• 1 A. Assmann Unbewältigte Erbschaften. Fakten und Fiktionen im zeitgenössischen Familienroman, w: Gen (...)
• 2 Tamże, s. 50.
• 3 U. Timm Na przykładzie mojego brata, przeł. A. Żychliński, Czytelnik, Warszawa 2005. Do interesując (...)
• 4 A. Assmann Unbewältigte Erbschaften…, s. 51.
• 5 Na marginesie warto wspomnieć, że gatunek „powieści rodzinnej” stanowi w ostatnim czasie istotny pr (...)
• 6 A. Assmann Unbewältigte Erbschaften…, s. 53.

1W artykule Unbewältigte Erbschaften. Fakten und Fiktionen im zeitgenössischen Familienroman [Nieprzepracowane dziedzictwo. Fakty i fikcje we współczesnych powieściach rodzinnych] Aleida Assmann zwracała uwagę na pojawienie się w literaturze niemieckiej ostatnich dwu dekad nowego gatunku – powieści rodzinnej/generacyjnej będącej „ważną gałęzią literatury pamięci”1. Pisana z perspektywy drugiego lub trzeciego pokolenia po Holokauście nowa powieść rodzinna stara się odkrywać lub wyjaśniać rodzinne tajemnice, związane najczęściej z najczarniejszym rozdziałem niemieckiej historii i naznaczone piętnem rodzinnego milczenia lub przemilczania. Jej cechą dystynktywną jest zarówno zintensyfikowana świadomość historyczna, jak i świadomość pamięciotwórczej funkcji rodzinnych opowieści. Fikcyjny i/lub autofikcjonalny narrator tych tekstów traktuje rodzinę już nie tylko – jak było w tzw. niemieckiej „literaturze ojców” (Väterliteratur) lat 70. i 80. – jako pole międzygeneracyjnych konfliktów, lecz jako lieux de mémoire: rodzaj miejsca pamięci, będącego sygnaturą przeszłości, podobnie jak pomniki czy inne materialne formy upamiętniania historii. Assmann podkreśla, że forma ta stwarza możliwość przepracowania doświadczeń różnych pokoleń i jako taka stanowi alternatywę dla oficjalnej polityki historycznej2. Prywatna opowieść rodzinna, niwelująca granicę między autobiografią a fikcją, jak np. powieść Na przykładzie mojego brata Uwe Timma3, której autor, konstruując fabułę, korzystał m.in. z zapisków swojego brata, jest metonimicznym exemplum innych tego rodzaju opowieści o społeczeństwie niemieckim jako społeczeństwie sprawców4. Przy czym rodzina czy historia rodzinna nie jest tu tematem samym w sobie, lecz pełni funkcję medium i klucza umożliwiającego rozumienie przeszłości. Nowa powieść rodzinna nie opowiada więc dziejów rodziny na przestrzeni wieków, nie stara się zgłębić jej specyficznych konstelacji czy dynamiki jej rozwoju. Często charakteryzuje ją fragmentaryczna struktura, luźna kompozycja, przemieszanie fikcji i autobiografii, tekstu i innych mediów, jak np. fotografii i rysunków5. Opowieść rodzinna rozpoczyna się w teraźniejszości – staje się ona motywacją narratora do „oświetlania przeszłości latarką wspomnień”. Zamiast epickiego rozmachu mamy tu do czynienia z „przerywanym rytem pamięci/wspomnienia”6.

• 7 W. Bohleber Das Fortwirken des Nationalismus in der zweiten und dritten Generation nach Auschwitz, (...)
• 8 U. Jureit Generation, Generationalität, Generationenforschung, „Docupedia-Zeitgeschichte”, 11.02.20 (...)
• 9 Czyżak interesują takie utwory literackie, w których „życiorys postaci funkcjonuje jako pod-stawa k (...)

2W nowych niemieckich powieściach rodzinnych związki międzypokoleniowe i wynikające z nich konsekwencje traktowane są w kategoriach etycznego zobowiązania. Fakt bycia członem czy częścią wielopokoleniowego łańcucha pokoleń nie jest tu przedmiotem rozważań natury biologicznej. Dziedziczenie i przekaz, choć bez wątpienia mają biologiczną podstawę czy punkt wyjścia w postaci więzów krwi łączących różne pokolenia w obrębie jednej rodziny, ze względu na swoją etyczną funkcję nabierają znaczenia metaforycznego. W przypadku pokolenia sprawców i ich dzieci oraz wnuków chodzi o pytanie, „w jaki sposób narodowy socjalizm pozostaje w niemieckim społeczeństwie aktualny i w jaki sposób zostaje, poprzez procesy identyfikacyjne, przekazany z pokolenia na pokolenie”7. Związana z poczuciem winy trauma drugiego czy trzeciego pokolenia, a więc trauma mająca charakter transgeneracyjny, nie manifestuje się w tych tekstach na materiale ciała, nie jest punktem wyjścia do refleksji o tożsamości zdeterminowanej biologią. Ważniejszym od więzi genealogicznej sensu stricto jest tu więź wynikająca ze wspólnego życia i obcowania z przedstawicielami poszczególnych pokoleń. Ze względu na kompromitującą politykę rasową III Rzeszy myślenie w kategoriach więzów krwi czy przekazu genetycznego w powojennych opowieściach rodzinnych nie pojawia się i pojawić się nie może: drugie i trzecie pokolenie przejmuje odpowiedzialność za winy pierwszego pokolenia i równocześnie, przez gest symbolicznego odcięcia, podkreśla swoją pokoleniową odrębność. Można zaryzykować stwierdzenie, że znaczenie ciała jest tu świadomie marginalizowane: bycie dzieckiem czy wnukiem nazisty czy nazistki nie oznacza, że nosi się w sobie „gen nazizmu”, choć oczywiście fakt ten skłania do refleksji o kręgach, z jakich się pochodzi. Od biologii ważniejsza staje się jednak kultura i jej imperatyw ciągłego reaktualizowania pamięci o sprawstwie – m.in. na podstawie indywidualnych historii rodzinnych. W tekstach tych pokoleniowość oznacza z jednej strony określoną przynależność genealogiczną, z drugiej mamy tu do czynienia z kształtowaniem się kategorii pokolenia rozumianego w znaczeniu kolektywnym, jako grupy opartej na wspólnocie doświadczeń. Pokolenie to jest tu konstruowane w wyniku praktyk autodeklaratywnych (Selbstthematisierungsformel)8. Trudno uznać za przypadek, że w większości „pamięciotwórczych” niemieckich opowieści rodzinnych pojawiają się zarówno podobne sposoby kształtowania fabuły, motywy i tematy, jak i konstelacje figur. Nawiązując do rozważań Agnieszki Czyżak o „metodzie życiorysowej”, charakterystycznej dla polskiej prozy lat 1945-1989 i polegającej na takim konstruowaniu biografii bohaterów literackich, by mogły być one reprezentatywne dla pewnej grupy, zbiorowości czy pokolenia właśnie, można powiedzieć, że także we współczesnych niemieckich powieściach rodzinnych życiorys bohatera literackiego jest reprezentatywny – z tą różnicą, że centralną kwestią jest nie tyle problem typowości biografii, ile raczej uwikłania podmiotu w rodzinną historię9.

• 10 Współczesne polskie opowieści i sagi rodzinne były już wielokrotnie przedmiotem wielu wartościowych (...)
• 11 Inaczej sprawa wygląda w literaturze amerykańskiej drugiego pokolenia. Zob. artykuł A. Tippner Sens (...)
• 12 O koncepcji i definicji fantomu zob. N. Abraham Aufzeichnungen über das Phantom. Ergänzungen zu Fre (...)
• 13 Problematyka odkrywania rodzinnych historii związanych ze zbrodniami stalinizmu jest w najnowszej l (...)

3Fenomen powieści rodzinnej jako literatury pamięci, w której kluczową rolę odgrywa problematyka transgeneracyjna, daje się w ostatniej dekadzie zaobserwować także w przypadku literatur wchodnio- i środkowoeuropejskich. Ważny nurt stanowią tu zwłaszcza opowieści auto/biograficzne, mające na celu rekonstrukcję rodzinnej historii na podstawie zasłyszanych przypadkiem opowieści i śladów materialnych (listy, zdjęcia, przedmioty); opowieści zmierzające do rozwikłania rodzinnych tajemnic, jak np. Frascati Ewy Kuryluk czy Książka Mikołaja Łozińskiego10. Teksty te bardzo często są pisane z perspektywy dzieci i wnuków, zainteresowanych własną genealogią i starających się wydobyć na światło dzienne te fakty rodzinnej historii, które przedstawiciele poprzednich pokoleń albo ukrywali, albo uważali za nieważne i nieznaczące. Potrzeba przywracania i podtrzymywania pamięci jest tym silniejsza, im większy dystans dzieli narratora od minionych wydarzeń. W perspektywie historycznej przedmiotem uwspółcześniania jest tu, podobnie jak w przypadku literatury niemieckiej, przede wszystkim Zagłada, choć zaczyna przybywać także prac mierzących się z innymi wydarzeniami historycznymi XX wieku – wypędzeniami, stalinizmem i komunizmem; ważnym punktem odniesienia jest także okres dwudziestolecia międzywojennego, bardzo często silnie mitologizowany. Problematyka transferu przeżyć i doświadczeń między przedstawicielami poszczególnych pokoleń jest w opowieściach rodzinnych przedstawiana w wysoce zróżnicowany sposób – jednak także i w tych tekstach zasadą organizującą dyskursy genealogiczne jest w przeważającej większości przekonanie o emocjonalnych związkach między przedstawicielami poszczególnych pokoleń, kształtującymi się także w wyniku kultury i socjalizacji11. Więź międzypokoleniowa odgrywa szczególną rolę w tekstach pisanych z perspektywy potomków ofiar i świadków Holokaustu. W tekstach literackich drugiego i trzeciego pokolenia po Holokauście międzypokoleniowe dziedzictwo dotyczy w głównej mierze traumy: zostaje ona przekazana dzieciom i wnukom, które raz nią dotknięte stają się spadkobiercami i współświadkami tragicznej historii. Figuracja traumy i posttraumy (koszmary, ataki paniki, napady lęku) wiąże się w opowieściach rodzinnych z obszarem podświadomości – sekrety rodzinne powracają m.in. w zawoalowanej postaci fantomu – luki w pamięci innych12. Teksty wyłamujące się z tego paradygmatu, a więc teksty, w których przekaz transgeneracyjny zostaje nie tylko powiązany ze sferą psychiczną czy somatyczną, ale też zostaje przedstawiony (także) jako fenomen biologiczny, za pomocą metafor, retoryki i schematów narracyjnych związanych z genealogią (ciało, krew, geny, drzewo genealogiczne etc.), należą do mniejszości; są jednak z punktu widzenia form międzypokoleniowych transmisji niezwykle interesujące. Na przykładzie dwu z nich: Małej Zagłady Anny Janko (2015) i Granicy zapomnienia (2012) rosyjskiego pisarza Siergeja Lebiediewa spróbuję pokazać sposoby literackiego przedstawiania funkcji i znaczenia „pamięci genetycznej” oraz „więzów krwi” w kontekście przekazu międzypokoleniowego. W obu przypadkach chodzi jednak nie o dziedziczenie traumy Holokaustu, lecz o przekaz transgeneracyjny w kontekście innych wydarzeń ekstremalnych – Anna Janko zmaga się z pamięcią masakry na Zamojszczyźnie w 1943 roku, Lebiediew z pamięcią o sowieckich łagrach13. Pytania, które sobie stawiam, dotyczą z jednej strony problematyki artystycznej reprezentacji; z drugiej strony interesuje mnie, stawką czego są „więzy krwi” w opowieściach rodzinnych, co legitymują, na jakie zapotrzebowania odpowiadają. Ważne wydają się zwłaszcza formułowane za ich pomocą koncepcje tożsamości i pamięci zbiorowej.

• 14 S. Weigel Genealogia – ikonografia i retoryka pewnej figury epistemologicznej, przeł. K. Różańska, (...)
• 15 Literackie zapisy procesów dziedziczenia muszą być każdorazowo odczytywane w kontekście aktualnej w (...)

4Do swoich rozważań wybrałam świadomie dwa teksty operujące odmienną perspektywą: w przypadku Janko mamy do czynienia z autobiograficzną narracją podmiotu dziedziczącego traumę ofiar – na Zamojszczyźnie została wymordowana rodzina matki Janko, pisarki Teresy Ferenc, w przypadku tekstu Lebiediewa chodzi o posttraumę stalinowskich sprawców, ponad to Granica zapomnienia jest tekstem auto/fikcjonalnym. W obu przypadkach „geny” i „krew” są centralnymi figurami organizującymi rodzinną historię. Opowieści te potwierdzają tezę Sigrid Weigel o znaczeniu sposobów medialnych przedstawień myślenia genealogicznego dla rozumienia procesów związanych z pochodzeniem i dziedziczeniem. „Historia genealogii da się opowiedzieć tylko i wyłącznie w kontekście historii jej mediów i sposobów reprezentacji. Formułując to jeszcze dobitniej – genealogia jest historią symbolicznych, ikonograficznych i retorycznych praktyk, systemów zapisu i technik kulturowych, w których wiedza o rodzajach i gatunkach czy o następstwie etapów życia jest przekazywana w czasie”14. Teksty Janko i Lebiediewa traktuję więc nie tylko jako przykład aktualnych zmagań z problematyką genealogiczną w kontekście traumatycznych wydarzeń historycznych, lecz także jako sposób jej zapisu15. Uważam za ciekawe, że w obu przypadkach prywatna genealogia staje się propozycją organizacji pamięci – „niewinnej” polskiej pamięci ofiar i rosyjskiej pamięci sprawców. Myślenie genealogiczne zostaje wykorzystane do forsowania określonej wizji przeszłości i praktyk jej medialnego uwspółcześniania.

• 16 Korzystam z prac: P. Spork Der zweite Code. Epigenetik oder: Wie wir unser Erbgut steuern können, R (...)
• 17 O. Parnes, Biologisches Erbe…, s. 241.
• 18 Epigenetyka, czyli czy możemy odziedziczyć czyjąś radość albo strach [Fragment rozmowy z dr Klaudią (...)

5Nie ulega wątpliwości, że człowiek dziedziczy swoje geny po rodzicach. Jednak już teza, że jakoby w przekazanym zestawie genów nie było śladu działania czynników środowiskowych, które miały wpływ na wcześniejsze pokolenia, nie jest taka oczywista. Od lat 70. XX wieku prowadzi się badania na temat tego, w jaki sposób mechanizmy biochemiczne wpływają na geny i w jaki sposób powstałe w ten sposób zmiany i mutacje mogą być dziedziczone. Zgodnie z tym oprócz informacji zawartych w genotypie komórki człowieka przechowują także inne informacje (niezmieniające struktury genotypu) o swojej prehistorii. Za przekaz tych informacji odpowiedzialny jest tzw. kod epigenetyczny, regulujący właśnie dziedziczenie pozasekwencyjne (a więc niezwiązane z sekwencją DNA) – dziedziczenie epigenetyczne. Tym samym oprócz łańcucha nici DNA w organizmie człowieka istnieje także inny biologiczny system informacyjny, któremu komórki zawdzięczają wiedzę o swojej przeszłości16. Epigenetyka bada, w jaki sposób materiał genetycz-ny może reagować na zmiany środowiskowe. W myśl epigenetyki ekspresja właściwości ludzkich zachowań daje się wyjaśnić „nie genetycznie, lecz transgeneracyjnie: w tym sensie, że zostały one zdeterminowane w specyficznych fizjologicznych okolicznościach w odpowiednich momentach historii indywiduum i jego przodków”17. Chodzi tu więc o zapisaną na ciele pamięć o historii pochodzenia poszczególnych komórek ludzkich: „Dziedziczenie genetyczne polega na tym, że otrzymujemy właściwie kopię naszych rodziców, pełny zapis genotypu. W tym przypadku [w przypadku epigenetyki – A.A.] chodzi o coś zupełnie innego: hipotezę dziedziczenia także zachowań genów naszych przodków. Nie chodzi tu o zwykłą pamięć, która zapisuje historię życia w ludzkich mózgach, lecz o skutki ważnych wydarzeń, które mogły mieć wpływ na cały organizm”18.

• 20 A. Janko Mała Zagłada, s. 15-16.

7Dziedziczenie międzypokoleniowe nie przedstawia się jednak w świetle epigenetyki tak prosto, jakby to wynikało z niektórych fragmentów Małej Załady. Koncepcja ta, tłumacząc międzygeneracyjne podobieństwa, równocześnie podkreśla, że w przeciwieństwie do samego zapisu DNA wzorzec aktywności genów może być w ciągu życia modyfikowany i że jego ekspresja zależy od czynników środowiskowych. Ekspresja pewnych genów może być hamowana lub wyciszana; tak więc istnieje możliwość świadomego wyboru takiego otoczenia, które miałoby dobry wpływ na zachodzące w komórkach procesy biochemiczne i prowadziło do „wymazywania pamięci epigenetycznej”. Tym samym łańcuch transgeneracyjnych zależności można przerwać – do pewnego stopnia możemy wywierać wpływ na aktywność poszczególnych genów. Jako próbę ucieczki od epigenetycznej pamięci można interpretować to, że matka narratorki, Teresa Ferenc, wybrała migrację jako sposób na życie: ciągła zmiana miejsca pobytu i związane z nią niezakorzenienie wiązały się z potrzebą ciągle nowych początków i strachem przed pamięcią miejsc. Tymczasem z perspektywy córki teza o nieodwracalnych skutkach urazów odziedziczonych w życiu prenatalnym, których nie da się w żaden sposób „wyciszyć”, zdaje się być niepodważalna. Jest to o tyle ciekawe, że równocześnie narratorka wyraźnie podkreśla zależność własnych reakcji somatycznych od otoczenia: mianowicie, uaktywniają się one przede wszystkim na Zamojszczyźnie; są czymś w rodzaju uczulenia czy alergii kontaktowej na „ziemię przodków”. Janko pisze: „Dziko swędząca wysypka i opuchnięte gardło, które nie dawało się wyleczyć niczym, tylko ucieczką z Zamojszczyzny. […] Jako mała dziewczynka kilka razy pojechałam tam z wami – i zaraz z powrotem; wracałam obsypana krostami, wijąca się z powodu świądu i wyjąca z bólu”20.

• 21 Tamże, s. 99.

8Dziedziczenie międzypokoleniowe wiąże się w autobiograficznej powieści Janko zarówno z psychiczną, jak i fizjologiczną traumą, jest czymś, co negatywnie determinuje dalsze życie spadkobierców. Równocześnie jednak ten otrzymany w toku transmisji bagaż nie jest wyłącznie balastem. Zapisana na materiale ciała trauma ma także, jakkolwiek paradoksalnie by to nie brzmiało, charakter nobilitujący – daje autorce prawo do bycia świadkiem i reprezentantem historii, legitymuje jej wiarygodność. Ciało i reakcje somatyczne są tu argumentem pozwalającym zespolić w jedno opowieść matki z opowieścią córki: „Czasami odczuwam ciebie w swoim ciele. Geny są przecież jak depozyt przekazywany z pokolenia na pokolenie. Może więc ciało mam nowe, ale szwy, rodzaj ściegu, podszewka i wewnętrzne kieszenie są «tamte». […] Nic więc dziwnego, że tamta dziewięcioletnia Renia, która wciąż żyje w tobie, jest naszą wspólną sierotą”21. Wpisując opowieść rodzinną w paradygmat epigenetyki, Anna Janko stara się niejako naukowo potwierdzić fakt dziedziczności urazów z pokolenia na pokolenie. Koncepcja transgeneracyjnej pamięci genów zostaje w powieści wprzęgnięta w służbę uwiarygodniania doznanej traumy, która przestaje być wyłącznie fenomenem psychicznym czy psychosomatycznym. W tym sensie ciało staje się w Małej Zagładzie argumentem z gatunku ostatecznych: jego reakcje dają się potwierdzić empirycznie, istnieją w sposób realny. Są manifestacją i ekwiwalentem traumy, namacalnym znakiem wydarzenia historycznego.

• 22 M. Foucault Nietzsche, genealogia, historia, w: tegoż, Filozofia, historia, polityka, przeł. D. Les (...)
• 23 O. Parnes, U. Vedder, S. Willer Das Konzept der Generation. Eine Wissenschafts- und Kulturgeschicht (...)
• 24 M. Foucault Nietzsche, genealogia, historia, s. 120.
• 25 S. Weigel Genealogia – ikonografia i retoryka pewnej figury epistemologicznej w niniejszym numerze (...)
• 26 „[…] śledzić złożony ciąg pochodzenia to utrzymywać przeszłość we właściwym jej rozproszeniu: wskaz (...)

9Trudno byłoby znaleźć współczesny tekst naukowy poświęcony problematyce pokolenia, który choć w przypisach nie odwoływałby się do klasycznych rozważań Michaela Foucaulta dotyczących genealogii22. Zwłaszcza teza o tym, że w genealogii dochodzi do kontaminacji „ciała i historii”, trafiła na niezwykle podatny grunt interpretacyjny, stwarzający ramy do rozważań związanych z jednej strony z pochodzeniem i początkiem gatunku/rodzaju, z drugiej z procesami dziedziczenia i przekazu, wpisującymi się w ciało jako rodzaj śladu. Autorzy pracy Das Konzept der Generation [Koncepcja generacji] słusznie zauważają, że o ile zasadą naczelną mitu jest „naturalizacja historii”, o tyle w tekście Foucaulta mamy dodatkowo do czynienia z „historyzacją natury”, dzięki czemu problematyka pokolenia i genealogii zostaje usytuowana na przecięciu „naturalizujących” i „historyzujących” interpretacji23, co zdaje się szczególnie produktywne w toku XXI-wiecznych rozważań nad pokoleniowością. Obraz „ciała do cna napiętnowanego historią”24 ma swoje przełożenie także we współczesnych tekstach literackich, gdzie „pochodzenie i dziedziczenie jako przyrodnicze procesy płodzenia i reprodukcji zostają symbolicznie ujęte w figurach pochodzenia i następstwa”25, stając się przez to formą genealogii. W kontekście interesującej mnie problematyki chciałabym krótko przypomnieć, że w swoim tekście Michael Foucault wprowadził także nawiązujące do Nietzschego rozróżnienie między dwoma sposobami przedstawiania genealogii: między narracjami o źródle (Ursprung) oraz narracjami o pochodzeniu i pojawianiu się (Herkunft, Entstehung). I tak za narracje o źródle badacz uznał opowieści mające tendencję do idealizacji, przekazujące zwartą, spójną, esencjonalną wersję genealogii; reprodukujące mit nieskazitelnego początku i stające po stronie takich wartości jak tradycja, trwałość i pamięć. Więź międzypokoleniowa jest w nich wartościowana zdecydowanie pozytywnie, a jej punktem wyjścia jest mit o boskim czy paraboskim początku, który daje powód do dumy także późniejszym pokoleniom. Inaczej kształtują się praktyki pamiętania w narracjach o pochodzeniu: tam genealogia jawi się jako sieć niejasnych i splątanych powiązań, jako historia niedopowiedzeń, luk, pęknięć i braków. Herkunft symbolizuje zmianę, nieciągłość i poczucie braku; historia genealogiczna nie jest czysta i mityczna, lecz zapisuje się na ciele poszczególnych jednostek w formie blizn, ran i szczelin. Więzy krwi nie stanowią wartości samej w sobie, a dodatkowo nie są czymś oczywistym: w historiach tego rodzaju własne pochodzenie nigdy nie jest czymś, czego można być pewnym26.

• 27 С. Лебедев [S. Lebiediew] Предел забвения [Priedieł zabwienija], Eksmo, Moskwa 2011. Książka ta zos (...)

10W powieści, która w dalszej części będzie przedmiotem moich rozważań: Предел забвения [Granica zapomnienia] Siergieja Lebiediewa27, opowieść genealogiczna jest opowieścią o Herkunft – trudnej do rozwikłania genealogii. Rodzinne konstelacje nie kształtują się tu wyłącznie w wyniku oddziaływania praw biologii – członkiem opisywanej rodziny jeszcze na długo przed narodzinami narratora staje się stary i niewidomy przyjaciel domu – tak jak i nie są one wyłącznie powodem do dumy. „Przyszywany” dziadek, przez narratora nazywany „drugim dziadkiem”, wydaje się całkowicie pozbawiony przeszłości i równocześnie otoczony jakąś mroczną tajemnicą. To, że w młodości był komendantem stalinowskiego łagru o wyjątkowo ostrym rygorze, wyjdzie na jaw dopiero po jego śmierci. Formalnie będąc „ciałem obcym” w rodzinnym drzewie genealogicznym, dwukrotnie przejmuje on rolę biologicznego ojca czy patriarchy rodu: odwodzi matkę narratora od dokonania aborcji i „doprowadza” niejako do urodzenia wnuka, w późniejszych latach ratując mu życie przez transfuzję krwi. Fakt ten jest w powieści interpretowany jako przezwyciężenie praw biologii; przy czym nie chodzi tu o aktualizację znanego motywu „rodziny z wyboru”, co raczej o pokazanie, że więź biologiczna może powstać niejako na podstawie więzi ukształtowanej kulturowo. Koncepcję Lebiediewa trudno wpisać w naukowe ramy dotyczące dziedziczenia i dziedziczności: inaczej niż powieść Janko, Granica zapomnienia jest nie tyle literacką translacją teorii naukowej, ile raczej apokryfem; głosem w toczonych obecnie dyskusjach o genetyce i dziedziczeniu. Jednak w przeciwieństwie do pojawiających się w wielu współczesnych literaturach narodowych apokryficznych historii rodzinnych, podejmujących grę z oficjalnymi wariantami historii czy przepisujących historię kanoniczną na podstawie rodzinnych „mikrohistorii” (określenie Ewy Domańskiej), w interesującym mnie tekście chodzi o odstępstwo od obowiązujących wyobrażeń z zakresu biowładzy. Świadomie lub nie Lebiediew korzysta z tezy o możliwości prenatalnego dziedziczenia traumy, z tą zasadniczą różnicą, że moment transferu poddaje znaczącej metaforyzacji.

• 28 Ольга Лебёдушкина [Olga Liebieduszkina] zwracała uwagę, że autor nie opisuje niczego, czego nie opi (...)

11Z perspektywy wnuka-narratora „drugi dziadek” jest pełnoprawną częścią rodzinnego systemu: wnuk czuje się z nim związany nie tylko psychicznie, ale również fizjologicznie. Przekaz międzypokoleniowy także i w tej powieści – wbrew prawom genetyki i epigenetyki – manifestuje się na materii ciała; narrator zdaje się nie tylko spadkobiercą mrocznych tajemnic „drugiego dziadka”, ale także nosicielem jego zmutowanych genów. Tak przynajmniej interpretuje on szczególną, obsesyjną więź, łączącą go z niewidomym starcem, psychomachię wzajemnego przyciągania i odpychania. Chorobliwe reakcje somatyczne, które w obecności starca ma bohater, pozwalają przypuszczać, że mierzy się on z przekazaną międzypokoleniowo traumą sprawcy. Jej figurację stanowi powtarzający się motyw sennego koszmaru, który przerywa pozornie sielankowe dzieciństwo narratora i kładzie się cieniem na jego relacjach z dziadkiem. I tak np. sierpniowe popołudnia na daczy zostają zapamiętane przez pryzmat krwi na palcach drugiego dziadka, pojawiającej się przy okazji nakłuwania robaka na wędkę, zaś przedmioty z jego najbliższego otoczenia urastają w oczach narratora do rangi milczących symboli przemocy. Powieść Lebiediewa jest literaturą – miejscem pamięci w tym znaczeniu, jakie nadała mu cytowana wcześniej Aleida Assmann: bardziej niż o oficjalną wiedzę o historii chodzi w niej o zindywidualizowane przypominanie i problem ponadpokoleniowego przekazu28. Wzajemne zależności i powiązania między „drugim dziadkiem” i narratorem zostają w powieści podkreślone przez wspomniany już motyw transfuzji krwi – więź symboliczna zostaje w ten sposób przypieczętowana więzią niejako „naturalną”; coś, co dotychczas miało charakter metaforyczny, staje się faktem. Jako że do transfuzji krwi dochodzi w przełomowym momencie pierestrojki, można tu mówić zarówno o naturalizacji historii, jak i o uhistorycznieniu natury:

• 30 Sztandarowym przykładem tego tropu jest metafora „pożar serca” z utworu Vladimira Majakowskiego Obł (...)
• 31 Zob. P. Camporesi Das Blut. Symbolik und Magie, przeł. W. Sützl, Verlag Turia+Kant, Wien 2004.

12W opisie transfuzji krwi Siergiej Lebiediew stosuje awangardowy chwyt „zrealizowanej”, „ukonkretnionej” metafory”30, nie tylko przełamującej automatyczne wyobrażenia, ale także tworzącej nowe poziomy semantyczne. Podobnie jak u Anny Janko, „więzy krwi” stają się tu argumentem uwiarygodniającym procesy przekazu i dziedziczenia, z tą różnicą, że (post)trauma stalinowskiego sprawcy nie nobilituje, jest luką i szczeliną w genealogii, generującą poczucie winy i odosobnienia. Motyw krwi jest traktowany, zgodnie z zakorzenionym w kulturze europejskiej wyobrażeniem31, równocześnie jako znak życia i śmierci, odchodzenia i regeneracji:

• 32 C. Лебедев [S. Lebiediew] Предел забвения, s. 42.

13W ten sposób moje istnienie złączyło się z jego istnieniem. Już nigdy więcej nie mogłem być do końca samym sobą – krążyła we mnie krew drugiego dziadka, która mnie uratowała. W ciele małego chłopca płynęła krew chudego, ślepego, starego człowieka, i to oddzieliło mnie na zawsze od moich rówieśników. Dorastałem w cieniu niewymownej ofiary, którą poniósł dla mnie drugi dziadek. Rosłem jak trzonek przeszczepiony na jakieś stare drzewo.32

• 33 B. Bohnenkamp Vom Zählen und Erzählen. Generationen als Effekt von Kulturtechniken, w: Generation a (...)

14Opowieść genealogiczna Siergieja Lebiediewa nie jest opowieścią budującą – genealogia jawi się jako sieć trudnych powiązań i zależności. Dziedzictwo krwi jest równocześnie, jak czytamy na pierwszych stronach powieści, dziedzictwem pamięci i wezwaniem do aktu żałoby i przypominania. O ile ślepota dziadka jest metaforą braku pamięci i braku przeszłości, o tyle w przypadku narratora możemy mówić o nadmiarze pamięci i przeszłości, domagających się nazwania i upamiętnienia. To właśnie „więzy krwi” nakazują bohaterowi podjąć żmudny proces rekonstrukcji przeszłości dziadka, przeszłości odtwarzanej na podstawie kilku listów, przypadkowych zdjęć i pamiątek. Podróż do miejsca, w którym wcześniej znajdował się łagier, jest próbą okreś­ lenia początku „generacyjnej opowieści”, w której, „jak w każdej opowieści generacyjnej, jądro stanowi narracja o paralelnych życiorysach, na których zaznaczone są konkretne fazy: faza naznaczenia (Prägephase), faza konfrontacji i wreszcie faza, w której widoczne stają się sukcesy i porażki generacji”33. Autor Granicy zapomnienia tworzy przy tym rodzinną opowieść generacyjną, wykorzystując wiedzę o genealogii – o formach jej przedstawiania, schematach i modelach międzypokoleniowej transmisji.

• 34 W swoim „brewiarzu pokoleniowym” Aleida Assmann, odnosząc się do (wyznaczonego umownie) niemieckieg (...)
• 35 B. Bohnenkamp, T. Manning, E.-M. Silies Argument, Mythos, Auftrag und Konstrukt. Generationelle Erz (...)
• 36 Zob. artykuł A. Mrozik Dziadek (nie) był komunistą. Między/transgeneracyjna pamięć o komu-nizmie w (...)

16Kończąc swoje rozważania, chciałabym krótko zastanowić się nad tym, czy transfer międzypokoleniowy rozumiany jako model opowiadania rodzinnej historii może sprawdzić się w przypadku opowieści, które nie toczą się w cieniu traumatycznych wydarzeń historycznych34. W odniesieniu do kultury polskiej szczególnie ważne wydaje się pytanie o relacje pokoleniowe w obrębie rodzin komunistów; o nośność „wyobraźni genealogicznej” w kontekście opowieści o babkach-komunistkach (casus Ulicy cioci Oli Aleksandry Domańskiej), ojcach-funkcjonariuszach (familijna kronika Moniki Jaruzelskiej) czy rodzinnej „żydokomunie” (wspomniana wcześniej Książka Mikołaja Łozińskiego). Nie chodzi mi przy tym o mechaniczne i całkowicie ahistoryczne aplikowanie koncepcji postpamięci na obszar badań nad komunizmem w Polsce, co raczej o jeśli nie afirmatywną, to przynajmniej neutralną, próbę odpowiedzi na pytanie o treść i formy transmisji międzypokoleniowej tego rodzaju. Czy komunizm może być częścią polskiej genealogii? Co dostajemy/ dostaliśmy w spadku po babkach i matkach komunistkach, dziadkach i ojcach komunistach? Gdzie przebiegają linie podziału, jak kształtuje się przekaz między „pierwszym” i „trzecim” pokoleniem? Czym jest genealogia komunistyczna, rozumiana jako „zadanie” i „mit” „argument” i „konstrukcja”?35 Jeśli pozostawimy te pytania bez odpowiedzi, wówczas „gen komunizmu”, rozumiany dosłownie i metaforycznie, będzie funkcjonował jedynie w roli kompromitującego epitetu i etykiety wystawianej z pozycji zewnętrznych. Trudno uznać za przypadek, że w literaturze polskiej powstało jak dotąd niezwykle mało genealogii komunizmu36 – brakuje zarówno języka pozwalającego mówić o tym doświadczeniu, jak i świadomości, że jest to ważny problem polskiej tożsamości zbiorowej po komunizmie. Być może badania nad komunizmem w perspektywie genealogicznej mogłyby pokazać, że – abstrahując od ram referencyjnych – procesy dziedziczenia, podziału, świadectwa, przekazu, postpamięci nie dotyczą wyłącznie tego, co łączy się z traumą.