• 3 „Somos os filhos da época,/ e a época é política./ Todas as coisas – minhas, tuas nossas/ coisas de (...)

Jesteśmy dziećmi epoki,
epoka jest polityczna.

Wszystkie twoje, nasze, wasze
dzienne sprawy, nocne sprawy
to są sprawy polityczne.

Chcesz czy nie chcesz,
twoje geny mają przeszłość polityczną,
skóra odcień polityczny,
oczy aspekt polityczny3.

3Uznawszy, że fragment ten pozbawiony kontekstu całego wiersza i odczytany dosłownie jako kategoryczny, niewskazujący jeszcze dość wyraźnie na ironiczny dystans głos Szymborskiej, wypacza i upraszcza złożony sens utworu, a co gorsza, pozwala na przypisanie poetce opinii, z jaką właśnie toczy pojedynek, postanowiłem zapytać autorkę artykułu, czy wzięła pod uwagę kontekst i okoliczności powstania wiersza oraz znaczenie, jakie ma w nim wybrany fragment. Odpowiedź była jednoznaczna, bez cienia wątpliwości, moje argumenty nie przekonały i chociaż dzieci tej samej epoki, każde dalej po swojemu rozumiało zarysowany przez Szymborską obraz tejże, stosunek do niej i rodzaj od niej uzależnienia. Byłem przekonany, że nawet pomijając polski kontekst polityczny czasu powstania wiersza, czytany w każdej innej rzeczywistości mówi on wyraźnie przynajmniej tyle, że epoka wcale nie jest tak polityczna, jakby się wydawało, że nie jesteśmy tylko jej dziećmi, że nie wszystkie sprawy sprowadzają się do polityki, że może i mamy ją w genach, niesiemy w sobie jej „odcień” czy jakiś „aspekt”, pero no mucho. Mówi przecież wyraźnie o banalizacji etosu i logosu polityki, o braniu jej imienia nadaremno, ekspansji poppolityki w interesie władzy, by wreszcie na końcu powiedzieć, do czego taka panpolityzacja domeny publicznej i prywatnej przy równoczesnych jej zaniechaniach i nieskuteczności w sferze właściwych i koniecznych w polityce działań prowadzi:

Tymczasem ginęli ludzie,
zdychały zwierzęta,
płonęły domy
i dziczały pola
jak w epokach zamierzchłych
i mniej politycznych.

4Wolałem przyjąć wówczas, że to zakończenie wiersza Dzieci epoki, w motcie już niezacytowane, Teresa Urban musiała interpretować jako konsekwencję niedostatecznej praktyki działania politycznego oraz zaniechań w realizacji właściwych polityce celów i zadań, polityce, której rozumienie Szymborska miałaby z nią podzielać. Wolałem więc przyjąć, iż rzeczywiście w rozumieniu autorki artykułu sens cytowanego jako motto początku wiersza odpowiada sensowi i przesłaniu jego całości, niż wietrzyć intencję manipulacji. Nie zmieniało to jednak faktu, że takie rozumienie było wyraźnie sprzeczne z intencją Szymborskiej – cudzy przecież głos przytaczającej i parodiującej – z intencją, jakiej Teresa Urban nie chciała przyjąć do wiadomości.

5Było to dokładnie dwadzieścia lat temu, dopiero kilkanaście lat mijało od końca prawicowej dyktatury, konsolidowała się brazylijska demokracja, a proces ten w dużej mierze kształtowany był przez elity i ruchy społeczne lewicowej, w tym skrajnej, opozycji. Należała do niej również autorka artykułu i muszę przyznać, że jej odbiegające od mojego rozumienie wiersza Szymborskiej złożyłem na karb reprezentowanej przez nią opcji politycznej i ideologicznej, z której perspektywy możliwe było dosłowne odczytanie konstatywów wiersza Dzieci epoki, w przekładzie wybitnej brazylijskiej poetki Any Cristiny Cesar, w okresie dyktatury publikującej poza zasięgiem cenzorów.

6Teresa Urban (1946-2013) to znana w Brazylii dziennikarka, pisarka, aktywistka polityczna i ekologiczna. Już na studiach wstąpiła do Organizacji Rewolucyjnej, Marksistowskiej, Politycznej i Robotniczej (POLOP) i działała w ruchu oporu przeciw dyktaturze wojskowej. Więziona, poddawana torturom, lata 1970-1972 spędziła na wygnaniu w Chile. Po upadku dyktatury zaangażowała się w działalność na rzecz ochrony środowiska i była uznawana za ważny i pionierski głos dziennikarstwa ekologicznego.

7Dlaczegóż by więc i takie odczytanie Dzieci epoki jak Teresy nie było możliwe w brazylijskim kontekście (przy dającym się uzasadnić nieuwzględnieniu polskiego kontekstu) i musiało rodzić zastrzeżenia co do wierności wobec przesłania zawartego w wierszu? Skoro i tu, i tam, z jednej strony i z drugiej strony naszej wspólnej Atlantydy, polityka, jakkolwiek ją rozumieć, zdaje się ogarniać i zagarniać wszystkie nasze, dzienne i nie tylko dzienne, sprawy, czyż stwierdzenie tego, nawet tak poetycko wyolbrzymione, przerysowane, nie może być przyjęte ze zrozumieniem niezależnie od tego, czy zostanie w nim dostrzeżona ironia, czy też nie? I skoro również przez Teresę cytowany fragment mógł być interpretowany jako parodia cudzego głosu, głosu brazylijskiej prawicowej dyktatury, wszędzie węszącej groźną dla monopolu swej władzy polityzację, po cóż było kwestionować zasadność jego zastosowania jako motta, jakby mógł być tylko dosłownie przez nią odczytanym oświadczeniem, przejętym jako rodzaj manifestu czy credo politycznego, niejako żywcem z polskiego socrealizmu? Takie rozumienie trudno jednak było wykluczyć.

8U podłoża zastrzeżeń wobec tego rodzaju adaptacji wiersza Dzieci epoki do brazylijskiej rzeczywistości politycznej ostatnich dekad, naznaczonej również traumatyczną pamięcią dyktatury i represji politycznych, leży niesymetryczność tychże dyktatur i wzajemnego stosunku do nich. Wyraża się ona chociażby w tym, że przez znaczną część jej przeciwników w Brazylii dyktatura, z jaką zmagały się kraje Europy Środkowej i Wschodniej, widziana była bardziej jako akceptowalna alternatywa innych totalitarnych zagrożeń.

10W brazylijskiej recepcji poezji Szymborskiej nie brak przykładów zbyt lekkiego traktowania zasad rzemiosła egzegetycznego, rozmijania się z bardziej lub mniej oczywistą „prawdą wiersza”, bardziej lub mniej wyraźną jego intencją. Chociaż istnieje też wiele prac krytycznych i rozpraw akademickich wpisujących się w nurt tego, co ma do powiedzenia nauka o literaturze, i z tej nauki czerpiących wiedzę i inspiracje. W nich ironia na przykład będzie zawsze poprawnie rozłożona na czynniki pierwsze, a kontekst historyczny zostanie odnaleziony. Ale w sytuacji gdy poezja ta dociera pod strzechy, a Dzieci epoki są tego dobrym przykładem, wiersze często bardziej służą temu, co czytelnik chce powiedzieć lub dopowiedzieć, niż są przedmiotem służącej im tylko uważnej lektury. Pod strzechą nikt nie stoi na straży poprawności filologicznej, ale któryż poeta nie marzy, by tam ze swymi wierszami dotrzeć, nawet gdyby miały służyć tylko jako preteksty do czegoś innego.

• 9 Tamże, s. 22.

Vera Figueiredo
*

Jesteśmy dziećmi epoki
epoka jest
tańca
gestami
żywego słowa9

• 10 Tamże, s. 8.

Bel Bueno
Epoka i poezja

Jesteśmy dziećmi epoki
Ale co stawia opór epoce
co nie mieści się w czasie
wciąż
obecne
w nas?

Poezja życia
wolna od przeznaczenia
bez wytyczonej drogi
jest horyzontem na wysokościach
zwykłym pięknem
małych detali
magicznych chwil które
coś poprzedzają

Jest we wszystkim
we wszystkich

Z żadnej epoki
już jest
obecna10

• 11 ¹¹ Tamże, s. 9.

Dery Leão
Jesteśmy dziećmi epoki

Epoka Matka Ziemia
Ona
Błaga
Dzieci, obudźcie się!
Obudźcie. Zmysły
Wszystkie,
Niezbędne

Zapalam światło!
Otwórzcie oczy!11

12Motto tomiku stanowią pierwsze wersy Dzieci epoki Szymborskiej w przekładzie Reginy Przybycień, a jego organizator dziękuje poetce za „inspirację, która poszerza naszą perspektywę widzenia wszystkich epok”. Z jego wstępu dowiadujemy się, że zebrane wiersze są owocem spotkań online uczestników miesięcznych warsztatów, rozmów o relacjach między sztuką, życiem i polityką oraz stawiania pytań, by lepiej zrozumieć epokę w której żyjemy.

13„Epoka jest polityczna” to tytuł tomiku i to samo mówią pierwsze słowa motta, ale w żadnym z zebranych wierszy uczestników warsztatów słowo „polityka” w jakiejkowiek formie się nie pojawia. Nie dość na tym, polityczny charakter epoki deklarowany w tytule oraz temacie samych warsztatów jest manifestacyjnie zastępowany „poetyckim” i na różne sposoby dekonstruowany. Samo pojęcie epoki, której mieliby być dziećmi, także staje się w rozumieniu autorów wierszy zbyt ciasne jak na poczucie ich własnego doświadczenia i rodowodu.

14Można by zatem powiedzieć, że w odczytaniach wiersza Dzieci epoki Szymborskiej w Brazylii raz zyskuje na sile jego dosłowność przez pominięcie wydźwięku ironicznego, a raz kontrapunkt ironii, odsłaniając zbytnią kategoryczność i ogólnikowość takiej dosłowności, wyzwala apologię życiowego konkretu i różnorodności. Innymi słowy, możliwa jest lektura będąca „przeprowadzką” z ironicznej przenośni do dosłowaności, jak też z dosłowności do przenośni otwierających na bogactwo życiowego doświadczenia.

16„Dosłowność” i mająca być jej przeciwieństwem „przenośnia” nie unieważniają się nawzajem, ale ścierają się jako przeciwieństwa, również w wierszu Dzieci epoki, co znajduje też potwierdzenie w przedstawionych tu różnych sposobach jego odczytania.