• 1 Artykuł powstał w ramach pracy nad rozprawą doktorską, przygotowywaną pod kierunkiem dr hab. Agaty (...)
• 2 W.J.T. Mitchell Seeing through race, Harvard University Press, Cambridge, MA–London 2012, s. XI.

1Trzeba by cierpieć na szczególnie głęboką ślepotę, by nie dostrzegać ciągłej obecności rasizmu we współczesnym świecie”2 – tym zdaniem W. J. T. Mitchell otwiera Wstęp książki Seeing Through Race, wydanej w 2012 r. przez Harvard University Press.Proponuje w niej nowe spojrzenie na kategorię rasy, usytuowane w obszarze badań nad kulturą wizualną i ikonologii rozumianej jako nauka o obrazach. Badacz przyznaje, że mimo odrzucenia jej przez naukę, rasa pozostaje zasadniczym pryzmatem postrzegania rzeczywistości społecznej w Stanach Zjednoczonych. Szeroka użyteczność pojęcia, od badań statystycznych po abstrakcyjną ksenofobiczną retorykę, oraz jego zadziwiająca dyspozycyjność współwystępują z konsensusem naukowym, że rasa nie ma źródeł w obiektywnej rzeczywistości. Czym zatem jest, skoro w podstawowym dla ludzkiego poznania procesie kategoryzacji może służyć opisowi każdej grupy i każdej jednostki według dowolnie dobranych kryteriów, zachowując jednocześnie swą autorytarną siłę i pozór racjonalności? Uznając rasę zarówno za iluzję, jak i rzeczywistość, Mitchell formułuje koncepcję rasy jako medium.

• 3 Jak jednak sam podkreśla, zwrot obrazowy wyrażający się w nowych formach ikonoklazmu i ikonolatrii, (...)
• 4 A. Appiah The Uncompleted Argument: Du Bois and the Illusion of Race, „Critical Inquiry” Vol. 12, N (...)
• 5 W.J.T. Mitchell Seeing…, s. 14.

2W.J.T. Mitchell jest jednym z najwybitniejszych współczesnych teoretyków mediów i wizualności, profesorem literatury angielskiej i historii sztuki na Uniwersytecie Chicagowskim i redaktorem naczelnym pisma „Critical Inquiry” od 1978 roku. W wydanej w 1994 roku książce Picture Theory przedstawił głośną koncepcję zwrotu obrazowego, dokonującego się w drugiej połowie XX wieku³. W swoich tekstach, z których część została już włączona do kanonu humanistyki, wielokrotnie podejmował problem społecznego funkcjonowania obrazów, sposobów budowania przez nie znaczeń, ich relacji ze słowem. W SeeingThroughRace, z perspektywy rychłej klęski epoki postrasowej,włącza się w akademicką dyskusję o użyteczności koncepcji rasy. Mitchell podejmuje tezę Kwame Anthony’ego Appiaha z 1985 r.: „Prawda jest taka, że nie ma ras, nie ma nic na świecie, co mogłoby spełnić wszystko to, czego spełnienia wymagamy od »rasy«”⁴, i odczytuje ją à rebours: użyteczność i żywotność pojęcia wynika właśnie z tego, że kategoria rasy nie ma stabilnego oparcia w rzeczywistości. „Nie ma nic innego na świecie – pisze badacz – co mogłoby spełnić wszystko to, czego spełnienia wymagamy od rasy”⁵.

• 7 R. Braidotti Podmioty nomadyczne. Ucieleśnienie i różnica seksualna w feminizmie współczesnym, prze (...)
• 8 Hasło „medium” 4, Nowy słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2 (...)
• 9 W.J.T. Mitchell Seeing..., s. XII.
• 10 Tamże, s. 19-20.

4Truizmem jest stwierdzenie, że widzenie to podstawowy akt poznawczy w systemie logocentrycznym, wyobrażenie „oka” od zawsze stanowiło metaforę „umysłu”, a popęd ujmowania spojrzeniem stanowi paradygmat wiedzy⁷. Mając to na widoku, Mitchell proponuje ujęcie rasy jako medium właściwego samemu spojrzeniu – zespołu filtrów poznawczych zapośredniczających widzenie. Badacz przyjmuje za Oksfordzkim Słownikiem Języka Angielskiego szeroką definicję „medium” jako „pośredniczącej materii”, czemu odpowiada najbardziej ogólne znaczenie terminu w języku polskim: „to, za pośrednictwem czego są przekazywane lub wyrażane jakieś treści”⁸. Według Mitchella rasa stanowi nie tyle „wyrażaną treść”, przedmiot reprezentacji wizualnej czy językowej, ile – sama w sobie – medium i koncepcję ikoniczną. W tym ujęciu rasa jest tym, „przez co widzimy, jak rama, okno, ekran czy soczewka, raczej niż tym, na co patrzymy. To zespół kognitywnych i konceptualnych filtrów, poprzez które mediowane są formy ludzkiej odmienności”⁹. Dlatego właściwym obiektem badań powinien stać się proces, „poprzez który rasa ulega «zwarciu» i «zagęszczeniu» w ten sposób, że zmienia się z medium postrzegania poprzez – ramy widzenia jako – w kształt, obraz lub obiekt o właściwościach zmysłowych i byt jako taki”¹⁰. Niezwykle obiecująca koncepcja zarysowana przez Mitchella w pierwszych trzech rozdziałach, opartych na wykładach prowadzonych na Uniwersytecie Harvarda w 2010 roku, nie znajduje wyczerpującego rozwinięcia w studiach poświęconych poszczególnym „obiektom”, takim jak dzieła sztuki, mury i granice, krajobraz. Uzupełniające zasadniczą część książki eseje pozostawiają pewien niedosyt, co wydaje mi się nie tylko nieuniknione, ale i być może pożądane przy zagadnieniu tej wagi. Pytanie badawcze pozostaje otwarte, problem – aktualny.

• 11 Tamże, s. XIII.
• 12 W.E.B Du Bois The Souls of Black Folk, Dover Publications, New York 2012, s. 2.

5Mitchell już we Wstępie zaznacza, że ujęcie rasy jako medium wielu czytelnikom i czytelniczkom może wydać się osobliwe. Z drugiej strony dla badaczy i badaczek zajmujących się tą problematyką – to koncepcja osobliwie bliska, niemalże oczywistość. Od dawna miała się „skrywać w zasięgu wzroku”, co najmniej od czasu użycia przez W.E.B. Du Boisa sugestywnej metafory zasłony (veil) w opisie doświadczenia czarnych Amerykanów i Amerykanek¹¹. „Zaświtało mi wtedy, dosyć niespodziewanie, że jestem inny od pozostałych; albo podobny, być może, w sercu, życiu i pragnieniach, lecz odgrodzony od ich świata bezkresną zasłoną”¹² – tak w rozpoczynającym eseju opublikowanych w 1903 roku The Souls of Black Folk Du Bois opisywał swoje pierwsze doświadczenie rasizmu. To błaha scena – w szkole biała dziewczynka odmówiła przyjęcia od niego wizytówki, jakimi dla zabawy wymieniały się dzieci. Lecz gdy raz ujrzał zasłonę, która zawsze-już była, doznał jej objawienia, nie mógł jej już nie dostrzegać. W Du Boisiańskiej metaforze rasa-rasizm sytuuje się między podmiotem i przedmiotem spojrzenia, między podmiotem a obrazem samego siebie, w samym spojrzeniu. Zasłona, choć przyrodzona, to nie wrodzone cechy, predyspozycje psychiczne, ciemna skóra – lecz zespół filtrów poznawczych, projektowany szablon, obraz-ekran. Oblekająca czarnych, zapośredniczając i zniekształcając spojrzenie kierowane z obydwu stron, zasłona uniemożliwia nie tylko spotkanie twarzą w twarz. Niczym przed wyobrażonym lustrem – zaciemnia ogląd samego, samej siebie. Metafora łączy się z opisanym przez Du Boisa problemem podwójnej świadomości czarnych Amerykanów i Amerykanek – patrzących na siebie zawsze oczami Innego, nieustannie poddających się ocenie z perspektywy białego rasizmu.

• 13 W Biblii Króla Jakuba: „For now we see through a glass, darkly; but then face to face: now I know i (...)
• 14 W.E.B. Du Bois The souls…, s. 2.
• 15 W.J.T. Mitchell Seeing…, s. 13.

6Używając metafory zasłony, Du Bois przywołuje szereg wpisanych w nią znaczeń. Gdy pisze, że czarni widzą siebie samych „niejasno, jak przez zasłonę” („darkly as through a veil”), nawiązuje do Hymnu do miłości św. Pawła: „Teraz widzimy jakby w zwierciadle, niejasno; wtedy zaś [zobaczymy] twarzą w twarz: Teraz poznaję po części, wtedy zaś poznam tak, jak i zostałem poznany” (1Kor 13,12)¹³. Eschatologiczne odniesienie sytuuje rasizm w perspektywie sprawiedliwości, konstytuującej biblijną przeciwhistorię – u kresu: „Zedrze On na tej górze zasłonę, zapuszczoną na twarz wszystkich ludów, i całun, który okrywał wszystkie narody” (Iz 25,7). Lecz dla Du Boisa zasłona jest nie tylko tym, co uniemożliwia poznanie, filtrem błędnych schematów poznawczych, uprzedzeń – sama podwaja pole widzenia. Wykorzystując wieloznaczność słowa veil, niejako w suplemencie do Heglowskiej Fenomenologii ducha, socjolog stwierdzał, że „w tym amerykańskim świecie czarny [Negro] jest jak siódmy syn, w czepku urodzony [born with a veil] i obdarzony drugim wzrokiem”¹⁴. Mitchell zwraca uwagę, że Du Boisiańska metafora – zasłona, czepek, błona owodniowa – reprezentuje fundamentalne paradoksy rasy: ułatwia i utrudnia komunikację; powoduje ślepotę i obdarza jasnowidzeniem; sprawia bycie niewidzialnym przy jednoczesnej hiperwidzialności¹⁵. Tylko doświadczenie odmienności rasowej daje częściowy wgląd w wewnętrzne struktury niepojętego zjawiska, jakim jest rasizm.

• 16 Race, the floating signifier: Featuring Stuart Hall, reż. S. Jhally, 1997. Transkrypt dostępny onli (...)
• 17 W.J.T. Mitchell Seeing..., s. 19.
• 18 Tamże, s. 32.

7Sięgając po definicję zaproponowaną przez Suta Jhally’ego, można opisać rasizm jako filozofię utrzymującą, że „istnieje naturalny związek między tym, jak ludzie wyglądają, różnicami koloru, włosów, kości, a tym, co myślą i robią. Jak są inteligentni, czy są dobrymi czy złymi sportowcami, dobrymi czy złymi tancerkami, dobrymi pracownikami, czy są cywilizowani czy nie. Rasiści wierzą, że te cechy wynikają nie z naszego środowiska, ale z naszych genów”¹⁶. Według Mitchella to rasizm jest Lacanowskim Realnym, materialnym faktem o złożonych, nie w pełni poznanych przyczynach, rasa zaś jego produktem, Symbolicznym-Wyobrażonym, kruchą rzeczywistością dającą mu wyjaśnienie i wyimaginowaną przyczynę¹⁷. Jako wytwór, a nie powód czy pretekst rasizmu, rasa w propozycji Mitchella może służyć jako okno na trudno uchwytną, zawiłą dynamikę tej ideologii¹⁸.

• 19 R. Miles Racism After “Race Relations”, Routledge, London–New York 1993, s. 21.
• 20 W.J.T. Mitchell Seeing..., s. 21; por. J.P. Sartre Rozważania o kwestii żydowskiej, przeł. J. Lisow (...)

8Badacz co prawda uznaje potrzebę krytycznej dekonstrukcji pojęcia bądź zastępowania go terminami takimi jak etniczność, narodowość, cywilizacja czy kultura. Nie zgadza się jednak z zupełnym odrzuceniem kategorii rasy, proponowanym przez Appiaha, Paula Gilroya, Joshuę Glasgowa i innych teoretyków, uznając, że nie przyniesie to oczekiwanego kresu dyskryminacji. Niemożliwe okazało się, postulowane m.in. przez Roberta Milesa, analizowanie rasizmu „bez zniekształcającego pryzmatu zaszczepianego przez użycie pojęcia «rasy»”¹⁹. Dlatego przedmiotem analizy powinien stać się sam ten „zniekształcający pryzmat”, rasa jako filtr, historia jego ustanawiania i funkcjonowanie. Nie sposób nie zgodzić się z Mitchellem, że kategoria rasy – inaczej niż teoria flogistonu po odkryciu tlenu – okazała się zbyt potężna, by ulec zapomnieniu²⁰. W poszukiwaniu przyczyn jej pogrobowej żywotności szerokim badaniom należy poddać genealogię pojęcia, źródła i historię funkcjonowania teorii rasowych.

• 21 Darwin rozpoczyna rozdział Orasachludzkich słowami: „Nie mam zamiaru tu opisywać różnych tzw. ras l (...)
• 22 L. Lieberman How “Caucasoids” Got Such Big Crania and Why They Shrank: From Morton to Rushton, „Cur (...)

10Już Karol Darwin był sceptyczny wobec naukowej przydatności kategorii rasy, w dziele The Descent of Man and Selection in Relation to Sex z 1871 roku podkreślał podobieństwa i ciągłą zmienność w obszarze „poszczególnych tak zwanych ras”²¹. Jednak dopiero od połowy XX wieku paradygmat rasowy zaczął być kwestionowany przez antropologów, aż ostatecznie u schyłku wieku stracił swoją pozycję, szczególnie w obliczu rozwoju badań genetycznych. Zakończony w 2003 roku Projekt Poznania Genomu Ludzkiego nie wykazał, jakoby wśród ludzi współczesnych istniały osobne, klasyfikowalne podgatunki (rasy). Zgodnie z badaniami DNA dwie osoby z określonej populacji są tak samo odmienne genetycznie, jak dowolne dwie osoby z dowolnych dwóch populacji na świecie. Już w 1997 roku Amerykańskie Towarzystwo Antropologiczne (AAA) wezwało rząd do zaprzestania stosowania terminu „rasa” w danych federalnych jako niemającego podstaw naukowych. W badaniu przeprowadzonym wśród jego członków i członkiń w 1999 roku kategorię rasy odrzuciło 69% antropologów fizycznych i 80% antropologów kulturowych²².

• 25 Tamże, s. 383.

13Gates zaznacza, że „różnica rasowa” występuje między grupami, które najczęściej mają również fundamentalnie odmienne interesy ekonomiczne. Inaczej niż w różnicy płciowej nie obowiązuje w niej sankcja biologii. „Rasa jest ostateczną metaforą różnicy – stwierdza Gates – ponieważ jej zastosowanie cechuje ogromna dowolność”²⁵. Również Toni Morrison odnosiła się do funkcji rasy jako metafory i o jej użyteczności wykraczającej poza znaczenia wytworzone przez dyskursy pseudonaukowe XVIII i XIX wieku:

• 27 W.J.T. Mitchell Seeing…, s. 91.
• 28 Tamże, s. 15.

15Obecnie potrzeba namysłu nad kategorią rasy wydaje się jeszcze bardziej nagląca. Mimo kategorycznego odrzucenia jej przez nauki przyrodnicze i wielu lat krytycznej refleksji w humanistyce w dalszym ciągu pozostaje zasadniczym pryzmatem postrzegania rzeczywistości społecznej, a rasizm bynajmniej nie przestał istnieć. Wręcz przeciwnie – w obecnych czasach doświadczamy plagi urasawiania, w którym kolor skóry nie stanowi już głównego kryterium. Mitchell zwraca uwagę, że ów proces obejmuje zarówno przestrzeń, jak i czas; „nie tylko rzeczy materialne (ciała, budynki, towary, dzieła sztuki), ale też działania i wydarzenia”²⁷. W obliczu „ślepej na kolor” polityki w Stanach Zjednoczonych przełomu wieków pytał: „Dlaczego nasi współobywatele, nie mówiąc o władzach i prawodawcach, dalej postępują tak, jakby rasa nadal miała znaczenie?”²⁸ – co znalazło dobitne potwierdzenie w wyborze Donalda Trumpa na 45. prezydenta USA.

• 29 W.J.T. Mitchell Trump’s Election and Collective Madness, The Critical Inquiry Blog, 09.11.2016, htt (...)

16„Trump w swojej kampanii zbił kapitał na wszystkich siłach ciemności drzemiących w elektoracie […]. Rasizm, mizoginia, ksenofobia, niepokój, żal, paranoja oraz uogólniona nienawiść do elit, ekspertów i uznanych instytucji – wszystkie razem zostały zaprzęgnięte, by wywołać falę zbiorowego szaleństwa”²⁹ – pisał Mitchell w dniu ogłoszenia wyników wyborów. Po dwóch kadencjach sprawowania urzędu przez pierwszego czarnego prezydenta w historii Stanów Zjednoczonych, funkcję głowy państwa objął pozbawiony kompetencji politycznych populista popierany przez Ku Klux Klan. „Zatriumfowała pusta retoryka fałszywej siły, oznaka rozpaczy bardziej rozpowszechnionej, niż myśleliśmy” – ubolewała Judith Butler, stawiając gorzkie pytanie:

• 31 Tamże.
• 32 N.I. Painter, What Whiteness Means in the Trump Era, „The New York Times”, 12.11.2016, https://www. (...)
• 33 Według sondażu Edison Research na D. Trumpa głosowało 63% białych mężczyzn i 53% białych kobiet, na (...)
• 34 N.I. Painter, What Witness…op. cit.
• 35 Tamże.
• 36 N. Cohn, post na Twitterze, 08.11.2016, https://twitter.com/Nate_Cohn/status/796184879704711168 (22 (...)
• 37 J. Butler, A statement…op. cit.

17Filozofka zwraca uwagę, że w swojej kampanii Trump rozbudził stłumiony gniew przeciw feministkom jako zagrożeniu dla wolności słowa; przeciw wielokulturowości jako zagrożeniu dla białego przywileju; przeciw migrantom jako zagrożeniu dla bezpieczeństwa narodowego. Trudno nie zgodzić się z Butler, że wynik wyborów świadczy o awersji do pierwszego czarnego prezydenta, spotęgowanej wściekłością na myśl o elekcji pierwszej kobiety – uczuciami żywionymi przez wielu białych mężczyzn i niektóre kobiety³¹. „Uczyńmy Amerykę znów wielką”, hasło kampanii Trumpa, według historyczki Nell Irvin Painter dla wielu brzmiało: „Uczyńmy Amerykę znów białą”. Głosując, wyrażali nadzieję na powrót czasów nieokreślanej przez pryzmat rasy bieli i nienaznaczonej rasowo siły politycznej i ekonomicznej – z założenia białej³². Paradoksalnie wybory 2016 roku w nawet większym stopniu niż poprzednie uwidoczniły podziały rasowe w Stanach Zjednoczonych³³. Szerokie analizy rozkładu głosów białej tożsamości nadały piętno tożsamości rasowej³⁴. Dla większości białych Amerykanów i Amerykanek bycie białym oznaczało wolność od rasy, kategoryzacji, dylematów wspólnotowości. Jednak teraz nie mogą być już widziani jedynie jako odrębne jednostki, wyrażające swe indywidualne preferencje w życiu i polityce – twierdzi Painter – era Trumpa naznacza ich rasą, białą rasą. Po raz pierwszy biały mężczyzna zwycięża nie tak po prostu, jak niemal zawsze wcześniej, ale jako biały mężczyzna, i jako biały mężczyzna będzie sprawować urząd³⁵. Po raz pierwszy biała klasa pracująca głosuje jak mniejszość rasowa³⁶. W ten sposób z ery postrasowej znajdującej legitymizację w postaci czarnego prezydenta Ameryka wkracza w czasy wszechogarniającej rasowej kategoryzacji i przybierających na sile rasowych antagonizmów. „W świecie, który coraz częściej jest błędnie określany jako postrasowy i postfeministyczny – pisze Butler – teraz widzimy, jak mizoginia i rasizm przesłaniają osąd i przywiązanie do dążeń demokratycznych i integracyjnych – to sadystyczne, pełne żalu, destrukcyjne namiętności napędzające nasz kraj”³⁷.

• 38 W.J.T. Mitchell Seeing..., tamże, s. 29.
• 39 Tamże, s. 31.
• 40 Tamże, s. 29.
• 41 U.S. Census Bureau The Hispanic population: 2010, 2011, https://www.census.gov/prod/cen2010/briefs/ (...)
• 42 W.J.T. Mitchell Seeing…, s. 29.

18Jak w 2012 roku zaznaczał Mitchell, choć wciąż najbardziej istotnymi formami rasizmu pozostawały islamofobia, negrofobia i antysemityzm, w Stanach Zjednoczonych właściwie każdy mógł stać się przedmiotem urasowienia, charakterystyki jako grupy, której ciała, psyche, rodowód stanowią zagrożenie dla „prawdziwej Ameryki”³⁸ – co niedługo później miało znaleźć odbicie w kampanii Trumpa. Mitchell zwracał uwagę na lęk przed pozorną identycznością, ukrytym rasowym Innym, i pisał: „Może się okazać, że podobieństwo jest bardziej niebezpieczne niż różnica, że homofobia – dosłownie, strach przed takim samym – i jej postrasowy odpowiednik, klonofobia, jest jeszcze bardziej groźna niż jakakolwiek obawa przed odmiennością seksualną”³⁹. Rasowy Inny jest definiowany nie tylko na podstawie koloru skóry, ale też pochodzenia etnicznego, narodowości, religii, zachowań i na gruncie moralnym⁴⁰. Szczególne ciekawy jest przywoływany przez Mitchella przypadek Latynoamerykanów (Hispanic or Latino), których przeprowadzające spisy ludności Bureau of the Census definiuje jako „osoby o kubańskiej, meksykańskiej, portorykańskiej, środkowo- lub południowoamerykańskiej, lub innej hiszpańskiej kulturze lub pochodzeniu, niezależnie od rasy”, w odróżnieniu od „białych nie o pochodzeniu hiszpańskim” (non-Hispanic whites)⁴¹. Wywodzący się z bardzo wielu narodowości, związani głównie – i niekoniecznie – językiem, w debatach o imigracji i jej skutkach podlegają urasowieniu i wykluczeniu z grupy białych. W procesie tym ponownie zostają wykorzystane te same stereotypy, którymi tradycyjnie posługuje się wobec czarnych Amerykanów i Amerykanek: przestępczości, analfabetyzmu, zepsucia moralnego⁴². Po tę retorykę miał sięgnąć Donald Trump w swej kampanii wyborczej.

• 43 N. Ignatiev How the Irish Became White, Routledge, New York–London 1995, s. 41.
• 44 Wiązało się to z poglądem, jakoby wszyscy Irlandczycy byli potomkami Iberyjczyków (o czym miało świ (...)

19Jako analogiczną wobec współczesnego mechanizmu wykluczenia Latynoamerykanów Mitchell przywołuje opartą na tym samym schemacie logikę hibernofobii. „U/oczernienie” (blackening) jako sposób ustanowienia rasowego Innego było powszechne wobec irlandzkich imigrantów, których w pierwszej połowie XIX wieku określano jako „czarnuchów wywiniętych na lewą stronę”⁴³. Związane to było z sięgającą średniowiecza tradycją dyskryminacji wobec Irlandczyków, uważanych przez Anglików za barbarzyńców żyjących jak zwierzęta. Wiktoriański etnolog John Beddoe w swoim dziele The Races of Britain z 1862 roku uznał – opierając się głównie na analizie kolorów włosów – że rdzenni mieszkańcy Irlandii są w zasadzie „afrykanoidami”. Ilustracja z amerykańskiego czasopisma „Harper’s Weekly” z 1899 roku ukazuje „Iroiberyjczyka” (!) jako stadium pośrednie między „Negrem” a „Angloteutończykiem”⁴⁴.

• 45 F. Fanon Czarna skóra, białe maski, przeł. L. Magnone, maszynopis, s. 9. Udostępniony przez tłumacz (...)
• 46 W.J.T. Mitchell Seeing…, s. 9.

20Urasowienie, które zawsze przyjmowało niespójną i wewnętrznie sprzeczną logikę, obecnie obejmuje niezwykłą różnorodność tożsamości i etniczności. Niezmienna pozostaje natomiast strukturalna potrzeba ustanowienia Innego, wroga. Frantz Fanon swego czasu cytował słowa swojego antylskiego nauczyciela filozofii: „Gdy usłyszysz, że mówią źle o Żydach, nadstaw uszu: mówią o tobie”⁴⁵. Mitchell, przypominając o swoim irlandzkim pochodzeniu, kieruje przestrogę do innych mniejszości: „kiedy mówią o Arabach i muzułmanach, mówią o nas”⁴⁶.

• 47 Tamże, s. 30-32.
• 48 W odniesieniu do nazistowskiego i sowieckiego przekształcenia rasizmu; M. Foucault Trzeba bronić sp (...)

21Jakie jest obecne znaczenie koncepcji rasy, gdy jednocześnie uznawana jest za fałszywą, a jednak każdy i każda, bez względu na kolor skóry i pochodzenie, może zostać poddany urasowieniu? W Stanach Zjednoczonych nie ma potrzeby urasawiać czarnych: ich odmienność jest wizualnie oczywista, instytucjonalny rasizm – silny, a wybór czarnego prezydenta oddalił na chwilę pytanie o powszechność dyskryminacji. Urasowienie przyjmuje teraz inne formy, nie tylko „uczernienia”, ale też zamazywania tożsamości, anonimowości, zasłonięcia czy pozbawienia twarzy, nieszczerej życzliwości – jak w stereotypie islamskiego terrorysty⁴⁷. Oczywiście nie dotyczy to tylko Stanów Zjednoczonych, lecz w coraz większym stopniu – zmagającej się z kryzysem uchodźczym Europy. Nasze lokalne przedmurze chrześcijaństwa w obliczu nowego arabskiego podboju zwraca się ku tej samej retoryce w jej najgorszych przejawach, nie porzucając własnych bogatych tradycji antysemityzmu i ksenofobii. Niepokojąco rośnie liczba ataków powodowanych rasizmem – a obejmujących przedstawicieli dowolnych kultur i etniczności. Wszystko wskazuje na to, co przewidywał Mitchell: epoka postrasowa paradoksalnie przeobraziła się w obejmującą cały świat zachodni epokę panrasową. Kiedy nie ma stabilnego rasowego Innego, wiarygodnej „linii koloru”, anonimowym wrogiem staje się obojętnie kto i obojętnie gdzie – czy to Meksykanie, czy ISIS – a jego nieuchwytna obecność legitymizuje wzrastającą agresję władzy. „W ten sposób ochrypła pieśń ras, które ścierają się ze sobą poprzez kłamstwa praw i królów – kończył cytowany już wcześniej wykład Foucault – ta pieśń, która przyniosła przecież pierwszą formę dyskursu rewolucyjnego, stała się administracyjną prozą państwa, które strzeże samego siebie w imię czystości społecznego dziedzictwa”⁴⁸.