• 1 H. Marcinkowska, Wieczni tułacze. Powojenna emigracja polskich Żydów, Prószyński i S-ka, Warszawa 2 (...)
• 2 Zob. H. Janowska, Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939, PWN, Warszawa 1981.
• 3 Zob. Gdynia–Tel Awiw, koncepcja i red. A. Tanikowski, przeł. Z. Sochańska, W. Horabik, A. Rawska, M (...)
• 4 Zob. J. Ziemiński, Problem emigracji żydowskiej, Związek Pisarzy i Publicystów Emigracyjnych, Warsz (...)
• 5 C. Bobińska, A. Pilch, Employment-seeking Emigrations of the Poles World-Wide XIX and XX C., przeł. (...)
• 6 Zob. Jewish Colonization Association (ICA), https://www.jewishvirtuallibrary.org/jewish-colonizatio (...)

1Proces migracyjny ludności żydowskiej z Polski został najobszerniej skomentowany w odniesieniu do fal uchodźczych z lat 1945-19681. Wcześniejsze przesiedlenia – których dotyczy ten artykuł – miały odmienną specyfikę2, co oddają między innymi kierunki wyjazdów, a przede wszystkim powody stojące za takimi decyzjami. Chociażby w 1922 roku trzema pierwszymi krajami wybieranymi jako cele migracji z Polski były Stany Zjednoczone, Argentyna oraz Palestyna3. W pierwszych dwóch przypadkach trend ten można utożsamić z wyjazdami zarobkowymi polskich chłopów i robotników4, które od XIX wieku stanowiły główny przejaw kształtowania się obrazu masowej globalizacji. Symptomatyczne, że do 1914 roku 15% ludności zamieszkującej tereny, które od zakończenia pierwszej wojny światowej tworzyły Polskę, wyjechało z kraju jako pracownicy sezonowi. Ostatnie ze statystyk obejmują jednak całą społeczność żyjącą na tym obszarze, bez względu na poczucie przynależności narodowej czy religijnej jej członków5. Piąta alija – to znaczy największa w międzywojniu migracja ludności żydowskiej do Palestyny – była zwrotnym momentem w historii właśnie dlatego, że te proporcje odwróciła, gdyż na pierwsze miejsce jako najczęstszy wybór wyłącznie ludności żydowskiej wysunął się Bliski Wschód6. Mateusz Sroka tłumaczył tę zależność następująco:

• 8 Tamże, s. 111-112.

3Szczególnie w wypadku Palestyny istotnym czynnikiem była wspomniana sytuacja gospodarcza. W latach trzydziestych dynamika rozwoju miast na Bliskim Wschodzie gwarantowała znalezienie pracy, co na tle ogólnoświatowej zapaści ekonomicznej oraz powszechnego zaostrzenia polityki migracyjnej – ograniczania napływu osób przez wiele państw – było istotną okolicznością. Sroka argumentował, że polskie władze sprzyjały falom migracji z kraju. Politycy w wyjazdach ludności widzieli zarówno nadzieję na rozwiązanie napięć społecznych, jak i możliwość poprawy sytuacji gospodarczej państwa, a w szczególności zmniejszenia ubóstwa i bezrobocia dotkliwych w latach trzydziestych8.

• 9 Więcej na temat pamiętników zebranych w ramach tych konkursów zob.: Ostatnie pokolenie. Autobiograf (...)

4Przybliżone dotychczas dane statystyczne pokazują wyraźnie, że pojęcie migracji w społeczności żydowskiej w latach dwudziestych i trzydziestych przechodziło istotne przeobrażenia. Wśród ćwierci miliona osób, które w ciągu blisko dekady (1931-1940) opuściły Europę, znaleźli się także autorzy pamiętników konkursowych organizowanych przez Żydowski Instytut Naukowy (Jidiszer Wisnszaftlecher Institut, JIWO) w Wilnie w latach 1932, 1934 i 19399. Obserwacja zapisów młodzieży żydowskiej daje interesujący wgląd w proces formowania się decyzji o wyjeździe, ponieważ ukazuje okoliczności towarzyszące oraz kondycję egzystencjalną piszących. Statystycznie ujęta kwestia przeobrażeń pojęcia migracji wśród społeczności żydowskiej postrzegana poprzez subiektywne ślady piśmienne pozwala prześledzić to zjawisko z większym zrozumieniem nie tylko ekonomicznych, lecz również ideowych podłoży stojących za wyborami autorów. Zapisy tworzone przez młodzież w celach konkursowych często bowiem okazywały się sposobem na prowadzenie dialogu ze sobą, były elementem procesu kształtowania się podmiotowości, niewolnego od wpływu środowiska zarówno szkolnego, jak i politycznego czy rodzinnego.

• 10 Zob. chociażby pamiętnik o sygnaturze Box 8, folder 3596. Oznaczenia sygnatur zgodnie ze standardem (...)
• 11 Mam na myśli pamiętnik osoby o pseudonimie „Lud” oraz zapisy Abrahama Harefulera. Przy każdym autor (...)

5Pamiętniki wybrane przeze mnie do analizy były sporządzane przez szczególną grupę społeczną. Rozumiem przez to określenie nie tylko ogromne rozwarstwienie ekonomiczne, różnorodne przejawy poczucia tożsamości narodowej, lecz przede wszystkim fakt, że były to osoby w szczególnym, liminalnym momencie życia – u progu dorosłości, o której kształcie mogły (lub tylko chciały) zdecydować. Specyfika poetyki i materialności omawianych zapisów wynika z tego, że powstawały „w celu” zdobycia nagrody konkursowej, a tworzyły je osoby w wieku szkolnym, co często wpływało na upłynnianie piśmiennych praktyk edukacyjnych i pamiętnikarskich. Ostatnia kwestia często decydowała o wyborze podejmowanej tematyki, a nawet skutkowała wykorzystywaniem fragmentów opowiadań szkolnych w ramach kompozycji pamiętnikarskiej10. Bezpośrednia wizyta w czytelni YIVO Institute for Jewish Research przyniosła mi przede wszystkim pogłębioną świadomość obecnego stanu fizycznego zapisów oraz pozwoliła się zorientować w istotnym kontekście instytucjonalnego funkcjonowania tych pamiętników. Najważniejszym wnioskiem, jaki wynika z moich kwerend w Nowym Jorku, jest spójność środków piśmiennych autorów w ramach poszczególnych języków oraz częściowa płynność praktyk autobiograficznych i szkolnych, na co wskazują środki wykorzystywane do notowania. Większość pamiętników została zapisana w zeszytach szkolnych, z uzupełnieniami sporządzonymi piórem lub ołówkiem. Warto zauważyć, że pamiętniki powstające w jidysz lub językach mieszanych (polski i jidysz) częściej niż jednojęzyczne mają utwardzoną oprawę (czarna skóra) oraz cechuje je wygląd osobistego notatnika czy nawet diariusza (niewielkie rozmiary, brak znaków producentów materiałów szkolnych). Przeciwieństwem tego rodzaju materialności są zeszyty z papierową oprawą, wykorzystywane do tworzenia zapisów życia w języku polskim. Drugi typ brulionów często zawiera elementy nadane przez producentów, takie jak mapa Drugiej Rzeczypospolitej czy tabliczka mnożenia, co upłynnia granicę między zapisami osobistymi i szkolnymi. Dlatego materiały wykorzystywane przez piszących – z uwagi na taką dywersyfikację praktyk – warte są uwzględnienia przy badaniu pojedynczych pamiętników. Na zarysowanym powyżej tle istotne jest, że w artykule tym skupiam uwagę wyłącznie na polskojęzycznych zapisach, które sporadycznie przybrały postać maszynopisu (zostały przepisane przez pracowników JIWO w latach trzydziestych). Źródła wybrane do analizy to nieprzedrukowane dotąd rękopisy (z wyjątkiem dwóch pamiętników11), które niejako wbrew codziennemu zastosowaniu zostały incydentalnie wykorzystane przez autorów w celach autobiograficznych, a nie szkolnych.

• 12 K. Douglas, A. Poletti, Life Narratives and Youth Culture: Representation, Agency and Participation(...)
• 13 Instytucja, będąca następczynią wileńskiego JIWO, mieści się obecnie pod adresem: 15 West 16th Stre (...)
• 14 K. Kijek, Dzieci modernizmu.
• 15 Ostatnie pokolenie.
• 16 https://archives.cjh.org/repositories/7/resources/19910/inventory (24.07.2023).
• 17 Zob. B. Kirshenblatt-Gimblett, M. Moseley, M Stanislawski, Introduction, s. 21.

6Kate Douglas i Anna Poletti w zupełnie innym, współczesnym kontekście technologicznym, ale mimo wszystko spójnie z interesującym mnie fenomenem, wydobyły specyfikę osobistych praktyk piśmiennych młodzieży. Autorki przekonywały, że dzielenie się przez nastolatków swoim życiem z publicznością jest praktyką transhistoryczną. Interesujące w związku z tym są zmiany, jakie możemy obserwować na przestrzeni wieków. Zdaniem badaczek podstawowy czynnik wart uwzględnienia stanowi to, w jakim stopniu piśmiennictwo jest efektem namysłu nad kierowaniem własnym życiem oraz ukazywaniem tej refleksji przez pryzmat zapisu tworzonego z myślą o wyimaginowanym odbiorcy12. Zwracam na to uwagę, ponieważ pojęcie młodzieży scalające wszystkich piszących w ramach analizowanych konkursów jest pod wieloma względami problematyczne. Co oznacza bycie młodzieżą i czy możemy mówić o wspólnym dla wszystkich doświadczaniu okresu dojrzewania? Wiek autorów niejednokrotnie nie pokrywa się z dojrzałością ich przemyśleń, wielokrotnie także można obserwować wyrazy poczucia „skradzionej młodości”. Z tego powodu rama narzucona przez organizatorów konkursów pamiętnikarskich organizowanych przez JIWO w latach 1932, 1934, 1939 jest dla mnie drugorzędna. Zależy mi natomiast na wydobyciu różnorodności sposobów podejmowania tematyki migracyjnej w wybranych konkursach pamiętnikarskich. W trakcie analizy wybranych korpusów stale kierować się będę przyjętymi założeniami, że prezentowane tutaj zapiski wpisują się w: 1) ogólnoświatową globalizację również na tle zarobkowym; 2) syjonistyczne osadnictwo w kibucach powstających na Bliskim Wschodzie; 3) nurt zapisów życia tworzonych przez ludzi będących w trakcie kształtowania swoich tożsamości; 4) tradycję formującego się w tamtym czasie pamiętnikarstwa konkursowego powstającego z myślą o odbiorcy publicznym. Zachowane pamiętniki, z których korzystałam, są zdeponowane w zbiorach YIVO Institute for Jewish Research w Nowym Jorku13 i dostępne online. Za podstawowe przewodniki po tych zbiorach z pewnością można uznać prace Kamila Kijka14 oraz Aliny Całej15, a także syntetyczne metainformacje zawarte w internetowym repozytorium16. Zbiór liczy w sumie 384 pamiętniki, z czego 282 zostały napisane w języku jidysz, 77 powstało po polsku, 18 po hebrajsku17. Pojedyncze zapisy sporządzono po angielsku lub niemiecku. Stałe natomiast było łączenie dwóch języków, w szczególności jidysz i polskiego. Materiał nowojorski stanowi ponad połowę wszystkich pamiętników powstałych w odpowiedzi na konkursy ogłaszane przez JIWO w latach trzydziestych. W sumie na wszystkie nabory spłynęło 627 zgłoszeń, w tym 34 w pierwszym konkursie, 304 w drugim, 289 w trzecim.

• 18 Wszystkie cytaty z rękopisów przytaczam według standardu zachowywania oryginalnych skreśleń oraz ni (...)

7Chęć wyjazdu wiązała się przede wszystkim z postrzeganiem przez autorów migracji jako środka do osiągnięcia lepszego statusu materialnego, była obiecującą szansą na poprawę jakości życia. Zapisy ukazują częstokroć dynamicznie zmieniające się poczucie przynależności społecznej piszących, co chociażby Abraham Harefuler ujął następująco18:

• 20 Tamże, k. 134906.

8W dolnej części karty zeszytu autor dopisał: „*) Na stronie 99. W «Fakty o których zapomniałem opisać…» jest notatka, która ilustruje stan kiedy byłem Polakiem”20.

• 23 Tamże.
• 24 Dziękuję Pawłowi Rodakowi za zwrócenie mojej uwagi na tę okoliczność.
• 25 Ostatnie pokolenie, s. 119.
• 26 E. Hobsbawm, O nacjonalizmie, przeł. A. Wojtasik i in., Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2 (...)
• 27 B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, prz (...)
• 28 Box 8, folder 3598, k. 134929.
• 29 Tamże, k. 134925.

10Wywołana niejako przez autora do odpowiedzi, chciałabym zauważyć, że projektowana przez niego potrzeba wyjazdu ma warte odnotowania zakorzenienie w myśli politycznej lat trzydziestych XX wieku. Z jednej strony Harefuler wspominał o swoim zainteresowaniu ideą internacjonalizmu, głosząc jedno z haseł popularnych w tamtym czasie („nazwałem się obywatelem świata”), z drugiej natomiast przyjął elitarystyczny dyskurs narodowy, twierdząc, że „Żyd np. różni się od Polaka; że psychologia, nawet głębiej charakteryzująca człowieka, jest inna u Żyda a inna u Polaka…”23. Na przykładzie przytoczonych cytatów widzimy dynamicznie zmieniające się poczucie przynależności społecznej, co miało złożone przyczyny24. Spotykamy się tu bowiem z niemal miłością do kraju, którego kultura i język uczyniły autora Polakiem, a zarazem obserwujemy, jak wyraża on równocześnie żywą nienawiść do Polski przejawiającej uprzedzenia antyżydowskie: „Wam, antysemici, przypisuję swój kompleks niższości i to, że nie wiem, czym jestem – Żydem czy Polakiem”25. Przypadek Abrahama Harefulera pozwala podkreślić, jak duży wpływ na decyzję piszących o migracji miały napięcia społeczne w kraju, w tym szczególnie antysemityzm. Stanowisko polityczne nastolatka sytuuje się pod tym względem blisko analizującego problematykę internacjonalizmu Erica Hobsbawma: „internacjonalizm nie oznacza lekceważenia narodu, nacjonalizmu czy kosmopolityzmu; jest on przekroczeniem ograniczeń, jakie nakłada naród”26. Zdaniem badacza ostatnie pojęcie to wynalazek XIX wieku, natomiast ukształtowany w oczywistej opozycji do ruchów nacjonalistycznych internacjonalizm pozostaje zjawiskiem zarówno złożonym definicyjnie, jak i zmiennym historycznie. Odnosząc myśl Hobsbawma do zapisów Harefulera, zauważa się istotne przejście między transgraniczną wizją świata – w której ramach migracja jest niejako kwestią drugorzędnej wagi, skoro swojej tożsamości społecznej nie można budować na podstawie różnicy dzielącej przynależność do partykularnej nacji i bycie częścią odmiennej grupy – a opowiedzeniem się za wyraźnie wyartykułowaną potrzebą przynależności do elitarnej, żydowskiej „wspólnoty wyobrażonej”27. Oglądany przez pryzmat ustaleń Hobsbawma proces, o którym napisał Harefuler, mówi nam więc sporo nie tylko o jego indywidualnej drodze politycznej, lecz przede wszystkim o rozpiętości podstaw ideowych stojących za późniejszymi decyzjami o wyjeździe z Polski. Wyobrażenia projektowane przez niego przed migracją wyraźnie korelują z masowymi procesami zarządzania różnicą polityczną – od skrajnego internacjonalizmu po równie radykalny nacjonalizm. Na podstawie jego zapisów trudno jednak spekulować, dlaczego w binaryzmie Żyd–goj pierwszy człon okazał się dla niego tożsamościowo decydujący. Wielu innych autorów pamiętników wskazywało chociażby na obcość tradycji religijnych; przyznawali oni, że nie znają hebrajskiego czy jidysz, chodzili do polskich szkół. Z lektury tych pamiętników można wywnioskować, że budzące się niejako wraz z zaostrzeniem antysemityzmu poczucie obcości wobec Polski było przyczyną procesu, który kończył się decyzją piszących o wyjeździe do Palestyny. Przywołane fragmenty pamiętnika Harefulera pokazują więc przede wszystkim łatwość, z jaką nastolatek potrafił balansować pomiędzy ideami proletariackimi (internacjonalizm) a nacjonalistycznymi (determinizm narodowościowy), stwierdzając z jednej strony niechęć do lewicy („Słowo «komunizm» budziło we mnie strach”28), a z drugiej deklarując rodzącą się w nim ufność do założeń syjonizmu („Uczucie żydowskie żywo się we mnie zbudziło. Widziałem […] jasny kraj Palestynę”29).

• 30 Pamiętnik nie był przedrukowany.

11Przypadek Abrahama Harefulera nie jest na tle wszystkich zachowanych pamiętników odosobniony. Chociażby autor o pseudonimie „Nikt”30 dawał wyraz poczuciu przynależności do narodu polskiego, a jednocześnie rozważał wyjazd do Palestyny:

• 32 Tamże, k. 150333.

12W zapisie chłopca zauważamy, że jego poczucie tożsamości społecznej poza językiem komplikowały również relacje społeczne. Z jednej strony nastolatek stworzył wyraźną dystynkcję między obyczajami chrześcijańskimi a żydowskimi, z drugiej jednak włączenie piszącego przez sąsiadów do wspólnoty kulturowej sprawiało, że nie czuł się on w pełni Żydem. Autor wspominał też o „zebraniach”, na których słuchał o „niepodległej Palestynie”32, ukazując tym samym – warto to dostrzec – w sposób wysoce samokrytyczny proces nabierania ufności do syjonizmu.

• 33 Pojęciem atopii posługuję się za Michaliną Kmiecik i Adamem Dziadkiem; zob. M. Kmiecik, Oblicza mie (...)
• 34 Box 14, folder 3671, k. 139174.

13Wyobraźnia migracyjna piszących pamiętniki jest stosunkowo spójna. Wielokrotnie przedstawiają oni Amerykę jako miejsce atopiczne33, przeciwstawiając jej Palestynę, topiczne miejsce wybrane do zjednoczenia członków diaspory. Kilkukrotnie możemy zresztą na tym tle obserwować międzygeneracyjne napięcia objawiające się niechęcią rodziców do wyjazdu ich dzieci czy ukazywaniem przez piszących figury ojca emigranta, który decydując się osiąść w Stanach Zjednoczonych, wybrał ciężkie życie, jakiego piszący nie chcieliby dla siebie: „Tymczasem rodzice byli z mych zwierzeń [na temat emigracji – H.S.] przed kuzynem mocno niezadowoleni […] cojest połączone z dużemi kosztami i wyjazdem na trzy lata zagranicę cojest równoznaczne (w ich pojęciu) ze straszną ponie wierką i męką”34. A także:

• 36 Box 14, folder 3673, k. 139263-139264.

14Czy wreszcie: „Ja chciałam również wstąpić do chalucu, gdyż pod wpływem organizacji już dawno zrezygnowałam z zawodu nauczycielskiego i postanowiłam wyjechać do Palestyny”36.

• 37 Pamiętnik nie był przedrukowany.
• 38 Pamiętnik nie był przedrukowany.
• 39 Box 14, folder 3673, k. 139274.

15Autorka o pseudonimie „Margalith”37 nawiązała w pamiętniku do organizacji He-Chaluc, syjonistycznego ruchu pomagającego młodzieży w migracji na Bliski Wschód. Celem tej inicjatywy była realizacja osadnictwa żydowskiego w Palestynie. Przejawiało się to przede wszystkim nauczaniem młodzieży praktycznych umiejętności zawodowych przed opuszczeniem Polski. Kształcenie kompetencji między innymi z zakresu rolnictwa czy produkcji dóbr miały być następnie wykorzystywane w budowie Erec Israel (Ziemi Izraela). Nastolatka podobnie jak cytowany uprzednio chłopiec o pseudonimie „Rex”38 również wspomniała o niechęci rodziców do jej planów migracyjnych: „napotkałam na stanowczy opór ze strony rodziców, którzy chcieli koniecznie bym pozostała w domu”39. Przytoczone dotychczas zapisy pamiętnikarskie pozwalają zauważyć, że demonstrowana w nich potrzeba wyjazdu była zjawiskiem specyficznie związanym z topicznym wyobrażeniem Palestyny, którą młodzi ludzie stojący u progu dorosłości traktowali jako lepszą opcję migracji zarobkowej niż ta do miejsc przez starsze generacje wybieranych w pierwszej kolejności (Stany Zjednoczone i Argentyna).

• 41 Pamiętnik nie był przedrukowany.

18Podobnego rodzaju wspomnienie znajdujemy w pamiętniku nastolatki o pseudonimie „Jesz”41:

• 43 Box 14, folder 3675, k. 139309. Pamiętnik był także przedrukowany, zob. Ostatnie pokolenie, s. 333.
• 44 Box 14, folder 3673, k. 139274.

19W obu przypadkach obserwujemy obrazy biedy oraz niepewności, jakich autorki doświadczały jako migrantki w dzieciństwie, co po ponad dekadzie od opisywanych zdarzeń pozostawało dla nich żywym wspomnieniem. Podobnego rodzaju obszerny zapis wyszedł spod pióra osoby o pseudonimie „Lud”43. Opisane w tych pamiętnikach doświadczenia mogą w jakiejś mierze tłumaczyć niechęć rodziców „Margalith” do planów migracyjnych córki, o których autorka informowała ich wprost44, a co jak już wspomniałam, nie spotkało się z akceptacją starszego pokolenia.

• 45 Pamiętnik nie był przedrukowany.

20Poza obrazami dowodzącymi konieczności relokacji drugim głównym motywem obecnym w pamiętnikach migracyjnych jest niepewność, często połączona z poczuciem bezsensu czy nawet myślami samobójczymi. Rozważający wyjazd zarówno do Ameryki lub Holandii, jak i Palestyny Henryk45 napisał o swoich problemach nerwowych, które wprowadzały autora w poczucie, że żadna z tych opcji nie będzie dla niego odpowiednia:

• 48 Box 18, folder 3735, k. 142927.
• 49 Pamiętnik nie był przedrukowany.

21Podobnym śladem poczucia dogłębnego bezsensu jest pamiętnik autorki o pseudonimie „Jesz”, która wprost wspomniała o powracających myślach samobójczych48. Symptomatyczne wydaje się na tym tle, że w przypadku „M.L.X.”49 bezradność została zrekompensowana przez chłopca szczególnego rodzaju przejawem samoobrony:

• 51 Box 24, folder 3825, k. 147039.
• 52 Zob. chociażby fragment noweli zatytułowanej Bohater. Box 8, folder 3596, k. 134844.

22Autor nie tylko zdawał się czytać wiele książek – w czym również „Henryk” upatrywał pocieszenia51 – lecz przede wszystkim stworzył własne „opowiadania migracyjne”, które dołączył do pamiętnika przesłanego JIWO. Są to fabuły opisujące podróż statkiem, co interesująco pokazuje świadomość i wyobraźnię geograficzną piszącego, który prawdopodobnie nigdy nie odbył żadnej z wypraw przedstawionych tam ze szczegółami52. Pamiętnik ten jest również przykładem mieszania się zapisów z poziomu piśmiennictwa osobistego i literackiego, ponieważ nowele zostały włączone w treść pamiętnika na zasadzie montażu językowego.

• 53 Pamiętnik nie był przedrukowany.

23Autor o pseudonimie „Łonek z Kosowa”53 określił kwestię migracji jako jeden z podstawowych problemów w dwudziestoleciu międzywojennym:

• 55 Zob. T. Segew, One Palestine. Complete: Jews and Arabs under the British Mandate, Metropolitan Book (...)

25Analizowane pamiętniki dotyczą przede wszystkim procesu podejmowania decyzji, jednak żaden z zapisów przechowywanych w Nowym Jorku nie ukazuje konsekwencji migracji, która nie tylko w wypadku Stanów Zjednoczonych była obarczona niebezpieczeństwami. Jedyna krytyczna wzmianka na temat napięć politycznych w Palestynie odnosi się do zamieszek na Bliskim Wschodzie w 1929 roku55. Co więcej, brutalne wydarzenia nie tyle zniechęcają nastolatkę o pseudonimie „Margalith” do migracji, ile wręcz przeciwnie – są dla piszącej impulsem solidarności i zainteresowania się syjonizmem:

• 57 Mam na myśli ograniczenia w przyjmowaniu ludności określone w Białej księdze Passfielda; zob. N. Ka (...)
• 58 J. Drozd, Społeczność żydowska w Gdyni w okresie międzywojennym, Oficyna Verbi Causa, Gdynia 2007, (...)

26Migracje nastolatków wiązały się z licznymi niebezpieczeństwami oraz przede wszystkim niepewnością, czy po dotarciu na miejsce uzyska się zgodę na pozostanie w Palestynie57. Istotne dla zrozumienia fenomenu migracji młodych Żydów do Erec Israel jest to, że w żadnym z analizowanych pamiętników nie ma ani jednej informacji na temat logistycznych aspektów przedostania się na Bliski Wschód. Jedynie w fabularyzowanym zapisie chłopca o pseudonimie „M.L.X.” pojawia się parowiec, co pozwala przypuszczać, że autor miał podstawowe informacje o środkach transportu. Jednak jak pokazuje Jarosław Drozd58, Żydzi emigrujący do Palestyny najczęściej wybierali krótszą drogę niż przez port w Gdyni, jadąc transportem mieszanym: najpierw koleją do rumuńskiej Konstancy, następnie statkiem do Hajfy lub Jafy. Dlatego podsumowując wnioski z przeprowadzonej analizy, warto wydobyć szczególnie jedną kwestię. Wszystko wskazuje na to, że spotykamy piszących na etapie nie tyle konkretnego planowania trudnego w realizacji wyjazdu, ile przeżywania samej idei transgresji osiąganej drogą migracji. Niestety, w każdym przypadku pamiętniki pozostają narracyjnie kompozycją otwartą – nigdy się nie dowiadujemy, dokąd autorzy się udali i co myśleli, kiedy już tam dotarli.