• 1 W kontekście współczesnej myśli performatywnej, zaprezentowanej w książce Jacka Wachowskiego, „kult (...)
• 2 D. Bastek Akt przemiany ciała w obraz, w: Konteksty intermedialności, red. M. Popczyk, Wydawnictwo (...)
• 3 A. Zeidler-Janiszewska Benjamin – tajemnica rosnącego oddziaływania, w: „Drobne rysy w ciągłej kata (...)
• 4 E. Wilk Od Redaktora, „Przegląd Kulturoznawczy” 2007 nr 2, s. 5.
• 5 W. Benjamin Pasaże, red. R. Tiedemann, przeł. I. Kania, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.
• 6 Kontekst literacki snu pod kątem estetyki/filozofii miasta i jego architektury głównie na podstawie (...)
• 7 W. Benjamin Der Surrealismus, w: tegoż Gesammelte Schriften, t. 2, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Ma (...)

1Słowo performance1 w kontekście prezentowanego szkicu rozumiem głównie jako rodzaj intelektualnej wirtuozerii, z jaką mamy do czynienia, podążając za doświadczeniem snu w rozważaniach jednego z obecnie najważniejszych niemieckich filozofów kultury XX wieku, Waltera Benjamina (1892-1940). Można mówić o performansie2 także w sensie dosłownym (np. eksperymenty ze środkami odurzającymi na własnym ciele), jeśli weźmiemy pod uwagę takie książki Benjamina jak np. O haszyszu. Teksty literackie, zapiski, materiały, do której w tej pracy będę się odwoływał. Kulturowy performance jest efektem napięcia poznawczego, jakie od zawsze towarzyszyło wysiłkom intelektualnym Benjamina, „fundatora dyskursywności”, myśliciela zawieszonego między sztuką a filozofią i nauką3. We wstępie do „Przeglądu Kulturoznawczego”4 Eugeniusz Wilk pisał, że utworem, na który najczęściej powołują się badacze twórczości Waltera Benjamina, są oczywiście Pasaże5. Inni badacze z kolei podejmują próbę omówienia współczesnych koncepcji kulturoznawczych w świetle Benjaminowskiej tradycji. W tym tekście przedstawię w zwięzły sposób najistotniejsze elementy związane z dość, jak się zdaje, peryferyjnym, ale relewantnym doświadczeniem snu6 – ze szczególnym uwzględnieniem technicznego wymiaru analizowanego zjawiska i próbą jego odniesienia do współczesnych praktyk snu. Należy również podkreślić, że intelektualna siła Waltera Benjamina tkwi nie tylko w jego pismach, ale przede wszystkim w licznych cytatach, sentencjach i aforyzmach – jako przywoływanego w ramach dyskursu (po)nowoczesnego upadku doświadczenia: „Czytelnik flâneur, człowiek myślący bądź czekający są w równej mierze ludźmi oświeconymi, co człowiek zażywający opium, śniący [wyróż. – J.K.] lub odurzony. I są bardziej świeccy. Nie wspominając już o tym najstraszniejszym narkotyku, jaki zażywamy w samotności – o nas samych”7.

• 8 B. Lindner Benjamin Handbuch: Leben – Werk – Wirkung, J.B. Metzler, Stuttgart–Weimar 2011, s. 674.
• 9 Tamże.
• 10 Tamże.
• 11 Tamże.
• 12 Tamże.
• 13 Tamże.
• 14 Tamże [tłumaczenie z j. niem. – J.K.].
• 15 W. Benjamin Ulica jednokierunkowa, przeł. B. Baran, Aletheia, Warszawa 2010, s. 17-18.

2Sny są częstym punktem odniesienia w zapisach i szkicach Waltera Benjamina8. Można je odnaleźć przede wszystkim w jego najważniejszym dziele – w Pasażach, ale również np. w Ulicy jednokierunkowej. Początki tych zapisów w twórczości filozofa datuje się mniej więcej na połowę lat 20. ubiegłego stulecia. Zakłada się, że bodźcem dla nich były popularna wówczas teoria psychoanalizy oraz rodząca się kultura surrealistyczna. Bardziej jednak niż psychoanalizą i interpretacją snów (Traumdeutung) Benjamin interesował się samymi snami. Nazywał sen „świecką inspiracją/iluminacją”9 (profane Erleuchtung) i łączył tę refleksję z krytyką surrealizmu oraz zdystansowaniem się do surrealistycznego pojmowania sztuki10. Często przywoływał anegdotę związaną z Manifestem surrealizmu André Bretona i francuskim poetą Paul-Pierre’em Roux, który przed pójściem spać umieszczał na swoich drzwiach tabliczkę „Le poète travaille” – czyli poeta pracuje11. Swoje obrazy senne Benjamin zwykł opowiadać przyjaciołom, czym wprawiał ich często w zdumienie, a nierzadko irytował. Około 1920 roku utrzymywał, że przyśniła mu się śmierć jego ciotki12. Z kolei w eseju Doświadczenie i ubóstwo13 znajduje się następująca uwaga dotycząca snu: „Sen jest konsekwencją zmęczenia i nierzadko rekompensuje smutek i zniechęcenie dnia codziennego, pokazując siłę prawdziwego bytu, któremu jej brak na jawie”14. Rozważania o śnie Waltera Benjamina cechują się indywidualnością stylu. To właśnie Benjamin wysunął tezę o historyczności snu, tj. udziale snu w procesie historycznym. Postrzegał sny jako obrazy mentalne i zagadki obrazkowe. Postrzeganie snu jako obrazu wskazuje więc, że sen ma strukturę językową, czego wymownym dowodem jest fragment Ulicy jednokierunkowej15:

• 17 Technice narracji, w której motyw snu został wykorzystany jako narzędzie interpretacji fabuły oraz (...)
• 18 W. Benjamin Ulica jednokierunkowa, s. 18.
• 19 Maha Joga http://mahajoga.org/skrot.html (15.02.2016).
• 20 W. Benjamin O haszyszu. Teksty literackie, zapiski, materiały, przeł. E. Drzazgowska, Aletheia, War (...)

Figura snu, jaką pisarz konstruuje w powyższym fragmencie zatytułowanym Bar śniadaniowy, to figura zawieszona między rytuałem ablucji a doświadczeniem flanera – miejskiego spacerowicza. To doświadczenie przenosi nas od razu w przestrzeń miejską. Snu nie wolno opowiadać na czczo – poranna toaleta odsłania w dalszym ciągu jedynie cielesność śpiącego (śniącego) człowieka. Treści, jakie wyłaniają się z tego fragmentu, to przede wszystkim uderzająca świadomość bytu we śnie i bytu śpiącego w ogóle, zawieszenie między światem nocnym a dziennym. Problem polega na ustaleniu, gdzie zaczyna się i czy w ogóle możliwy jest etap narracji o śnie17. Podążając za Benjaminem – jak można opowiedzieć sen, nie naruszając granic świata nocnego i dziennego? Pisarz przestrzega śniącego przed zwracaniem się ku dziennej rzeczywistości, a w słowach „przeciwległą stronę snu można osiąg nąć tylko w oczyszczeniu, analogicznym do ablucji, lecz zupełnie od niej odmiennym”18 podkreśla wzajemne warunkowanie się dwóch centralnych kategorii – świadomości oraz istnienia śniącego bytu. Można spróbować wytłumaczyć to, odnosząc się do tantry jogi najwyższej, w świetle której sama wiedza o tym, że spaliśmy, jest dowodem na to, że istnieliśmy w tym czasie. Wiedza ta prowadzi więc do wniosku, że nasza egzystencja to nic innego jak właśnie sen19. Przemyślenia Benjamina na temat snu jako matrycy ludzkiej egzystencji można odnaleźć również w zapisach O haszyszu20:

• 23 L. Banowska Paryż „Pasaży” Waltera Benjamina – u progu nowoczesności, w: Wokół „Pasaży” Waltera Ben (...)

Doświadczenie snu u Waltera Benjamina, jak wynika z przywołanego powyżej fragmentu, „kołysze się” zatem między refleksją z pogranicza historii i autobiografii (ucieczka Benjamina przed nazistami zakończona śmiercią), komunikacji literackiej (Nadja A. Bretona – jeden z pierwszych literackich fototekstów) oraz nawiązaniem do estetycznego „przebudzenia” kultury architektonicznej (jako aluzja do XIX-wiecznego snu Paryża u progu nowoczesności23), a całość doświadczenia spowita jest dialektyką myślenia, tak charakterystyczną dla Benjamina – również dla jego pojęcia „Aury”, któremu poświęcę uwagę w kolejnej części szkicu.

• 24 K. Kopka Ciekawy przypadek Waltera Benjamina, 13.08.2014, http://teatralny.pl/felietony/ciekawy-prz (...)

4Dlaczego doświadczenie snu, a nie sen sam w sobie? Odpowiedź znajdziemy w eseju Benjamina pt. Doświadczenie i ubóstwo z 1933 roku24. To w tym eseju pojawia się wyraźna zapowiedź końca umiejętności opowiadania o świecie. Rzeczywistość – przestrzeń komunikacyjna i kultura (treść komunikacji) – zubożały. Jeśli z tej triady weźmiemy pod uwagę kulturę jako treść komunikacji, doprowadzi nas to do koncepcji auratyczności i samego pojęcia Aury, z której Walter Benjamin uczynił narzędzie badawcze służące do opisu przemian kultury, których on sam był świadkiem.

• 25 B. Frydryczak Świat jako kolekcja. Próby analizy estetycznej natury nowoczesności, Wydawnictwo Fund (...)
• 26 Tamże.

5Skąd zaczerpnąłem pojęcie „dystansu”? Jest ono logiczną konsekwencją pojęcia aury, pojęcia z wielokrotnie przywoływanego we współczesnej refleksji humanistycznej eseju Dzieło sztuki w dobie jego reprodukcji technicznej (1936). W świetle Benjaminowskiej definicji aury oraz śladu – gdzie aura to „przejaw dali, bez względu na to, jak blisko dana rzecz może się znajdować”25, ślad z kolei „jest przejawem bliskości bez względu na to, jak daleko rzecz, która go pozostawiła, może być”26, pojęcie „dystansu”, którego głównymi składnikami w estetyce myślenia Waltera Benjamina są właśnie perspektywy bliży i dali, rozpatruję jako możliwy element technicznego wymiaru analizowanego zjawiska snu. Aura jest specyficznym pojęciem u Waltera Benjamina, które łączy ściśle myśl techniczną z humanistyczną refleksją:

• 28 J. Kowalski Jeszcze tradycyjna czy już „nowa” filologia? W stronę rozważań Waltera Benjamina, „Rado (...)
• 29 A. Kaliszewski Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku, Poltext, Warszawa 2012, s. 199.
• 30 Tamże.
• 31 Warto przywołać tu pracę angielskiego literaturoznawcy Philipa Glennie, który w pierwszoosobowych r (...)

„Aura” może być zatem również, oprócz implikacji w komunikacji literackiej28, punktem odniesienia dla doświadczenia snu – „stylizacją” świadomości i „kostiumem”, jaki dla celów eksperymentu przywdziewamy, aby sprawdzić własne możliwości poznawcze. Jeśliby przyjąć, że obydwie nadrzędne kategorie – przyjemności (radości, zabawy) i bólu (cierpienia, zatracenia) – wpisują się we współczesną postmodernistyczną regułę tzw. podwójnego kodu29 – czyli zasadę mówiącą o łączeniu sprzecznych konwencji – a także wpisują się w zasadę hybrydyzacji (krzyżowania nurtów i gatunków, np. w formie tekstowo-obrazowej) oraz w estetykę nadmiaru (niedookreśloności, fragmentaryczności zamiast regularnej kompozycji)30, to książka O haszyszu Benjamina i czas, w którym powstała, czynią tę pozycję dość innowacyjną we współczesnej kulturze. Z czego składa się ta książka? Mamy tutaj różne formy tekstów cechujących się mniejszym lub większym stopniem literackości: jeden esej, tekst teoretyczny i liczne protokoły z zapisów narkotycznych Benjamina i jego przyjaciół, notatki w formie pojedynczych, często sprawiających wrażenie (przynajmniej pod względem ich zawartości merytorycznej) niedokończonych zdań, a także aneks do protokołów w postaci obrazków – rysunków powstałych pod wpływem zażycia określonego środka odurzającego. Głównym punktem odniesienia dla książki są oczywiście odmienne stany świadomości spowodowane zażyciem określonego środka odurzającego31 – haszyszu, opium, meskaliny oraz oksykodonu (także pod nazwą eukodal), których celem było zweryfikowanie możliwości poznawczo-intelektualnych, z dużym naciskiem na literacką moc twórczą. Wszystkie te środki wywołują efekty uboczne, spośród których jednym jest właśnie senność:

• 33 Powtórzenia w zapisie prowadzonych eksperymentów Waltera Benjamina mogą być odczytane jako dowód na (...)
• 34 W. Benjamin O haszyszu, s. 107.
• 35 B. Lindner Benjamin Handbuch, s. 677.

Imaginacja senna – będąca efektem zażycia środka odurzającego bądź konkretnego rodzaju narkotyku – jest formą ekstensji świadomości ludzkiej, a więc ma zweryfikować możliwości poznawcze człowieka, który zostaje uwikłany w grę między przyjemnością a cierpieniem, miłością a śmiercią, krótkotrwałą radością33 a wyciszeniem bolesnej egzystencji. Rausz służy osiąganiu przyjemności i ucieczce od świata realnego – „bliskości Erosa” i „oddalenia Tanatosa”, choć ten drugi jest ciągle w pobliżu: „Bliskość śmierci sformułowała mi się wczoraj w zdaniu: śmierć znajduje się między mną a moim rauszem”34. Cały czas zatem obserwujemy operowanie pojęciami bliży i dali, czyli głównymi składnikami pojęcia „Aury”. Sen, jako skutek uboczny, jest w sposób jednoznaczny związany z doświadczeniem (odczuwaniem) przyjemności lub jej brakiem. Tak samo jak narkotycznemu rauszowi, również doświadczeniu snu Benjamin przypisuje właściwości związane z interpretowaniem, odkrywaniem rzeczywistości. Nie bez znaczenia pozostaje to, że koncepcja „Aury” znana z eseju Dzieło sztuki w dobie jego reprodukcji technicznej ma swoje źródło właśnie w prowadzonych eksperymentach z haszyszem35. Jeden z kuzynów Waltera Benjamina, lekarz z wykształcenia i jeden z uczestników eksperymentów haszyszowych, sporządził na początku marca 1930 roku taki oto zapis:

• 38 W. Benjamin O haszyszu, s. 186.

7Na tym tle ciekawie wypada protokół z 18 kwietnia 1931 roku: po zażyciu 1 grama haszyszu p.e., czyli podmiot eksperymentu, doznaje szeregu efektów językowo-twórczych (związanych zarówno z postrzeganiem, jak i tego opisywaniem): od skłonności do zdrobnień, delikatności w języku aż po bodźce zmysłowe związane z widzeniem obrazów i towarzyszących im kolorów. Podmiot eksperymentu wyraźnie podkreśla, że chciałby „zobaczyć coś pięknego”38.

• 39 „An einem Sommernachmittag ruhend einem Gebirgszug am Horizont oder einem Zweig folgen, der seinen (...)
• 40 W. Benjamin O haszyszu, s. 194.

8Senność wywołana odurzeniem powoduje widzenie krajobrazowe – myśl, którą można bardzo łatwo połączyć z dalszą problematyką pojęcia „Aury” u Benjamina: „Odpoczywając w letnie popołudnie, wodzimy oczami po górach na horyzoncie lub po gałęzi, która rzuca swój cień na nas – oddychamy aurą tych gór czy tej gałęzi”39. Czego natomiast doświadcza podmiot eksperymentu w stanie sennego odurzenia? Tak oto zintensyfikowane efekty po zażyciu środka odurzającego kumulują się w jego słowach: „Wszystkie odgłosy same z siebie nabrzmiewają razem w krajobrazy […]. Westchnienie podobne widokowi […] ([dal – dopisek – J.K.] rozpościerała się mu przed oczyma przywiana wiatrem. Dal [zbliża – dopisek – J.K.] się do oddechu w tej mierze, w jakiej oddala się od wzroku)”40. Podmiot eksperymentu w sennym odurzeniu operuje perspektywą bliskości i oddalenia – składowymi pojęciami „Aury”, ponieważ postrzega rzeczywistość w schematach krajobrazowych i doświadcza wręcz astrologicznych wizji. Po dwóch godzinach eksperymentu zapada w całkowity sen.

• 41 Tamże, s. 74.

9Czym jest w kontekście niniejszych Benjaminowskich rozważań współczesne doświadczenie snu? Doświadczeniem jednostki ludzkiej uciekającej przed bolesną wizją rzeczywistości i szukającej ukojenia, nieopisanej przyjemności w wytworach wyobraźni własnego umysłu? Kolejnym dowodem współistnienia Erosa i Tanatosa? Przykład zdaje się trywialny, jednak znaczący: „galeria XXI wieku” jako wyobrażenie miejsca (budynku) i ogniska interakcji międzyludzkiej (handlowej, form spędzania wolnego czasu) stało się przestrzenią konsumpcjonizmu, a utraciło charakter przestrzeni, w której można obcować ze sztuką. Eksperyment polegający na umieszczeniu w takiej „galerii” śpiących ludzi może być rozumiany jako ukazanie życia jako snu o utraconym doświadczeniu piękna, czyli praktycznym wymiarze auratycznym snu. Sen staje się zatem futerałem doświadczenia auratycznego w rozumieniu Waltera Benjamina – jest właśnie formą doświadczenia, a nie snem samym w sobie. Jak stwierdza sam autor: „I nie ma wątpliwości, że prawdziwe piękno, iluminacja pozostają uśpione”41. Tak bliskie, bo niemal rzeczywiste – i tak dalekie, bo uśpione. Do tego, by doświadczyć utraconego piękna, potrzebny jest środek wspomagający – nie musi to, naturalnie, być środek silnie odurzający, jak w przypadku eksperymentów Waltera Benjamina i osób z jego otoczenia, ale coś, co wzbudza w człowieku przygotowującym się do snu poczucie wewnętrznej estetyki, obrazu będącego określonym odzwierciedleniem pozytywnego stanu umysłu, a więc elementarnego sensu związanego z ludzką świadomością – bliskością jako aktem poznawczym.

• 43 W. Benjamin O haszyszu, s. 216.
• 44 Tamże, s. 215.
• 45 N. Michna Waltera Benjamina koncepcja sztuki odczarowanej, http://www.academia.edu/10022332/Waltera (...)

Wyraźnym punktem odniesienia widocznym w opisie projektu sennego jest perspektywa snu jako konkretnego działania dla wyrażenia bliskości (czystego aktu komunikacji między przypadkowymi ludźmi). Ludzie ci – w myśl kategorii performatywnej – także eksperymentowali na własnym ciele, ponieważ zgodzili się „przywdziać” kostium pewnego stanu świadomości i wypełnili konwencjonalne założenia projektu (praktyki) snu. Spali niczym zaprogramowani, a budziła ich muzyka Joanny Rajkowskiej – a zatem dość pobudzający środek estetyczny. Sen nie może stanowić wspólnego celu dla określonej grupy przypadkowych ludzi, ponieważ wspólny cel sam w sobie prowadzi do wykluczenia („skostnienia”) komunikacji grupowej i jej poszczególnych form (instytucji, partii, kościoła, związków zawodowych). To samotność jest największym narkotykiem współczesności, dlatego każda z biorących w projekcie sennym osób opisała swoje własne „doświadczenie” snu. Sen musi mieć swój punkt odniesienia. Co pomagało w zasypianiu? Na swojej stronie internetowej Rajkowska umieściła obrazki z opakowań herbaty różnego rodzaju. Obrazki miały sugerować, jakie czynniki, wedle producentów herbaty, mają kojarzyć się ze snem i wyciszeniem. Musiały zatem oddziaływać na wyobraźnię śpiących ludzi, dawać do myślenia, być tym bodźcem snu jako doświadczenia. U podstaw takiego eksperymentu sennego leży zatem określona wizja doświadczenia estetycznego – doświadczenia piękna, którego nie dałoby się lepiej zrealizować niż za pomocą praktyki sennej, dla której określony obraz oraz muzyka są twórczymi podstawami działania. Sen to ciało i obraz. W niedatowanych zapiskach z książki O haszyszu Benjamin pisał, że „każdy obraz jest snem dla siebie”43, a „działanie jest sposobem by śnić”44. Tak jak w przywołanym eksperymencie Rajkowskiej – sen stał się jednym z współczesnych przykładów performansu, doświadczeniem stanowiącym rodzaj lekarstwa na dzisiejsze symptomy pęknięcia ponowoczesności (świata auratycznego, tj. świata „odczarowanego”45 zgodnie z myślą Benjaminowską), w którym kopia kopii nie ma nic wspólnego z niepowtarzalnym oryginałem, a ludzie, odurzeni codziennością, zamiast z galerią sztuki, obcują z galerią XXI wieku – futerałem rzeczywistości piękna, w którym nawet sen stał się już tylko doświadczeniem.