹ jest książką spóźnioną i przedwczesną zarazem. Spóźnioną, ponieważ ciąży na niej dysproporcja między osiągnięciami zachodnich gay/lesbian studies, skupionych na wczesnonowożytnych ekspresjach homoseksualności od paru dobrych dekad, a rodzimym, bardzo skromnym dorobkiem w tym zakresie. Z tego stanu rzeczy (teoretycznego, politycznego i bibliograficznego) autorzy kompetentnie zdają sprawę na samym wstępie. Opóźnienie zatem należy przypisać nie tyle samej książce, ile macierzystej sytuacji metodologicznej studiów nad staropolszczyzną – na ogół nieskwapliwych do gonienia za kolejnymi „zwrotami” na humanistycznej scenie² i sceptycznych wobec inspiracji, jakie wiatr przynosi spoza horyzontu historii idei czy tradycji retorycznej. Z kolei okoliczności w szerokim rozumieniu polityczne stawiają autorów wobec – z jednej strony – konserwatywnego dyskursu, jaki patronował starszym i ciągle wpływowym opracowaniom na temat dawnej obyczajowości (np. Zbigniewa Kuchowicza czy Janusza Tazbira), z drugiej zaś wobec emancypacyjnych rewizji i zawłaszczeń (od, powiedzmy, Mariana Pankowskiego do Pawła Fijałkowskiego). Pierwsi mogą liczyć na wyrozumiałą krytykę: nie tyle własnych sądów, ile perspektywy historycznej, która ich opinie ukształtowała. Drudzy bywają powściągani w imię filologicznej, proceduralnej ostrożności. Taka moderująca pozycja zaleca się cnotą roztropności, ale zarazem ujmuje przedsięwzięciu energii potrzebnej do otwarcia dojrzałego teoretycznie etapu dociekań nad staropolską homoseksualnością. Gatunkowo określona jako „przyczynek”, książka rezygnuje z przywilejów manifestu, czyli m.in. z rozmachu panoramicznego ujęcia, zaś chwalebna samokontrola skutkuje niekiedy asekuracyjnymi interpretacjami. Najprościej można to wytłumaczyć skromnym stanem materiałowego posiadania, ale wyczuwalnie defensywna strategia wynika – być może – z rozpoznania terenu jako trudnego nie tylko w sensie badawczym. Adres rozprawy autorzy poszerzyli o czytelników spoza akademii, co ma także doniosłe konsekwencje kompozycyjne.

• 3 J. Tazbir Dewiacje obyczajowe, w: tegoż, Prace wybrane, t. 4: Studia nad kulturą staropolską, red. (...)

4Jest to więc kompozycja hybrydowa, łącząca autorskie ujęcie zagadnienia z antologią tekstów i kolekcją wyimków z opracowań. Wskazuje to na szeroki (i nie mniej urozmaicony) adres czytelniczy, obejmujący specjalistów (do nich skierowane są drobiazgowe analizy), ale i np. tych, którzy nie znają opracowania Janusza Tazbira³ (profesjonaliści znają lub znać powinni). Zarazem jednak właśnie temu amatorskiemu czytelnikowi nie służy układ alfabetyczny, bo nie pozwala przedstawić historii problemu. Należałoby oczekiwać, że roztrząsania metodologiczne i analizy kierowane będą do specjalistów, natomiast w antologii znajdą pożytek lektorzy mniej wtajemniczeni – otóż ta narzucająca się repartycja adresów nie pokrywa się z zamysłem autorów, ci bowiem właśnie części I stawiają zadania informacyjne i popularyzatorskie (s. 17).

• 4 E. Hobsbawm, T. Ranger, Tradycja wynaleziona, przeł. M. Godyń, F. Godyń, Wydawnictwo UJ, Kraków 200 (...)

5Zdaje się, że książka została tak zaprojektowana, aby dotarła ze swoją misją w różne rejony przestrzeni publicznej. W rezultacie może się okazać, że ani nie zjedna konserwatywnego, ani nie zaspokoi emancypacyjnego zaangażowanego sektora publiczności; nie da satysfakcji akademikom (bo nie jest klasyczną monografią) ani zainteresowanym niespecjalistom (bo jednak nie jest książką popularyzatorską). Na jej wymiar polityczny, skojarzony zresztą z popularyzatorskim, wskazują – między innymi – postawione zadania edukacyjne; autorów nie zniechęcają muzealne konotacje hasła „pracy u podstaw” (s. 164), a ich rekonesansów nie ogranicza periodyzacja formacji staropolskiej: zdarzają się wypady do XIX i XX wieku. Polityczny jest też postulat „odzyskania pamięci” (s. 168), ponieważ zakłada on aktywny stosunek do zaniedbanych i lekceważonych pasm przeszłości. Chodzi zatem o (jak rozumiem) wynalezienie tradycji, jednak w sensie odmiennym od przyjętego przez Erica Hobsbawma i Terence’a Rangera⁴, czyli o pieczołowitą i wyważoną rekonstrukcję na podstawie tego, co materiałowo przetrwało, wolną od manipulacji i anachronizmów, jako że Nastulczyk i Oczko wyraźnie dystansują się od przedsięwzięć (interpretacyjnych i performatywnych), których entuzjazm dla sprawy góruje nad zmysłem krytycznym. Polityczny jest wreszcie gest emancypacyjny: książka, podnosząc temat staropolskiej homoseksualności, upomina się dla niego o nowe miejsce w historii kultury dawnej, czyli o przeprowadzkę z marginesu „dewiacji obyczajowych” do pozycji zapewniającej pełne (jeśli można się tak wyrazić) prawa akademickie. Odnoszę wrażenie, że sformułowany przez autorów postulat przyszłej pracy zespołowej (s. 162) należy odczytywać nie tylko jako skutek rozeznania się w mnogości zadań, ale także jako pierwszy krok w stronę instytucjonalizacji badań o tym profilu.

• 5 M. Foucault, Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Czytelnik, Wa (...)

6Można by oczekiwać, że książka tak pomyślana otworzy galerię homoseksualnych przodków. Jak dotąd, ekspozycja jest prawie pusta, ale po pierwsze, wolne miejsca do wypełnienia odnoszą do przeszłości wprawdzie mało znanej, ale już zidentyfikowanej; po drugie, uzupełnianie tej galerii autorzy wyobrażają sobie jako wieloletni projekt badawczy. Aby go przeprowadzić, potrzebne są dwa założenia. Jedno z nich dotyczy przedmiotu, drugie polega na odpowiednim skonfigurowaniu perspektywy podmiotowej. Z pierwszego autorzy zdają sprawę na początku, przyjmując, że proporcje między orientacją heteroseksualną i homoseksualną są zasadniczo niezmienne i że w związku z tym dzisiejsze szacunki można z grubsza odnieść do czasów, dla których takich badań przeprowadzić niepodobna. Mówiąc zatem o homoseksualności staropolskiej, świadomie nie przyłączają się do badaczy przekonanych przez Michela Foucaulta⁵, że kategorię homoseksualności ustanowił XIX-wieczny dyskurs medyczny i że w związku z tym odniesienie jej do epoki, która takiej kategorii nie znała, obciążone jest ryzykiem anachronizmu. Jak wiadomo, akty homoseksualne w wiekach dawnych nie były przedmiotem dyskursu antropologicznego, tylko kaznodziejsko-moralnego i prawnego: jako odmiana grzechu sodomii (obejmującego też heteroseksualne stosunki analne i zoofilię), który gorszył samego diabła, i jako zbrodnia podlegająca karaniu na gardle. Trwanie w grzechu wskazywać mogło na szczególną zatwardziałość grzesznika, ale nie na jego – jak dzisiaj mawiamy – orientację seksualną. Język ten, co wyraźnie słychać, nie przebrzmiał – trwa jako jeden z dialektów radykalnej prawicy.

• 6 A. Bray, Homosexuality in Renaissance England, Columbia Univeristy Press, New York 1996.

7Jasne zarazem, że respektowanie horyzontu historycznego nie wymusza podjęcia właściwej mu, stygmatyzującej nomenklatury, o czym świadczą prace badaczy nieskłonnych do narzucania współczesnej siatki pojęciowej na dziedzinę starych tekstów i reprezentowanego przez nie obrazu świata – Alan Bray⁶ problematykę swojej książki kategoryzuje w tytule zgodnie z aktualną normą, jednak jego wywód wspiera tezę, że pojęcie tożsamości seksualnej nie koresponduje z przeświadczeniami właściwymi dla okresu wczesnej nowożytności. Owszem, gatunki drobniejsze, jak studia przypadku, pozwalają obejść pole napięć między perspektywą historyczną i (jednak nieuchronnie) prezentystyczną – czyli między ujęciem aktywności homoseksualnej w perspektywie wyboru (grzech) lub w perspektywie determinacji (orientacja). Natomiast przedsięwzięcia zamierzone szerzej (syntezy, przekrojowe rekonesanse) nie mogą tego pola ominąć. Nastulczyk i Oczko opowiedzieli się za homoseksualnością rozumianą esencjalistycznie jako kategoria, która doświadczenie tłumaczy (zasadniczo) orientacją; zdając sobie zresztą sprawę, że w tym sporze o uniwersalia wielu prominentnych badaczy spod znaku gays studies nie podziela ich „realistycznego” stanowiska. Z tych też powodów autorzy nie akceptują ponowoczesnej perspektywy queer, ponieważ ich zdaniem labilna i niedefiniowalna kategoria „odmieńca” blisko (więc i niebezpiecznie) sąsiaduje z pojemną i niesprecyzowaną kategorią sodomity (s. 134). Debatę tę uważam za nierozstrzygalną, opowiadając się jednak za tym, co wydaje mi się metodologicznie mocniejsze. Otóż nawet jeśli przeświadczenia autorów uznać – w trybie intuicyjno-zdroworozsądkowym – za prawdopodobne, to argumenty strony „nominalistycznej” nie są obciążone ryzykiem retrospektywnej indukcji. Jest ona czymś innym od nieuniknionych skutków porządkowania przeszłości narzędziami aktualnego instrumentarium. Powiedzieć, że kiedyś było mniej więcej tak, jak dzisiaj (bo ludzie zapewne nie bardzo się zmienili), to dać wyraz dość potocznemu poznawczemu roszczeniu, korespondującemu zresztą z gejowskim dyskursem tożsamościowym. Z jednej zatem strony autorzy deklarują, że interesować ich będą jedynie reprezentacje tekstowe, a nie seksualne, i emocjonalne ludzkie dylematy (s. 175), z drugiej jednak postulują „hermeneutykę podejrzeń” (s. 135), która miałaby przeniknąć przez to, co kulturowe, językowe, ideologiczne, czyli uwolnić stłumioną homoseksualność staropolską spod opresji kodów religijnych, zdjąć obyczajowy kamuflaż, rozszyfrować mowę ezopową, znaleźć drugie dno wypowiedzi podyktowanych przez strach lub zgorszenie. Rzecz znamienna, ten rodzaj hermeneutyki w stan podejrzenia stawia tylko enuncjacje homoseksualność skrywające lub represjonujące, natomiast ufa tym, które można by odczytać jako hardy coming out (s. 123 i n.) Świadectwa takiej postawy są sporadyczne i niepewne, uwikłane w tę samą przecież sieć dyskursywno-kulturową; wprawdzie autorzy podchodzą do nich ostrożnie, ale z nieskrywaną nadzieją na to, że – jako wyraz przynajmniej intuicji w sprawie trwałej seksualnej odmienności – wesprą one ich esencjalistyczny sposób myślenia (por. s. 60).

• 7 M. Pankowski Polska poezja nieokrzesana. Próba określenia zjawiska, „Teksty” 1978 nr 4.
• 8 J. Kochanowski Dzieła polskie, oprac. J. Krzyżanowski, PIW, Warszawa 1989, s. 793. Joanna Duska (Ta (...)

9Zbyt też stanowczo autorzy odrzucają wykładnię ciągle tajemniczej Gadki Jana Kochanowskiego (fr. III 78), jaką w „Tekstach” ogłosił swego czasu Marian Pankowski⁷. Autorzy przystają na objaśnienie ostatecznie zaproponowane przez Juliana Krzyżanowskiego, który w grzmiącym i smrodliwym jednookim zwierzęciu domyślał się nie zadka tylko muszkietu⁸. A jednak Pankowski przekonująco wskazał na niespójność takiej eksplikacji (muszkiet musiałby strzelać sam do siebie) – ten argument autorzy cytują wprawdzie, ale go ignorują. Nie jest więc tak, iżby Pankowski dopatrywał się w wierszyku portretu ciała homoseksualisty „całkowicie bezpodstawnie” (s. 447), zwłaszcza gdyby do kontekstu włączyć dwa inne wiersze Kochanowskiego (Broda i elegia I, 7), nawiązujące do postaci Ganimedesa, i przez autorów skomentowane raczej pospiesznie. Jeśli (jeśli!) autor Smagłej swobody trafił, Gadka byłaby niskim, zaprawionym skatologią wariantem tego samego motywu, podniesionego w utworach również swobodnych, ale o wyższych parametrach gatunkowo-stylistycznych, co nietrudno objaśnić właściwą Kochanowskiemu strategią „wielojęzyczności” poezji.

• 9 Czyli gejowskiego radaru; omówienie tego instrumentu na s. 84.
• 10 Autorstwo Szarzyńskiego uważa się ostatnio za pewne.
• 11 A. Karpiński Sęp, Kasia i Narcyz, „Teksty Drugie” 2003 nr 1, s. 49.
• 12 Zob. K. Zimek Reinterpretacje „Metamorfoz” w poezji polskiego baroku. Narcyz – Akteon – Dafne, Wyda (...)
• 13 Zob. M. Skucha Męski artefakt i tajemniczy poeta. Wokół teorii queer. „Teksty Drugie” 2008 nr 5, s. (...)

11Tym bardziej warto przypomnieć utwór klasy najwyższej, a przez autorów, omiatających połacie literatury staropolskiej wiązką intuicyjnego gaydaru⁹ – dziwnie przeoczony. Erotyk Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Do Kasie (pozycja 8 w tzw. cyklu zamojskim¹⁰), jeśli spojrzeć na niego pod odpowiednim kątem, ujawnia wyznaczniki homotekstu w akceptowanym przez autorów rozumieniu Germana Ritza, nieoczekującym, co istotne, potwierdzeń w doświadczeniu biograficznym autora (s. 176). Opowiadany za Owidiuszem mit o Narcyzie jest tu ujęty w ramę pożądania heteroseksualnego, ale jak trafnie zauważył Adam Karpiński, „wprowadzona w środek wiersza historia Narcyza zdaje się przerastać historię nieszczęśliwej miłości do Kasi, usamodzielnia się i pochłania bez reszty uwagę poety”¹¹. Badacz nie wyprowadził jednak z tego spostrzeżenia dalej idących konkluzji. A przecież dopiero widok męskiego ciała („zgardzał ten nimfy”) obudził w bohaterze pożądanie; jego monolog (nawiązuję teraz do subtelnych spostrzeżeń Katarzyny Zimek) aż w sześciu strofach skoncentrowany na pragnieniu fizycznego zespolenia, przechodzi – w trybie niespełnienia, co prawda – przez topiczne stopnie miłości, a znaczenia tej zmysłowej sekwencji nie można wytłumaczyć konwencjami liryki erotycznej (zwłaszcza romańskiej), czerpiącej z mitu¹². Skarga beznadziejnej namiętności odpowiada tu charakterystyce homoerotycznego pożądania, rozpoznanego jako spojrzenie, „które nigdy nie zamieni się w dotyk”¹³. Sęp nie boi się ryzyka: nie podstawia Narcyzowi nimfy (jak Bartłomiej Zimorowic, zob. s. 196-197), nie alegoryzuje, nie skrywa dwuznacznego afektu w elitarnym idiomie łacińskim – tak jakby normatywny adres liryczny (los Narcyza ma być przestrogą dla nieczułej Kasi) znosił już jakąkolwiek możliwość lektury alternatywnej. Co wystarczy, sądzę, by przemyśleć miejsce tego wybitnego (i dla badaczy nieco kłopotliwego) wiersza w rozwijanym przez autorów projekcie.