• 1 Z. Goliński O problemie tekstu kanonicznego, „Pamiętnik Literacki” 1967 z. 4, s. 458.

Czy zadaniem tekstologa jest powoływanie bytów, co nie istniały nigdy?
Zbigniew Goliński1

• 2 Por. K. Budrowska „Tekst kanoniczny”, „intencja twórcza” i inne kłopoty. Z zagadnień terminologiczn (...)
• 3 W 2004 roku Adam Karpiński zgłaszał potrzebę opracowania słownika terminów z zakresu krytyki tekstu (...)
• 4 J. Starnawski Praca wydawcy naukowego, Ossolineum, Wrocław 1979, s. 81. Na potrzebę tego artykułu z (...)

1W tradycji polskiej myśli edytorskiej istnieje poważny nieporządek teoretyczny². Można to łatwo udowodnić, wchodząc w szczegóły prac, stosunkowo niewielu, które podejmują próbę teoretycznej systematyzacji pojęć używanych w edytorstwie naukowym³. Jedno nieporozumienie uważam za szczególnie ważne. Otóż przez lata w polskiej refleksji edytorskiej funkcjonowało przeświadczenie, że istnieje para terminów: „edycja krytyczna” i „edycja naukowa”, które zawsze oznaczają dokładnie to samo i stosuje się je zamiennie, według kaprysu. Jerzy Starnawski w książce Praca wydawcy naukowego pisze: „Wydanie zupełne, krytyczne – te słowa obowiązują, zakładają pewien poziom. Krytyczne wydanie, inaczej zwane naukowym, to według ogólnie przyjętych obyczajów takie, które przynosi pełną wiedzę o tekście, obok tekstu głównego podaje cały aparat filologiczny, wszystkie warianty”4. Sytuację porządkowały wykłady Romana Lotha, który wprowadził w typologii edycji kryteria ich przeznaczenia oraz sposobu opracowania. Co do sposobu opracowania, pisze Loth, edycja może być m.in. krytyczna, co do przeznaczenia – m.in. naukowa. Czy pamiętamy jednak, co z tej propozycji wynika?

• 6 Jeżeli dobrze rozumiem, Janusz S. Gruchała sytuację widzi jeszcze inaczej – à rebours: „Coraz rzadz (...)

Ostatnie zdanie przytoczonego fragmentu – odnoszę wrażenie – nigdy nie zostało przez edytorów w Polsce przyswojone: edycja naukowa jest w powszechnym dyskursie edytorskim wyłącznie edycją krytyczną. Nie jesteśmy w stanie, albo z jakichś powodów nie chcemy, wyobrazić sobie, że może istnieć edycja naukowa, która nie podaje jednego, ustalonego tekstu krytycznego6. Wydaje mi się, a przynajmniej mam taką nadzieję, że zmienić ten stan rzeczy może zrozumienie, co oferują nam możliwości techniki cyfrowej.

• 7 Z. Goliński O problemie tekstu kanonicznego w edytorstwie, s. 441. Por.: Ł. Cybulski Krytyka tekstu (...)
• 8 Z. Goliński O problemie tekstu kanonicznego w edytorstwie, s. 443.
• 9 Por. np. J. Kopciński Dramat w listach. Archeologia debiutu, w tegoż: Nasłuchiwanie. Sztuki na głos (...)

3Polskie edytorstwo naukowe, na którego kondycję narzekano w ostatnich latach niejednokrotnie (z różnych przyczyn), nie ruszy z miejsca, jeżeli uznani badacze, jak np. Józef Fert, będą kurczowo trzymać się idei edycji krytycznej, powołując się na własne wyobrażenie woli autora. Podczas sympozjum zorganizowanego przez Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza i Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 11 grudnia 2015 roku, apelując o utrzymanie tradycji edycji krytycznej, pytał on zebranych, czy według nich wszyscy autorzy życzyliby sobie, aby ich utwory przedstawiać czytelnikom w różnych postaciach – profesor nazywał taką sytuację „chaosem” – a nie w formie jednego, ustalonego tekstu. Józef Fert pytał i choć sam odpowiedzi nie podał, sugerował wyraźnie, że być może „chaos” tekstowy nie byłby ich życzeniem. Skoro w 2015 roku podczas dyskusji uczonych padają takie pytania i sugestie, trzeba powiedzieć jasno: życzeń autora najczęściej nie jesteśmy w stanie określić, a domysł to w odpowiedzialnym edytorstwie niewystarczająca podstawa działań. Po wtóre, dezyderaty autora wobec jego funkcjonującego w obiegu czytelniczym tekstu są także chwiejną podstawą działań edytorskich, co udowadniano już nie raz, także w historii praktyki i teorii polskiego edytorstwa. Poza autorskim, czy to nam się podoba, czy nie, istnieje także, jak powiadał Zbigniew Goliński (pół wieku temu!), stempel sankcji społecznej: „tekst w trakcie społecznego funkcjonowania ulegając pozaautorskim przemianom […] uzyskuje byt samodzielny”⁷. Wola autora nie zatrzyma historycznej recepcji danego tekstu, nie odwróci jej też, jak słusznie zauważa Goliński – filolog⁸. Często zapominają o tym edytorzy, których ambicją jest restytucja tekstów sprzed ich postaci, do jakiej przyczyniła się cenzura (także współpraca autora z redaktorem), lekceważąc w imię rzekomego „tekstu oryginalnego” jego postać funkcjonującą przez lata w obiegu czytelniczym. Siła społecznego funkcjonowania dzieła jest ogromna, a przekonują o tym także decyzje największych polskich twórców, którzy mogąc przywrócić usunięte przez cenzurę fragmenty, nie robią tego w kolejnych, wolnych od jej kontroli wydaniach⁹.

• 10 Współautorem przywoływanej tu koncepcji naukowej edycji cyfrowej jest Łukasz Cybulski, z którego wi (...)
• 11 Por. J. McGann From Text to Work: Digital Tools and the Emergence of the Social Text, „Text” 2006 v (...)

5Rozwiązaniem wielu problemów edytora jest naukowa edycja cyfrowa pozwalająca na przedstawienie wszystkich przekazów tekstu, które, z różnych przyczyn, uzna on za konieczną część edycji. Edycja, o której mówię, a której teoretyczne podstawy powstały w Centrum Humanistyki Cyfrowej IBL PAN¹⁰, zwalnia edytora z konieczności wyboru podstawy, w dużo bardziej przekonujący sposób oddając tym samym cechy dzieła literackiego: jego dynamikę, niestabilność, wielopostaciowość. Tekst ustalony krytycznie, owszem, jeżeli ktoś się upiera, może nadal być częścią takiej edycji, ale nią być nie musi, jego obecność nie będzie wyznacznikiem jej naukowego charakteru¹¹. Nie zgodzę się z przeświadczeniem, że obowiązek edytora leży w przygotowaniu jednej, definitywnej wersji tekstu, gdyż tekst ten, powielany następnie w edycjach popularnych, jest źródłem mylnych wyobrażeń o historii literatury. W związku z nowymi możliwościami elektronicznymi zmieniają się wreszcie zadania edytora, który nie musi już podejmować pewnych arbitralnych decyzji. Nie sposób przekonać wielu edytorów w Polsce, że ich zadaniem (niezależnie od fachowości i wiedzy) nie jest rozwiązanie problemów, których nie da się rozwiązać. Nie istnieją granice dociekań tekstologicznych, ale istnieją granice kompetencji edytorskiej, a esej tekstologiczny ma niekiedy wartość bez porównania większą niż kolejna edycja. Być może przyszedł czas, kiedy warto przestać zajmować się edycją wyobrażeń o tekście – pokażmy i skomentujmy w należyty sposób teksty, które istnieją. Jeżeli edytor ma obowiązek wobec autora, to jest nim przede wszystkim niepodejmowanie za niego decyzji i rezygnacja z przekonania, że wie, czego autor by sobie życzył, co by zrobił, co zamierzał napisać.

• 13 M. Strzyżewski Współczesne edytorstwo to złożona całość, „Wielogłos” 2012 nr 2, s. 17.

Jeżeli wszyscy będziemy z taką skutecznością poszukiwać i docierać do wiedzy jak Łukasz Garbal, możemy na rodzimym edytorstwie naukowym postawić krzyżyk. Autor podręcznika nie wpadł na to, że w jego zawodzie niemała liczba problemów ma charakter uniwersalny i być może jest ktoś, kto – chociażby już za najbliższą granicą – także zajmuje się teoretycznymi problemami edytorstwa, a niekiedy znalazł już rozwiązania dręczących nas kwestii. W efekcie tej ignorancji powstała książka, która, wbrew zapewnieniom autora, nie ma nic wspólnego z „nowoczesnym edytorstwem”, a w wielu miejscach jest jego zaprzeczeniem. Mam pretensje do Mirosława Strzyżewskiego o to, że nazywa tę książkę „erudycyjną”¹³. Nie możemy pozwalać sobie w nauce na gesty pochwał na wyrost, wskazują one kolejnym pokoleniom wątpliwe wzorce. Słowniki podpowiadają, że erudycja to rozległa wiedza w jakiejś dziedzinie nauki, wszechstronna znajomość jakiegoś przedmiotu. Autor komplementowanej książki jest być może erudytą, ale jego podręcznik tej erudycji nie dokumentuje niestety w żadnym stopniu. Opiera się ona na bibliografii przedmiotowej obejmującej dziesięć książek, znanych każdemu początkującemu adeptowi edytorstwa. Tymczasem bibliografia istotnych prac poświęconych teorii edytorstwa tekstów współczesnych jest grubsza niż książka Łukasza Garbala – to nie jest złośliwość i piszę to bez satysfakcji. Jeżeli lekceważymy istnienie tych prac, lekceważymy zawód edytora naukowego.

• 14 Por. H. Gabler Theorizing the Digital Scholarly Edition, „Literature Compass” 2010 no. 7.
• 15 Można, jak mi się wydaje, efekt elektronicznej transkrypcji tekstu nazwać tekstem krytycznym w tym (...)

7Co w takim razie należy do edytora, skoro nie ustalenie tekstu krytycznego? Otóż twierdzę, że dziś jego zadaniem jest możliwie najpełniejsze wykorzystanie cyfrowego potencjału. Jego zadaniem jest nauczenie się działania w świecie, który mógł mu być dotychczas obcy. To jest świat kolejnych decyzji, całej masy zasadniczych dla lektury decyzji, które będzie podejmował, przygotowując edycję cyfrową¹⁴. Będą one wymagały nadal krytycznego stosunku do tekstu, ale nie będą oznaczały beznadziejnego wyboru jednego tekstu, który edytor uzna za najbliższy tzw. intencji autora¹⁵.

• 16 Por. J. S. Gruchała Edytorstwo – wiedza i umiejętność, „Wielogłos” 2012 nr 2, s. 14.

8Zasadą edycji cyfrowej jest – czy winna być – jej nieprzekładalność na papier, która wynika z przekroczenia horyzontów medium papierowego16. Edycja elektroniczna, którą można skutecznie sprowadzić do postaci książkowej, to edycja nieudana, bo marnująca swój potencjał. Zadaniem edytora edycji cyfrowej nie powinien pozostawać namysł nad tym, co jeszcze może pomieścić tradycyjny model papierowy, lecz próba osiągnięcia tego, czego model ten nigdy nie będzie mógł zagwarantować. Można byłoby uznać, że pożyteczne jest samo wprowadzenie tekstów książek do Internetu, dzięki któremu mają one szanse na dotarcie do szerszego grona odbiorców. Owszem, jest to wartość, ale to zdecydowanie za mało, aby móc pozytywnie oceniać naukową edycję cyfrową. Taka edycja musi przede wszystkim oznaczać nową jakość, innymi słowy – nową wiedzę. Musi stworzyć takie warunki badawcze, które nie są dostępne czytelnikowi tradycyjnych wydań drukowanych. Jej przeznaczeniem będzie więc nie tylko udostępnienie i upowszechnienie tekstu, lecz także zapewnienie użytkownikowi edycji takich narzędzi, które umożliwią mu wzbogacenie kompetencji interpretacyjnych i analitycznych – adekwatnych do tekstologicznych komplikacji prezentowanego dzieła i nowej sytuacji komunikacyjnej, jaką wytwarza przeniesienie tekstu do środowiska cyfrowego.

• 17 Zob. http://ride.i-d-e.de (31.12.2015). Zob. także: G. Rockwell Short Guide to Evaluation of Digita (...)
• 18 W ramach prac IDE powstała także lista naukowych edycji cyfrowych, z której można korzystać, wykorz (...)

9Funkcją podstawową takiej edycji, jak wspominałem, jest ukazanie wagi wszystkich przekazów tekstu (których obecność w edycji uzasadnią badania tekstologiczne) oraz prezentacja kontekstów, które mogą mieć wpływ na interpretację każdego z nich. Prezentacja tekstów oznacza w pierwszej kolejności zapewnienie wysokiej jakości obrazów tekstu (np. w postaci skanów) oraz transkrypcji i/lub transliteracji tekstu, które, zapisane przy użyciu stosowanych powszechnie już na świecie w środowiskach edytorskich standardów cyfrowych (XML, standard TEI), pozwolą na dalsze operacje na tekście, łączenie edycji z innymi bytami cyfrowymi, szeroki dostęp do edycji oraz zapewnią jej dłuższy żywot. Za te działania cyfrowe odpowiada edytor – on je nadzoruje, on sprawdza ich akuratność, on jest za nie odpowiedzialny. Dla rzetelności edycji, a tym samym dla odbioru takiej edycji, są to działania kluczowe. Instytucje oceniające jakość edycji cyfrowych o charakterze naukowym – a takie dziś istnieją, należy do nich m.in. internetowy naukowy periodyk „A Review Journal for Scholarly Digital Editions and Ressources” (RIDE)¹⁷, organ niemieckiego The Institut für Dokumentologie und Editorik (IDE)¹⁸, od 2014 roku publikujący w wolnym dostępie naukowe recenzje edycji cyfrowych w oparciu o kilkustronicowy formularz oczekiwań wobec takiej edycji – słusznie skupiają się także na procesie manipulacji kolorem, jasnością, kontrastem zdjęć, które są częścią edycji. W wypadku poważnych zmian oczekuje się od edytorów zadbania o umieszczenie także oryginalnej postaci zdjęć, które powstały na potrzebę edycji – w ich wersji „wyjściowej”, tj. sprzed obróbki.

• 19 Z. Goliński O problemie tekstu kanonicznego w edytorstwie, s. 433.
• 20 Nie ma potrzeby ograniczania edycji numerem ISBN.

10Gdy idzie zaś o formę tagowania tekstu w ramach jego cyfrowej transkrypcji, która, podkreślmy, jest efektem naukowej decyzji, trzeba powiedzieć jasno: jest ona, podobnie jak transkrypcja „tradycyjna”, jednocześnie interpretacją edytora, gdyż można jej dokonać na wiele sposobów, w zależności od celów dalszego wykorzystania tekstu przez dostępne w edycji narzędzia. Ten rodzaj edytorstwa naukowego pozostaje, zgodnie z definicją Golińskiego, „zespołem manipulacji badawczych i technicznych”¹⁹, ale cały ten proces musi być transparentny, a jego metodologia dokładnie w edycji opisana. W opisie metod zastosowanych przy transkrypcji należy uwzględnić decyzje związane m.in. z błędami typograficznymi transkrybowanych tekstów, literówkami, wszelkiego rodzaju marginaliami, sposobami rozróżnienia w transkrypcji maszynopisów od ustępów zapisanych ręcznie itd. Nie warto także zapominać, że już dziś w swoich artykułach badacze powołują się na kształt konkretnych transkrypcji zamieszczonych w edycjach cyfrowych i będą powoływać się zapewne coraz częściej: ponieważ edycja taka umożliwia stałe doskonalenie jej zawartości, edytor musi zadbać o to, aby historia zmian dokonywanych w edycji była także na bieżąco odnotowywana i widoczna – tak aby badacze, korzystając z niej, nie odwoływali się do jej wersji nieaktualnej²⁰.

• 21 Zob. http://www.tei-c.org/Guidelines/ (02.01.2016).
• 22 Por. D. Buzzetti Digital Editions and Text Processing, w: Text Editing, Print and the Digital World(...)

11Naukowa edycja cyfrowa musi wykorzystywać elektroniczne narzędzia badawcze, są one jej integralną częścią. Ich działanie jest możliwe dzięki cyfrowej transkrypcji tekstu, opartej, jak wspomniałem, na odpowiednich standardach²¹. Przeznaczeniem tych narzędzi jest ułatwienie i urozmaicenie pracy z prezentowanymi w edycji tekstami, ale przede wszystkim stworzenie nowych możliwości badawczych, które przełożą się na powstanie nowej wiedzy na temat przedstawionych tekstów. Wśród tego typu narzędzi można wymienić takie, które zapewniają funkcje automatycznych analiz tekstu, np. statystyki występowania wyrazów – wyniki takich analiz mogą być prezentowane w różnych postaciach, np. wygodnych konkordancji. Znaczenie, choć nie pierwszorzędne, ma także forma wizualizacji wyników podobnych analiz, która często ukazuje niewidoczne wcześniej zależności między tekstami. Istotne w naukowej edycji cyfrowej są także rozbudowane funkcje przeszukiwania tekstów²², dzięki którym można w ciągu ułamków sekund stworzyć w oparciu o zgromadzony w edycji korpus zaawansowane indeksy rzeczowe dotyczące chociażby występujących w nim postaci, miejsc akcji, ale także np. listy użytych części mowy – w zależności od wykorzystanych w transkrypcjach znaczników, decydujących o spektrum podobnych funkcji. Zapewnienie możliwości przeszukiwania tekstu wymaga, rzecz jasna, także wytłumaczenia przez edytora, jakie decyzje podjęto przy elektronicznej transkrypcji odnośnie do np. błędów literowych, abrewiacji itp. zjawisk tekstowych, które mogą wpłynąć na funkcję lokalizowania danych wyrazów w edycji.

• 23 Warto także zastanowić się nad funkcjonalnym sposobem wykorzystywania zebranych w edycji tekstów do (...)
• 24 Ciekawym i wielofunkcyjnym narzędziem, które pozwala m.in. na ukazywanie „warstw” zmian dokonywanyc (...)
• 25 Zob. http://www.juxtasoftware.org (02.01.2015). Nie warto zapominać także o polskim programie Magik (...)
• 26 Zob. http://collatex.net (02.01.2015).
• 27 Warto przywołać tu serię artykułów Petera Robinsona poświęconych m.in. interaktywności edycji cyfro (...)
• 28 Por. K.M. Price Social Scholarly Editing, w: A New Companion to Digital Humanities, ed. S. Schreibm (...)

12Poza fakultatywnymi analizami frekwencji słów²³, struktur interpunkcyjnych czy opisami procesu twórczego²⁴, które stwarzają możliwości badawcze wykraczające poza wgląd w wariantywność tekstu ukazaną w aparacie krytycznym, istnieje szereg pożądanych w takiej edycji narzędzi elektronicznych służących do kolacjonowania tekstów (np. Juxta²⁵, CollateX²⁶). Narzędzia tego typu upraszczają żmudny proces badawczy i oszczędzają czas. Dzięki nim edycja cyfrowa staje się złożonym narzędziem badawczym sama w sobie. Narzędzia te wykorzystuje się obecnie w edycjach elektronicznych, ale umożliwia się także korzystanie z nich użytkownikom edycji, aby mogli samodzielnie pracować na wybranych przez siebie przekazach. Tu ujawnia się kolejna zasadnicza cecha naukowej edycji cyfrowej: otwartość – jej ambicją jest wyjście poza własną przestrzeń zaprojektowaną, uaktywnienie czytelnika przez umożliwienie mu interakcji z wieloma elementami edycji oraz (kontrolowanego przez edytora) wpływu na jej kształt²⁷. Użytkownik takiej edycji powinien mieć możliwość komentowania tekstu transkrybowanego (twórcy edycji moderują dyskusje) oraz dzielenia się efektami własnych prac, w tym m.in. własnymi wynikami kolacjonowania czy propozycjami swojej lekcji – np. w przypadku transkrypcji niewyraźnych fragmentów rękopiśmiennych. Edycja taka jest otwarta także dlatego, że, jak wspominałem, może się rozwijać, może być wzbogacana o nowe funkcje, może być poprawiana także według sugestii użytkowników, którzy przeważnie nie są przypadkowi i mogą przyczynić się do poprawienia jakości edycji²⁸.

• 29 Por. J. Lavagnino Reading, Scholarship, and Hypertext Editions, „Text” 1995 vol. 8.

13Oczywiście konieczne jest także wyposażenie edycji w odpowiednie zasoby wiedzy, które zostaną udostępnione nie tylko za pomocą komentarzy do tekstów, not tekstologicznych czy opisów bibliologicznych, ale także świadectw recepcji tekstów, świadectw przemian historycznych towarzyszących powstawaniu kolejnych tekstów, dodatkowych źródeł biograficzno-historycznych (wyimków z korespondencji, pamiętników itp.), materiałów multimedialnych oraz wyboru z literatury przedmiotu i odnośników do adekwatnych baz danych i materiałów kontekstowych w sieci²⁹. Wielką zaletą edycji cyfrowej jest także możliwość odpowiedniej prezentacji świata przedtekstów (notatek, brulionów, rękopisów etc.), który w edycji papierowej na poziomie aparatu krytycznego jest zrównoważony ze światem tekstów, a przecież brudnopis czy nawet czystopis nie jest odmianą tekstu publikowanego. Edycja cyfrowa pozwala nadal na porównanie tych dwóch światów, ale może być zaprojektowana tak, aby w jej ramach istniały one w innych porządkach tekstologicznych.

• 30 Pionierska polska edycja cyfrowa powstaje od lat w Pracowni Edytorstwa Źródeł IBI AL UW, zob.: CORP (...)

15Zadaniem edytora jest więc dziś, jak twierdzę, także promocja cyfrowej formy prezentacji i opracowania tekstu – nikt inny tą promocją się nie zajmie i być może nikt inny tego robić nie powinien, gdyż musi leżeć to w obowiązku osób, które mają pojęcie o rzeczy. W Polsce nadal nie ma naukowych edycji cyfrowych³⁰. W opinii instytucji finansujących naukę na drodze grantów działania cyfrowe w obrębie humanistyki nadal rzadko zyskują miano naukowych. W tej kwestii nie różnimy się od reszty świata. Edytorstwo naukowe od lat, nie ma co się oszukiwać, w powszechnej opinii badaczy funkcjonuje na peryferiach nauki, edytorstwo cyfrowe nie ma więc tym bardziej w Polsce łatwego startu.

• 31 Celnie o potrzebie generalnej zmiany organizacji pracy badaczy pisał wielokrotnie Mirosław Strzyżew (...)

16Badacz, któremu uda się zdobyć fundusze na stworzenie naukowej edycji cyfrowej, ma jeszcze co najmniej jeden obowiązek: zapewnienie istnienia tej edycji, której żywot nie powinien kończyć się wraz z wygaśnięciem grantu czy stypendium. Zniknięcie edycji z serwerów jest zmarnowaniem wysiłku i pieniędzy. Dlatego o utrzymaniu edycji należy myśleć w pierwszej kolejności, na etapie poprzedzającym jakiekolwiek działania naukowe³¹. Coraz częściej pojawiają się w dyskusjach konferencyjnych propozycje samoutrzymania takich edycji, co osiąga się przez np. dokonaną zawczasu subskrypcję, różnego rodzaju działania crowdsourcingowe lub odpłatne udostępnianie jakiejś funkcjonalności edycji. To nie są rozwiązania optymalne, ale być może tymczasowo konieczne.

• 32 J.F. Fert Nadzieje i obawy edytorstwa, „Wielogłos” 2012 nr 2, s. 33.
• 33 Z. Goliński O problemie tekstu kanonicznego. Zob. także: M. Prussak Konsekwencje założeń i decyzji (...)
• 34 W edytorstwie anglosaskim tradycja edycji krytycznej jest (była) równie silna (wspominam o niej w a (...)
• 35 Por. np. czterotomowe wydanie: Lord Byron Don Juan: A variorum edition, by T.G. Steffan, W.W. Pratt (...)
• 36 Por. zbiór artykułów w: The Literary Text in the Digital Age, ed. R.J. Finneran, University of Mich (...)
• 37 Owszem, zdarzają się przypadki prymitywnego przeniesienia edycji krytycznej do sieci, choćby w post (...)
• 38 Kwestię ontologii tekstów porusza Peter Shillingsburg w swoim podręczniku Scholarly Editing in the (...)

17Józef Fert uznał, że: „Wersja elektroniczna edycji naukowych na pewno ma sens, ale przecież zawsze będzie ją poprzedzała wersja tradycyjna – w benedyktyńskim trudzie przygotowana, czyli krytycznie wybierająca ostateczną postać tekstu, edycja «papierowa»”³². Trzeba powiedzieć, a mówię to z przykrością, że takie słowa mogą wyjść spod pióra jedynie kogoś, kto nie ma pojęcia o tym, czym zajmują się – już od lat – edytorzy w środowisku cyfrowym, jakie są ich osiągnięcia i jakie cele. A trzeba dodać, że naukowymi edycjami cyfrowymi zajmują się najwybitniejsi i najbardziej zasłużeni edytorzy świata. „Ostateczna postać tekstu”? Czyż idea tekstu kanonicznego nie dość jeszcze została skompromitowana, także w Polsce?³³ Dlaczego mielibyśmy trzymać się kwestionowanej już od lat edycji ne varietur, gdy np. reprezentanci tradycji anglosaskiej³⁴ co najmniej od lat 50. XX wieku nie tylko zastanawiali się nad możliwością edycji variorum, ale także realizowali jej ideę w druku?³⁵ Na cóż byłaby nam potrzebna edycja cyfrowa, jeżeli w jej ramach mielibyśmy cofać się do koncepcji, które zostały wypracowane na potrzebę innego medium?³⁶ To jest nieporozumienie zasadnicze. Ponadto każdy, kto choć chwilę swojego życia poświęcił edytorstwu cyfrowemu w praktyce, musi mieć świadomość, że edycja „tradycyjna” nie poprzedza edycji cyfrowej³⁷, gdyż są to byty o różnej istocie³⁸, nie są swoimi „wersjami” i choć oba wymagają rzetelnych badań filologicznych, powstają w inny sposób.

• 39 Jest to edycja o rozbudowanych funkcjonalnościach, różna od edycji o ambicjach jedynie dokumentacyj (...)

19Propozycja postulowanej tu naukowej edycji cyfrowej³⁹ tworzy przestrzeń do szerokiej dyskusji nad istotą edytorstwa. W pierwszej kolejności refleksji domaga się natura samego tekstu i jego relacje z kontekstem, także tekst jako przedmiot badań bibliologicznych. Konieczna jest również ewaluacja tradycji edytorskiej i wypracowanych w jej ramach pojęć i kategorii klasyfikacyjnych, powstały one bowiem na potrzeby edycji tworzonych w innym medium i w innej metodologicznej sytuacji humanistyki. Wraz z rozwojem naukowej edycji cyfrowej mamy szansę na zmianę paradygmatu myślenia o edytorstwie naukowym. Taka forma prezentacji świata tekstów uwolni edytorów z jarzma wyboru podstawy edycji i tworzenia tekstu krytycznego, który jest rzekomo najbliższy intencji autorskiej, pozwoli także walczyć ze zdarzającymi się nadal praktykami kontaminacji tekstów. Tylko dzięki odpowiedniej popularyzacji tej metody prezentacji tekstu i jej licznym realizacjom znajdziemy odpowiedź na pytanie, jak uniknąć opowiadania społeczeństwu o tym, że istnieje jeden Pan Tadeusz, wiedząc doskonale o tym, że jeden Pan Tadeusz nie istnieje.

• 40 M. Strzyżewski Sztuka edytorska – uczucie bez wzajemności, w: K. Górski Tekstologia i edytorstwo dz (...)
• 41 S. Pigoń Pokąd sięga granica swobody redaktorskiej?, „Ruch Literacki” 1961 z. 3, s. 154, cyt. za: M (...)
• 42 Tamże.

20W artykule otwierającym pierwszy numer „Sztuki edycji” Mirosław Strzyżewski zauważa, że wydarzeniom edytorskim rzadko towarzyszy dziś merytoryczna dyskusja, dostrzec można natomiast zjawisko inne, niemiłe: „agresywną niechęć oraz tendencyjne złośliwości u części zainteresowanych a niedoszłych edytorów, co ujawnia li tylko ich skrywane kompleksy tudzież fobie personalne”. Jestem na pewno człowiekiem skrywanych kompleksów i, podejrzewam, nieuświadomionych personalnych fobii, ale starałem się uniknąć w moim apelu agresji i złośliwości, stawiając na merytoryczne uzasadnienie moich przekonań. W innym miejscu, we wstępie do wznowienia książki Konrada Górskiego z roku 2011, Strzyżewski pisze górnolotnie (co się edytorstwu należy) i pięknie: „Sztuka edytorska dziś to nadal powołanie i misja, ale towarzyszy jej «uczucie bez wzajemności». Jest całkowicie bezinteresowna. Dlatego prawdziwa”⁴⁰. Wszyscy zgodzimy się zapewne, że filolog pełni w stosunku do tekstu, jak powiadał Stanisław Pigoń, „rolę służebną, a nie zwierzchnią”⁴¹. Nie jesteśmy jednak jednomyślni w definiowaniu tej służebności, która często okazuje się nadużyciem w stosunku do tekstu. W tekście Marii Prussak sprzed ponad dziesięciu lat znajdujemy cenną sugestię dotyczącą działań edytorskich: „Może więc trzeba przemyśleć od nowa koncepcję służebności”⁴². Dziś trzeba wypowiedzieć to zdanie z pełnym przekonaniem, pomijając rozpoczynającą je nieśmiałość: trzeba tę służbę przemyśleć od nowa koniecznie.

• 43 Także autorka wydanej niedawno przydatnej książki Digital Scholarly Editing. Theories, Models and M (...)

21Mogę przyznać najzupełniej otwarcie: nie lubię tekstu elektronicznego. Nie mogę się jeszcze do niego przyzwyczaić. Uczestniczyłem w szeregu warsztatów poświęconych wykorzystywaniu możliwości XML-a na potrzeby edycji cyfrowej. To robota wyjątkowo niewdzięczna – dla mnie, bo są edytorzy, jak Elena Pierazzo (do końca 2015 roku szefowa zarządu TEI⁴³), którzy kochają cyfrową transkrypcję tekstu, żyją namysłem nad kolejnymi znacznikami i z ochotą poświęcają temu zajęciu wolne chwile. Świat cyfrowy przeraża mnie, owszem, boję się go i najchętniej trzymałbym się od niego z daleka, ale wiem, że stwarza on możliwości, które muszę być w stanie umiejętnie wykorzystać. Moim zadaniem jest oswoić ten świat na potrzeby działań edytorskich i móc zapanować nad nim do tego stopnia, żeby uczynić go przyjaznym i pożytecznym dla użytkowników mojej edycji. Radosław Grześkowiak pisze:

• 45 Odpowiedzi na to, jak sprostać tekstowym komplikacjom, trzeba szukać w narzędziach cyfrowych. Tymcz (...)
• 46 Por. np.: „Choć edycje hipertekstowe zapowiadają się jako ciekawy eksperyment, nie obawiam się jedn (...)
• 47 Por. M. Prussak Konsekwencje założeń i decyzji edytorskich, s. 459.
• 48 Fatalne skutki takich działań opisuje na konkretnym przykładzie Maria Prussak m.in. w artykule Edyt (...)
• 49 Dziś nie spełniają swojej funkcji także edycje książkowe z dołączoną płytą CD, na której najczęście (...)

Takie przekonanie musi podpowiadać praktyka tworzenia edycji, która ma ukazać się drukiem⁴⁵. Ale czy nadal musimy zmuszać się do „decyzji zawsze niewdzięcznych”? Skąd ten imperatyw wydawania czegoś, co można opublikować jedynie za cenę niedoskonałości? Dlaczego kunsztem mamy nazywać decyzję, której efekt jest z definicji równy poważnym niedostatkom? Edytorzy lubią zasłaniać się oczekiwaniami czytelników, którzy rzekomo liczą na to, że fachowiec podejmie za nich decyzję i wskaże „tekst poprawny”⁴⁶. Nawet jeżeli to prawda, jest to, uważam, argument wątpliwy. Dlaczego w takim razie nie chcemy zmieniać nawyków czytelników? Dlaczego nie chcemy pokazywać im, że literatura to świat pełen nieoczywistości, niedomówień, zawieszeń pióra, zagadek, wariactw, dziwów? Jeżeli czytelnicy tworzą presję stłamszenia tego świata do postaci jednego, nieidealnego tekstu, walczmy z tą presją, tłumaczmy, że to nie jest świat literatury. Przekonajmy ich, że przedstawiona przez nas wielopostaciowość tekstu nie wynika z naszego „zagubienia” – wynika z naszej wiedzy o tekście, z naszej świadomości jego funkcjonowania w czasie, jego zmian, niestabilności⁴⁷. Uświadomienie tych spraw czytelnikom (w tym badaczom literatury) jest dziś także misją edytora. Edytorzy od lat słusznie narzekają na to, że interpretatorzy literatury często nie mają świadomości tekstologicznych powikłań dzieł, które są przedmiotem ich analiz. Ale czy ci edytorzy wzięli też pod uwagę, na ile sami się do tego stanu rzeczy przyczynili, tworząc edycje krytyczne z jednym tekstem głównym, sugerując tym samym, że historię tekstu da się sprowadzić do jego „definitywnej” postaci? Śledźmy zmiany tekstów, eksponujmy je, wyjaśniajmy, a tam, gdzie sytuacja tego wymaga, pozostańmy przy ustaleniach tekstologicznych i rezygnujmy z arbitralnych rozstrzygnięć, które wymusza najczęściej wydanie książki. Odpowiedzialność edytora nie powinna oznaczać podejmowania beznadziejnych decyzji, lecz umiejętność powściągnięcia swoich ambicji wydawniczych. Nie zastępujmy autorów⁴⁸. Nie wszystko da się wydać w postaci książki – zbyt często o tym zapominamy⁴⁹.

• 50 M. Strzyżewski Sztuka edycji – dziś (tezy do dyskusji), s. 9.

22Twierdzę, że coś, co nie rozwija się, znika – stąd tytuł niniejszego artykułu. Jest to bezczelna prowokacja, ale bardzo chcę wierzyć, że nie jest to prowokacja beznadziejna. „Stan zapaści polskiego edytorstwa bez wątpienia istnieje i pogłębia się”50 – jeżeli na początku tej dekady Mirosław Strzyżewski stawiał tę smutną diagnozę (choć być może z innych powodów), to kilka lat później można już powiedzieć śmielej: uważam, że polskie edytorstwo nie istnieje, jeżeli organizowana dziś table ronde dla edytorów okazuje się wehikułem czasu, który przenosi uczestnika dyskusji co najmniej do połowy lat 60. XX wieku. W tym roku (2016) gospodarzem corocznej, organizowanej przez ADHO (The Alliance of Digital Humanities Organizations) konferencji poświęconej humanistyce cyfrowej jest Kraków – to zobowiązuje. Będzie to na pewno świetna okazja do konstruktywnej wymiany myśli, ale przecież nie trzeba czekać do tego czasu, żeby sprawdzić, co do powiedzenia w naszych wspólnych sprawach mają badacze z Francji, Niemiec, Rosji, Finlandii, Belgii, Kanady, USA, itd. Obowiązkiem edytora w XXI wieku jest większe zainteresowanie światem – jest on dziś na wyciągnięcie ręki. Opuśćmy choć na moment nasz duszny partykularz. A jeżeli z jakichś powodów opuścić go nie potrafimy – spróbujmy go chociaż przewietrzyć.