Ciała bez kości

„Co to jest?”
„Czarny plastikowy worek” – brzmi odpowiedź.
„Co to znaczy?” – rodzi się pytanie.

1CSK−124 albo M−195, albo LZ−2B−39… Te oznakowania czarnych worków cisną się do głowy jako niedorzeczne albo, ujmując rzecz jeszcze precyzyjniej, jako nonsens, który zawzięcie krąży, drąży i domaga się dalszych pytań. A może tylko należy inaczej sformułować pytanie? Może zamiast co trzeba zapytać kto? Wówczas, nagle to staje się czyimś zaginionym mężem, synem, ojcem, numerem sprawy, której wzór DNA należy pobrać przed przerwą obiadową, zanim się skoczy na pocztę, by zapłacić rachunki; czyjaś sprawa, numer 124, ktoś z wielu odnalezionych i ekshumowanych. Teraz ten jakiś on będzie się targować o liczby, o kości i powie jakiemuś innemu jemu: „I ty zabijałeś”. „Tak, ale kto zaczął?”. I tak w nieskończoność. Ale to krąży i drąży dalej. Kim jest to? I kiedy to staje się Ibrahimem, Zvonkiem albo Đorđem?

2Pytanie kiedy wytycza zupełnie odrębny moment. Moment decyzji. Moment nazwania. Razem z nim pojawia się jeszcze jeden moment, to moment decyzji – by zabić, ukryć zbrodnię, by jeden masowy grób przenieść w drugie miejsce, potem w trzecie. Masowe groby – pierwsze, drugie, trzecie. Czysta linearna progresja. A wówczas odnajdzie się kość udowa, kawałek czaszki, ząb, żebro. Te kości znów oznaczają moment decyzji.

3Pytam was: kiedy stos pośmiertnych resztek – kość udową, żebro, ząb, kawałek czaszki – można nazwać ciałem, ciałem z pełną tożsamością i historią? Czy wystarczy kość udowa, ząb, żebro i kawałek czaszki? Jakie minimum jest potrzebne, by coś można było zidentyfikować jako ciało, by można to nazwać ciałem?

4Prawo głosi:

Za zidentyfikowaną można uznać osobę zaginioną, gdy w ramach procesu identyfikacji można z całą pewnością stwierdzić, że odnalezione pośmiertne szczątki odpowiadają danej osobie pod względem charakterystyki fizycznej, dziedzicznej lub biologicznej, bądź gdy osoba zaginiona pojawi się żywa. Postępowanie identyfikacyjne należy przeprowadzić zgodnie z obowiązującym prawem w Bośni i Hercegowinie. (Ustawa o osobach zaginionych Bośni i Hercegowiny, artykuł 2, paragraf 7)

5Prawo stara się zdefiniować osobę zaginioną, ale nic nie wspomina o ciele, bowiem ciało wychodzi poza ramy symbolizacji prawa, odsłaniając tym samym jego ograniczoność, arbitralność – pokazuje granice swojego działania, ale wskazuje też na luki w prawie.

6Gdy nagle pytanie, czym jest ciało, pozostawimy otwartym na ścieranie się i negocjowanie jego znaczenia, wówczas staje się ono kwestią teoretyczną i polityczną, kwestią, która w sposób konkretny się materializuje. Powstaje zatem pytanie: jak odrodzić płeć nie tylko samego ciała jako takiego, lecz tego konkretnego ciała? Albo – jak odrodzić płeć kości udowej, zęba, żebra, fragmentu czaszki? Jak odrodzić płeć kości?

7W Bośni i Hercegowinie każdego dnia ekshumowane szczątki ciał są liczone, łączone, przenoszone i uświęcane jako resztki etniczne. Dzieje się to przy strategicznej trójstronnej współpracy: medycyny sądowej, wielokulturowego zarządzania postkonfliktowego (z charakterystyczną dla niego polityką pojednania) i rytuałów religijnych. Zatem w tym pytaniu zawiera się pewien brutalny związek nauki, biurokracji i religii, w którym uczony/uczona, biurokrata i duchowny przyjmują tę samą perspektywę co sprawca zbrodni. Podstawowym fantazmatem zbrodniarza jest bowiem to, że zabita osoba reprezentuje etniczną Inność. Jakie inne praktyki mogłyby zatem dezaktywować reifikację kości jako ofiar etnicznych, powstrzymać degradujące spojrzenie zbrodniarza i przywrócić kościom naturalny porządek, który prowadziłby nas ku nadziei po ludobójstwie? Innymi słowy, jaka polityka sprawi, że zyskamy pełnię nadziei w sprawie wspomnianych kości?

8Jestem nie tylko badaczem i wykładowcą literatury oraz studiów kulturowych, ale także tłumaczem. Codziennie przesuwam granice między dyskursami, sprawiając, że stają się jeszcze mniej zrozumiałe. Pewnego dnia byłem w kostnicy. Tłumaczę nad stołem, na którym poukładano kości rozmaitych mężczyzn, a lekarz medycyny sądowej dotyka kości pacierzowej i mówi:

To procedury, według których działamy [These are the procedures we follow]. Szacuje się, że w Bośni i Hercegowinie jest 30 000 zaginionych [An estimated 30 000 are missing from the BiH conflict], obecnie liczba zaginionych w BiH wynosi około 13 500 [today the number of missing persons is approximately 13500 from BiH].

Drżę za każdym razem, gdy dotyka kości gołymi rękami. Cóż takiego jest w tych kościach, że znaczą jednak więcej?

9Powiedziano mi, że poprzedniego dnia, w trakcie podobnej prezentacji, pewna matka, przedstawicielka stowarzyszenia rodzin zaginionych, opuściła pomieszczenie. Zostaw tę kość w spokoju, to nie twoje, to nie twoje!, niemal wykrzyknęła. Ale czyja jest ta kość? Czy należy do sprawców zbrodni, którzy zabili i zakopali ciała? Czy też do członków rodziny zaginionego? A może do dyplomatów z kraju, gdzie prowadzone są debaty na temat pokoju w Bośni? Czy należy do tych, którzy, tak jak ja, czują skrępowanie i drżą za każdym razem, gdy jakaś kość jest dotykana? I tak, i nie. Ona należy do nas wszystkich. To sprawa naszego społeczeństwa. A pewnie też dlatego, że cierpienie i śmierć to produkty ludobójstwa, efekty polityki terroru i jako takie są sprawą absolutnie publiczną. Proces emancypacji i upodmiotowienia rozwija się tylko wówczas, gdy podmiot wyzwoli się z oków pozycji ofiary albo jakiejkolwiek innej pozycji, która jest skupiona wokół partykularnych interesów tożsamości.

10Powiedzieć, zaledwie pomyśleć: Zostaw tę kość w spokoju…, jest jednym ze sposobów na odrodzenie płci kości. Płeć ma w tym wypadku relacyjny charakter, gdyż mówi o tych, którzy przeżyli: o matce, żonie, synu, córce, kochanku, mówi o kościach syna, męża, ojca, kochanka. Odrodzić płeć kości znaczy tyle, co obnażyć mechanizm genderowych relacji władzy. Należy zacząć od demaskowania logiki porządku biopolitycznego, zamieszkiwanego przez zgwałconą kobietę, której mąż został uprowadzony w nieznane i uznany za zaginionego. To proces odkrywania toposu etnonacjonalistycznych wojen, porządku, który włącza jedynie przez wykluczenie. Odrodzić płeć kości to mówić o stanie napięcia, w którym żyją rodziny zaginionych – pozbawione wszelkich praw, dopóki nie otrzymają pisemnego potwierdzenia od symbolicznego porządku, że ich ukochani zaginęli. Oznacza to utrzymać ród/rodzinę nie tylko jako doświadczenie normalizujące, ale także jako kategorię analityczną, objaśniającą istniejące nierówności, jak choćby tę, by żałoba jakiejś kobiety nie została zamurowana w osobnej kategorii etnicznej (nasza kobieta = kobieta etniczna), lecz by istniejąca logika płci została pokonana. Odrodzić płeć kości znaczy rzucić władzy prawdę prosto w twarz, zająć pozycję etyczno-polityczną, gdy się mówi o niesprawiedliwościach dominujących ideologii etniczno-nacjonalistycznych; oznacza to też obnażyć ich upadek moralny w czasie wojny i później – w czasie tranzycji – gdy ich jedyny tranzyt polegał na przejściu z jednego wygodnego fotela i biura do innego. Odrodzić płeć kości znaczy zakwestionować i rzucić wyzwanie logice dominujących ideologii, które zawłaszczają i mitologizują kość, a przez to obstają przy społecznym porządku wyznaczającym mężczyznom i kobietom określone role jako jedynie możliwe. Wszystkie te odrodzenia płci są odrodzeniem polityki – sztuki namysłu nad tym, jak istnieć inaczej, w jaki sposób mierzyć wiarygodność ideologii dominującej i jak przesuwać granice możliwego.

11Początek marca. Zakończyłem pracę w kostnicy. Na dzisiaj dosyć. Wychodzę na ulicę, gdzie ludzie przeszukują śmietniki, ponieważ 25% mieszkańców żyje poniżej granicy ubóstwa. W Sarajewie protestujący chłopi skoczyli sobie do gardeł i zamiast wkroczyć do gmachu parlamentu, postanowili postawić prowizoryczne domki przed jego schodami. To znaczy, że spędzą tam setki dni, ponieważ im bardziej wpisują się w krajobraz okolicy, tym bardziej stają się niewidzialni. Związki zawodowe pracowników kolei w Zenicy przegrały bitwę z nowym właścicielem. Kosowo jest teraz niezależne. Pierwszą dziewczynkę urodzoną w niezależnym państwie, zamiast od razu zanieść do domu, najpierw przywieziono na grób jednego z bojowników o niezawisłe Kosowo. Otrzymała imię Pavaresija – Niezależność. Zatem nic się nie zmienia: chłopcy w dalszym ciągu nadają imiona dziewczynkom, wpisując narrację „kraju i krwi” w imiona żeńskie, nadal umieszczają kraj i krew w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości narodu. Pytam, jak bardzo Pavaresija będzie rzeczywiście niezależna? Co i kogo będzie pamiętać? W imię kogo? Co będzie robić? Czy jest symbolem końca bitwy, która tak naprawdę odbywa się w pamięci, czy też należy do porządku biopolitycznego kontinuum i jest tylko jedną z wielu?

Polityka pamięci: wieczna konfrontacja i potykanie się o wyjątki

• 1 A. Bašić Trauma market, w: A. Bašić Trauma Market, Omnibus, Sarajevo 2004, s. 36.

TRAUMA-MARKET
Czy nie jest pani jedynie ofiarą
sprzedającą swoją traumę?
pytała mnie blondynka z Harvardu,
której mózg wyceniono na pół miliona.
Nie umiałam jej odpowiedzieć po angielsku.

Czy przeczuwa pani, jak bardzo ma pani rację?
Dziewięć śmierci, krew z błony bębenkowej,
Lawirowanie między pociskami
To wszystko mieści się w słowie trauma.
No tak, nie umiałam tego powiedzieć po angielsku,
Boję się –
to jedyna wartość, jaką mam.1

• 6 Tamże, s. 100.

musi znów nauczyć się chodzić po gruncie, po którym stąpał wcześniej właśnie utracony obiekt. To proces, który w sposób namacalny uzmysławia, jak bardzo chwiejny może być twardy i pewny grunt… W żałobie jednostka uczy się także nowej temporalności, w której przeszłość styka się z przyszłością, bez przejścia przez stadium teraźniejszości (w której teraźniejszość niemal całkowicie zanika), w której przyszłość jest wolna od czynów przeszłości, dlatego też zaburza mrzonki o linearności poprzez inny sposób przeżywania czasu.6

17Wraz z uznaniem szkód, jakie spowodowały etnonarodowe elity, istnieje jeszcze jedna szerząca się tendencja – obciążać winą „ich”, etnonacjonalistów. Czynią to przede wszystkim należący do tzw. obozu antynacjonalistycznego ci, którzy, dopóki narzekają i obwiniają, utrzymują binarny podział na „nas” przeciw „nim” – nacjonalistów przeciw antynacjonalistom. Ci antynacjonaliści jednak stanowią raczej część problemu, a nie jego rozwiązanie. Starają się nasycić politycznie, by binarna opozycja okazała się jedyną dopuszczalną opcją, starają się politycznie zabezpieczyć się na przyszłość. Zamykanie jest zakazem politycznej wyobraźni, niezgodą na pokonanie zaproponowanych wyborów. Najbardziej hałaśliwi wśród tych antynacjonalistów przedstawiają siebie jako członków „elity intelektualnej”, przedstawicieli „wartości obywatelskich i kultury”, i na podstawie takich deklaracji pragną pokazać, że wznoszą się ponad politykę, że są poza bagnem ideologicznym, że pragną rozwiązywać problemy społeczne w sposób pozbawiony ideologii. Skąd to libidalne inwestowanie w nieskazitelność własnej pozycji – wśród tak wielu krzywd, strat i nierówności społecznych? Czemu ma służyć ta czystość? Do kogo należy i co umożliwia? Chodzi, rzecz jasna, o Heglowską „piękną duszę”, która, opłakując swój los, jednocześnie ukradkiem na nim pasożytuje. Ich próba cementowania binarnej opozycji nacjonaliści contra antynacjonaliści, by sparafrazować Marksa, stanowi próbę przedstawienia binarnej opozycji jako generalnego porządku pozbawionego światłocienia, który modyfikuje każdy partykularyzm. Jest to pozycja par excellence ideologiczna i znajduje bezpośredni wyraz w próbach, by na nowo napisać historię.

• 12 R. Močnik Koliko fašizma?, Arkzin, Zagreb 1999, s. 72-73.

Walka antyfaszystowska zadaje kłam ich nacjonalistycznej i szowinistycznej retoryce, ich gloryfikacji egoistycznych wartości kapitalizmu… Antyfaszystowska retoryka wszem i wobec udowadnia, że twierdzenie, iż ludzie są przede wszystkim egoistycznymi jednostkami, jest nieprawdziwe, tak jak fałszywa jest teza, że narody muszą się wzajemnie nienawidzić.12

20Płeć/gender w tych ramach (ponownie odwołuję się do Wendy Brown):

• 15 W. Brown Edgework, s. 111-112.

może zostać wypaczona, pomnożona, sproblematyzowana, oznaczona na nowo, przekształcona, teatralizowana, parodiowana, ukierunkowana, przeciwstawiona, przedrzeźniana, regulowana… ale w żadnym wypadku emancypowana… reżim płci dzieli los globalnego kapitalizmu: każdy podlega prawie wszystkim innowacjom i możliwościom, z wyjątkiem – wolności, równości i wspólnej kontroli.15

21Zgodnie z taką wizją płeć pozwala tolerować, lecz nie pozwala transformować. Skonstruowana według tego wzorca i podążająca za imperatywem kapitalizmu o ciągłym wymyślaniu siebie na nowo, płeć jest indywidualnym monodoświadczeniem w ogromnej multiwielości, a nie narzędziem analitycznym, które pozwala obnażyć problemy podporządkowania i nierówności. W ten sposób instrumentalizowana płeć stanowi część problemu, a nie jego rozwiązanie.

23Uważam, że droga prawdziwej polityki, i to ta najbardziej skuteczna, powinna polegać na odrodzeniu płci podmiotu. Doprowadzi to do nowej temporalności, która unicestwi próby linearnego kontinuum rewizjonizmu i pozostanie uczciwa wobec minionych nieudanych prób transformacji społecznej. Taki rodzaj temporalności jest uczciwy zarówno wobec porażki transformacji, jak i wobec dążenia, by nauczyć się, w jaki sposób znów stąpać i „potykać się” w niepewnym terenie. Tak rozumiana wierność nie musi oznaczać lamentu nad minionymi, nieudanymi transformacjami społecznymi. Pozwoli nam jednak znów rozpalić polityczną wyobraźnię. Ewokowanie przeszłych, zakończonych niepowodzeniem prób transformacji ma służyć ponownemu artykułowaniu nowej politycznej podmiotowości.

Pole kulturalnej produkcji w Bośni i Hercegowinie: pole artykulacji polityki nadziei

• 17 F. Duraković Srebrenica, w: F. Duraković Locus minoris: Sklonost Bosni kao melanholiji, Connectum, (...)

SREBRENICA
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005…

Gdybym mogła
Choć raz
Lec w tym grobie
Którego nie ma
Przy moim dziecku
Którego nie ma
By mu rączki rozgrzać…17

24Ten osamotniony głos matki jest prześladowany i zakłócany przez oficjalną politykę interpretacji i targowania się nad ciałami bez kości. Słowa cytowanego wiersza pojawiają się wcześniej niż słowa: Zostaw tę kość w spokoju, to nie twoje. To słowa kości, które dominująca biopolityka skazała na czekanie, kości, które znajdują się między dwiema śmierciami i czekają, aż śmierć zostanie zarejestrowana w porządku symbolicznym, a podmiot, który mówi, zajmie puste miejsce kości i przemówi w ich imieniu. Głos, który mówi, ponownie przyswaja i artykułuje to, co dominująca ideologia przedstawia jako linearną temporalność transformacji: 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005… Tutaj ona staje się nową, przepisaną temporalnością, temporalnością ciała bez kości, temporalnością matki, która – razem z kośćmi – zostaje złapana między dwiema śmierciami, jako podmiot w żałobie, który słania się i upada. Matka uczy się „innego sposobu przeżycia czasu”, w którym „przyszłość jest wolna od działań przeszłości” – od tych porządkujących rozgraniczeń politycznych pertraktacji: teraz kończy się wojna, teraz nastaje pokój, teraz jesteśmy „w okresie tranzycji”. Tutaj żałoba to proces kreatywny: lamentacja matki buduje miejsce zarówno dla upamiętnienia, jak i dla ciała bez kości. Ona zostaje złapana w sieć drobno utkanej polityki – od bezpośredniego zaprzeczania ludobójstwu do targowania się o liczby zmarłych – polityki, wpływającej na jej życie i na miejsce, gdzie znajduje się jej dziecko. Ona nie odczuwa nawet ulgi, gdy identyfikuje kawałek ubrania, nawet pustą kurtkę pilota. Wszystko, co ma, to żałoba, nieobecność i cisza-elipsa.

28Narratorka nieustannie porusza się między dwiema kulturami: bośniacką i amerykańską. Kwestia tłumaczenia symboliki między tymi dwiema kulturami ciągle prowadzi do pytania o pamięć o dziadku, krawcu, który prasował nogawki spodni i – w mieszkaniu kochanka narratorki – niezręcznie ukrytą, wyglądającą z szafy nogawkę spodni jego żony. Nogawka spodni jest niebieska, tak jak bluza dziadka. Kto ukrywa problemy w pamięci kulturowej i co się tutaj próbuje wymazać? I dlaczego?

• 24 Tamże.

Na jaki numer możemy do pani zadzwonić z wynikami analizy DNA? Tym razem urzędniczka była współczująca. Pochodziła z jakiegoś europejskiego kraju i najprawdopodobniej wykorzysta zdobyte tu doświadczenie podczas pisania pracy magisterskiej.
Mam tylko amerykański numer telefonu. Ale go wyłączyłam.
Jeśli wszystko będzie w porządku, nie będzie musiała pani ponownie oddawać próbki. Czasami zdarza się, że po kilka razy bierzemy krew do analizy. Niestety, organizacja tutaj jest bardzo słaba.
Patrzyła na mnie porozumiewawczo. Dotknęłam jej drobnego nadgarstka i chwyciłam próbkę krwi ze stołu. Wrzuciłam ją do torby tak szybko, że ledwie zdołała wydać kilka nieartykułowanych dźwięków zdziwienia. Podniosła się z krzesła i patrzyła na mnie z otwartymi ustami.
Wtedy byłam w trupiarni po raz ostatni.24

31Pytanie, które się pojawia: jak konstruować porządek, który ucieleśnia taką plamę, porządek, który nie próbuje jej wymazać? Możliwe podejście to postawienie nowego pytania: jak nadać moc polityczną kobiecie, która porwała próbkę własnej krwi?

Zakończenie: polityczna krytyka kultury – porwanie próbki

32„Nasz proces identyfikacji prawie wyłącznie prowadzą tutejsi ludzie. Nasze laboratoria w Bośni i Hercegowinie asystowały w identyfikacji ofiar z World Trade Center oraz ofiar tsunami. Pomagamy też władzom Iraku”. Amerykański dyplomata z zadowoleniem kiwa głową. Koniec końców, wszystkie pieniądze wysłane do Bośni po wojnie nie poszły na marne. Jest co pokazać.

33Ale, czy to jest „celem”? Czy to jest jeden z „rezultatów projektu”? Czy to jest „wzmocnienie” i „budowa lokalnego potencjału”? Czy jedyną opcją dla Bośniaków i Hercegowińczyków jest przydzielenie do ich międzynarodowego sektora usług niszy ekspertów, którzy na całym świecie będą pomagać w identyfikacji szkieletów po śmierci? Lub będą materiałem dla czyjejś pracy magisterskiej? Lub dla studium przypadku? Czy to jest jedyny sposób, żeby zabezpieczyć kwestię (wy)tłumaczenia?

34W sensie produkcji wiedzy, czym byłby ekwiwalent gestu Bartleby’ego, ekwiwalent porwania próbki z krwią naszej narratorki? To by z pewnością znaczyło ponowne zagarnięcie środków produkcji wiedzy – zagarnięcie, które przewyższyłoby legitymizację położenia jednostki na podstawie osobistego doświadczenia, zagarnięcie, które nalegałoby na to, by zasady, na których opiera się obecny podział pracy w produkcji wiedzy i obecny podział siły, stanowiły „nie-wszystko”.

• 27 Tamże, s. 109.

czystym środkiem, to znaczy praxis, która nie tracąc natury środka, wyswobodziła się z wszelkich odniesień celowych, radośnie zapomniała o swoim przeznaczeniu i może wystąpić w postaci czystego środka bez celu. Aby wynaleźć nowe zastosowanie, człowiek musi najpierw dezaktywować dawny sposób użycia, uczynić go bezużytecznym.27

36Odrodzić płeć kości oznacza profanować ją – powtarzać: zostaw tę kość! – odebrać możliwość wykorzystania próbki, którą wzięli do niewoli. W takim ponownym przyswajaniu możliwości otwierają się nowe, przewyższające binarny stosunek nacjonalistów do antynacjonalistów, które przepisują same parametry możliwości użycia.

37Stanowisko krytyki politycznej jest tym, co umożliwia tłumaczenie takiej profanacji. Ono zależy od międzynarodowych związków solidarności, które wspólnie profanują i które wspólnymi siłami trzymają rozwarte nożyce między społecznymi strukturami i pustką ich nieobecności. Polityczna krytyka kultury przewyższa studia regionu i z całego świata robi swój dom.

38Jak domagać się transformacji wśród rezygnacji i sceptycyzmu? Profanacja, o której mówiłem, przypomina słowa Raymonda Williamsa, który dawno temu, w czasach innej rezygnacji i sceptycyzmu, wyartykułował „praktyczną nadzieję”:

• 28 R. Williams Beyond Actually Existing Socialism, w: R. Williams, Culture and Materialism, Verso, Lon (...)

Też możemy być pewni […] że, choć liczne jej formy będą ekstensywne i wszechstronne, dojdzie do pewnych decydujących starć, z bardzo mocnymi przeciwnymi siłami, a które bardziej niż tylko wyraźnie przypomną, że próbujemy przeprowadzić rewolucję kulturalną, a nie jakiś proces społecznego rozwoju. Ale to, co ocali nas w tych starciach, a w niektórych ważnych przypadkach nas także w nie włączy, nie jest tylko zjednoczeniem i organizacją, lecz będzie też […] „materialną siłą idei: produkcją i praktyką możliwości.28

39„Produkcja i praktyka możliwości”.

40Ponownie jestem w tzw. centrum re-asocjacji, gdzie kości dokładnie składają się w ciało. Lub w to, co zostało z ciała. Więcej nie tłumaczę, ponieważ młoda Bośniaczka, specjalistka od antropologii sądowej, przedstawia swoją prezentację nienaganną angielszczyzną. Niespodziewanie przede mną znów jest kilka stołów, na których ciała ponownie otrzymują tożsamość, raz jeszcze otrzymują swoje imiona. Na jednym ze stołów – kawałek czaszki, kość udowa, żebra i zęby oraz papier, na którym spisano kości, których nadal jeszcze brak. „Ale jest ich wystarczająco, by wziąć próbkę i potwierdzić tożsamość”, mówi dziewczyna.

41Gdy się odwracam i wychodzę z pomieszczenia, jedyne, co mogę zobaczyć, to pustki w szkielecie. Biorę telefon komórkowy; odczuwam nieodpartą potrzebę zadzwonienia do kilku osób i powiedzenia im, że to wszystko nie ma sensu. Wszyscy są daleko. Niektórzy są w innych krajach. Jednak chcę im powiedzieć, że ich kocham. Chcę im dać te kości, których nie ma.