• 1 W. Śmieja, Nie/podległości i transformacje. Szkice o stuleciu męskiego niepokoju 1918-2018, Wydawni (...)
• 2 Zob. numer tematyczny Formy męskości („Teksty Drugie” 2015, nr 2).

1Najnowsza książka Wojciecha Śmiei Nie/podległości i transformacje. Szkice o stuleciu męskiego niepokoju 1918-20181 stanowi konsekwentną, ale zarazem progresywną, teoretycznie i metodologicznie zrewidowaną, kontynuację badań literaturoznawczych zapoczątkowanych i realizowanych w trzech poprzednich jego publikacjach. Warto pokrótce prześledzić etapy tych naukowych eksploracji, gdyż po pierwsze, zarysowują się w nich także bardziej ogólne przesunięcia, zwroty, emergencje dokonujące się w ciągu ostatnich kilkunastu lat w polskim literaturoznawstwie zorientowanym na tematykę genderową2; po drugie, zwykła przyzwoitość nakazuje, aby dostrzec i docenić ogrom dotychczasowej pracy dokonanej przez śląskiego badacza; po trzecie, taka rekapitulacja skłania do stawiania pytań o nowe kierunki badań.

• 3 Zob. recenzję: B. Warkocki, Literatura homoseksualna. Ontologia vs uznanie, „Pamiętnik Literacki” 2 (...)

2W pierwszej książce Literatura, której nie ma. Szkice o polskiej „literaturze homoseksualnej” (2010)3 Śmieja, podążając za inspiracjami Germana Ritza, zaprezentował różne sposoby istnienia i recepcji (stylów odbioru) polskiej literatury homoseksualnej. Szczegółowe analizy dotyczyły dzieł pisarzy, którzy jak Jarosław Iwaszkiewicz, Witold Gombrowicz, Tadeusz Boy-Żeleński debiutowali w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku, ale też autorów aktywnych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych tego stulecia, jak Grzegorz Musiał, Marian Pankowski, Marcin Krzeszowiec, Julian Stryjkowski, Bartosz Żurawiecki, Witold Jabłoński, Antoni Romanowicz, Tadeusz Gorgol, Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki.

• 4 W. Śmieja, Homoseksualność i polska nowoczesność. Szkice o teorii, historii i literaturze, Wydawnic (...)

3W następnej publikacji Homoseksualność i polska nowoczesność. Szkice o teorii, historii i literaturze (2015) podjęta została problematyka w zasadzie podobna – analizy literackich ekspresji męskiego homoerotyzmu i nieheteronormatywnego pożądania w realiach polskiej patriarchalnej kultury. Wyraźnej zmianie uległo jednak podejście metodologiczne, klucza interpretacyjnego dostarczała teoria queer i koncepcje takich badaczy jak zrewidowany krytycznie Michel Foucault oraz przyjęte z większą dozą akceptacji Eve Kosofsky Sedgwick i Judith Butler. Celem było, jak to zadeklarował sam autor, „opisanie polskiego wariantu «historii seksualności»”4, czyli z uwzględnieniem „wiedzy lokalnej”. W kręgu zainteresowania znaleźli się ponownie pisarze dwudziestowieczni: Jerzy Andrzejewski, Stanisław Vincenz, Michał Choromański, Wilhelm Mach, Krzysztof Boczkowski.

• 5 R.W. Connell, Masculinities, Polity Press, Los Angeles 2005, s. 76.
• 6 K. Silverman, Male Subjectivity at the Margins, Routledge, New York 1992.
• 7 Problematykę podjętą w książce Hegemonia i trauma zaprezentował Śmieja w wersji skróconej, ale zara (...)

4Trzecia książka Hegemonia i trauma. Literatura wobec dominujących fikcji męskości (2016) świadczy o kolejnym przemieszczeniu badawczej uwagi w obrębie pola studiów genderowych. Zamieszczone w tym tomie szkice dotyczą stricte kategorii męskości, sposobów jej konstruowania, dekonstruowania i rekonstruowania, a w szczególności jej odmian dominujących w polskiej kulturze, zajmujących pozycje symbolicznie uprzywilejowane. Na oprzyrządowanie metodologiczne złożyła się tym razem synergia trzech teoretycznych konceptów: „męskości hegemonicznej” (przejętej z klasycznej rozprawy Raewyn Connell Masculinities5), „fikcji dominującej” i „historycznej traumy” (oba terminy zapożyczone od amerykańskiej historyczki sztuki Kai Silverman z książki Male Subjectivity at the Margins6). Te trzy teoretyczne kategorie, pomysłowo powiązane przez Śmieję, złożyły się w sugestywną interpretacyjną narrację: konstruowana w patriarchalnych społeczeństwach (także polskim) męskość hegemoniczna, w swej istocie okazująca się dominującą i zwodniczą fikcją męskiego świata, prowadzi w konsekwencji do historycznych traum, a na planach konkretnych egzystencji – do przetrącenia, okaleczenia, zdeformowania męskich tożsamości. Wiek XX dostarczył wielu przykładów takich historycznych traum, które poświadcza literatura polska: pierwsza wojna światowa (badacz analizuje ten przypadek w powieściach Jana Żyznowskiego), wojna polsko-bolszewicka w 1920 roku (Eugeniusz Małaczewski), kryzys męskości żydowskiej w przededniu Zagłady (Bruno Schulz), polski kompleks niemieckiej dominacji – kulturowej i militarnej (Stefan Kisielewski, Stanisław Dygat, Antoni Sobański, Wojciech Żukrowski, Jan Józef Szczepański, Andrzej Stasiuk, Andrzej Brycht, Szczepan Twardoch, Jarosław Marek Rymkiewicz), powojenne subwersje mitów (Maria Kuncewiczowa), PRL i stan wojenny. Zwiastunem pojawienia się „nowych męskości” są tacy autorzy jak Tomasz Jastrun, Jacek Podsiadło i Mariusz Wilk, którzy rewaloryzują literackie zapisy doświadczenia ojcostwa7.

• 8 Tego rodzaju metodologiczne przemieszczenia to trend bardziej ogólny, który dokonał się również w b (...)
• 9 Zob. J.F. Lyotard, Przepisać nowożytność, przeł. W. Szydłowska, przejrzał S. Czerniak, w: Postmoder (...)
• 10 A. Synoradzka-Demadre, Jerzy Andrzejewski. Przyczynek do biografii prywatnej, Wydawnictwo Krytyki P (...)

5Ten pobieżny przegląd naukowego dorobku skłania do wysunięcia kilku wniosków. Po pierwsze, daje się u Śmiei dostrzec skłonność do nieustannej przebudowy metodologicznych założeń: od gay studies, przez teorię gender i queer, do men’s/masculinity studies8. Oznacza to również terminowanie u kolejnych badaczy: od Ritza, przez Foucaulta, Kosofsky Sedgwick i Butler, do Connell i Silverman. Po drugie, imponująco (ilościowo i jakościowo) prezentuje się zestaw autorów i ich dzieł – są tu nie tylko nazwiska pisarzy uznanych, ale także ci nieco już zapomniani w świetle studiów męskościowych mogą się okazać interesujący. Po trzecie, te genderowe ponowne odczytania w znacznej mierze już przyczyniają się do „przepisania” (rèècriture9) historii literatury polskiej w XX wieku. Przykładowo, interpretacje śląskiego badacza zostały wykorzystane przez Annę Synoradzką-Demadre w biografii Andrzejewskiego10.

• 11 Zob. M. Blagojević, Transnacjonalizacja i jej brak. Męskość z półperyferyjnej perspektywy Bałkanów, (...)
• 12 Zob. numer tematyczny o retrotopiach męskości („Czas Kultury” 2019, nr 1).
• 13 M. Berman, „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”. Rzecz o doświadczeniu nowoczesności, prz (...)

6Najnowsza książka Śmiei kontynuuje problematykę podjętą w Hegemonii i traumie, ale i tym razem literaturoznawcze analizy wspierają się na przeformułowanej metodologii. Autor potrafi w krótkiej frazie określić precyzyjnie temat swoich badań – „problem męskich postaci z niestabilnymi warunkami ustanawiania norm męskości w polskiej półperyferyjnej rzeczywistości” (s. 352). Dokonajmy egzegezy tej formuły, zaczynając od jej końca. Półperyferyjność (termin zapożyczony od serbskiej socjolożki Mariny Blagojević11) polskiej kultury wyznaczają nie tylko jej geograficzne i historyczne usytuowanie między Wschodem a Zachodem, lecz także cywilizacyjne zacofanie i zapóźniona polityczno-kulturowa transformacja, a nawet – szczególnie w ciągu ostatnich kilku lat – procesy demodernizacyjne, które przejawiają się choćby w retrotopiach „tradycyjnych” męskości12. „Niestabilne warunki ustanawiania norm męskości” wynikają zarówno z „historycznych traum”, które naznaczały polskie społeczeństwo w wieku XX, jak też z ponadlokalnego doświadczenia nowoczesności, w której – zgodnie z formułą Marshalla Bermana – „wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”13 (w tym także, a może właśnie przede wszystkim, wszelkiego rodzaju tożsamości). Egzemplifikacji „męskich problemów” dostarcza ponownie literatura polska ostatniego stulecia. Badacz powraca do autorów, których twórczość interpretował już wcześniej, ale pojawia się też kilka nowych nazwisk.

• 14 T. Myers, Slavoj Žižek, w: Žižek. Przewodnik Krytyki Politycznej, przeł. J. Kutyła, M. Kropiwnicki, (...)
• 15 A. Bielik-Robson, „Bliźni nie istnieje”, albo o granicach psychoanalitycznej parafrazy, w: S. Žižek (...)

12Chciałbym się powstrzymać od omawiania zagadnień podejmowanych w kolejnych rozdziałach książki; to zresztą zadanie niełatwe, gdyż prezentowane analizy i interpretacje literaturoznawcze przybierają formę bardzo wnikliwych, skrupulatnych i – na co już zwróciłem uwagę – inspirowanych różnorodnymi ujęciami teoretycznymi „studiów przypadku”. Wskażę tylko te tematy, które wydają mi się najciekawsze. Pierwszy to projekt biografii ekstymnej Andrzejewskiego. Niespożyty jest zapał Śmiei w kolejnych relekturach tego autora! Lacanowska kategoria ekstymności łączy w sobie intymność z zewnętrznością14, przy czym to, co wewnętrzne, jest zarazem najbardziej obce, wyalienowane, najtrudniejsze do zaakceptowania15. Ten teoretyczny koncept pozwala powiązać to, co publiczne (twórczość literacka, działalność polityczna), z tym, co prywatne (biografia, zaangażowanie emocjonalne, seksualne pragnienia i perwersje), a w przypadku Andrzejewskiego doprowadza badacza do odkrycia „klamry ekstymności”, „w której dzieło i biografia odczytywane są jako intencjonalnie zorganizowane wokół anusa” (s. 271). Projekt biografii ekstymnej zrealizowanej w odniesieniu do innych autorów, nawet tych, którzy doczekali się już bardziej klasycznych i obszernych biografii (np. Gombrowicz, Miłosz, Herbert, Szymborska), wydaje się ekscytujący, nie polega przecież na skandaliczności, tylko na próbie (nieco jednak innej niż psychoanaliza) rozpoznania źródeł tekstu w intymności, prywatności, cielesności.

• 16 P. Bourdieu, Męska dominacja, przeł. L. Kopciewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004.
• 17 Ciekawe studium męskiej figury neurastenika zaprezentowała niedawno Krystyna Kłosińska (Neuroza. Za (...)
• 18 Mógłbym tu powtórzyć to, co pisałem kilka lat temu w innym miejscu: T. Tomasik, Uwagi do wciąż nien (...)
• 19 Introduction, w: Masculinities and Literary Studies. Intersections and New Directions, red. J.M. Ar (...)

15Książka Śmiei stanowi dobry pretekst do tego, aby postawić kilka pytań dotyczących rozwoju subdyscypliny. Po pierwsze – na czym polegają / powinny polegać literaturoznawcze studia nad męskościami? Nie chodzi przecież tylko o nadrabianie zaległości w stosunku do badań prowadzonych w przodujących na świecie ośrodkach nauk humanistycznych i społecznych. W pionierskim okresie rozwoju men’s/masculinity studies, a zatem począwszy od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, dominowała postawa profeministyczna i rozrachunkowa, krytycznej analizie poddawano różne formy społecznego, ekonomicznego, politycznego, symbolicznego itp. uprzywilejowania mężczyzn. Zwieńczeniem tego trendu stały się w latach dziewięćdziesiątych koncepcja męskości hegemonicznej Connell oraz analizy „męskiej dominacji” Pierre’a Bourdieu16. To były też dwie najważniejsze inspiracje dla polskich literaturoznawczych studiów nad męskościami w początkowej fazie ich rozwoju. Uważam zresztą, że wciąż jeszcze nie zostały wyczerpująco rozpoznane i opisane figury17 oraz trajektorie rozwojowe polskich męskości (hegemonicznych, współuczestniczących, subordynowanych) w ujęciu historycznym18. Śmieja proponuje jednak pójść dalej, zgodnie z aktualnym kierunkiem krytycznych studiów nad męskościami i mężczyznami. Ważną zachętę znalazł, jak sądzę, w cytowanej parokrotnie pracy zbiorowej Masculinities and Literary Studies: Intersections and New Directions wydanej w 2017 roku. Redaktorzy tego tomu odnotowują praktykę (wyraźnie zasygnalizowaną w podtytule) badań intersekcjonalnych, które zwracają uwagę na złożoność analizowanych zjawisk, ale dzięki temu są w stanie uchwycić ich dynamikę i synergię – „najnowsze osiągnięcia w studiach o męskości łączą dyskusje teoretyczne i literaturoznawcze dotyczące odpowiednio relacji między męskością a zagadnieniami etniczności, transnacjonalizmu, wieku, afektu, ekologii i kapitalizmu”19. Takie badania są też możliwe do przeprowadzenia z perspektywy polskiej nauki, pod warunkiem że w większym niż dotychczas stopniu zawiązana zostanie współpraca między literaturoznawcami a socjologami, historykami kultury, psychologami, medioznawcami, antropologami i przedstawicielami innych dziedzin nauki. Weźmy chociażby pod uwagę takie wyrażane przez literaturę męskie doświadczenia jak ojcostwo, starość, choroba, migracja, wojna. Można je oczywiście sproblematyzować i opisać z literaturoznawczego punktu widzenia, ale bez porównań z ustaleniami innych dziedzin naukowych trudno rozstrzygnąć, na ile te literackie kazusy są reprezentatywne historycznie i społecznie.

• 20 A. Hobbs, Studia nad męskością a literatura, przeł. W. Śmieja, w: Formy męskości 3, s. 166-167.

16Wyłania się zatem kolejne pytanie – jakich danych dostarczają literatura i literaturoznawstwo, partycypując w krytycznych studiach nad mężczyznami i męskościami? Alex Hobbs zauważył swego czasu dość istotną pułapkę, w jaką wpadali badacze zajmujący się akademickimi studiami nad męskością (w tym także Connell), sięgając ochoczo w swoich analizach po przykłady z kultury popularnej i reklam. Otóż, prezentowane w tych badaniach wizerunki mężczyzn aż nazbyt często realizowały i upowszechniały ideał hegemoniczny, a bywało, że wprost maczystowski czy hipermęski20. Tymczasem niewielu mężczyzn „z krwi i kości” żyje tak jak James Bond, Rambo czy Geralt z Rivii. Natomiast rzeczywiste męskie doświadczenia ukazują bardziej ambitne artystycznie dzieła literackie i filmowe. Sięgnijmy po przykład z książki Śmiei – cykl Stanisława Vincenza Na wysokiej połoninie, czytany z odpowiednim nastawieniem, ukazuje przemiany tradycyjnej huculskiej męskości w starciu z naporem kapitalizmu i wszelkie tego konsekwencje – od przeobrażenia relacji homospołecznych do ekspresji cielesności. Na użyteczność badań literackich wskazują też redaktorzy wspomnianego tomu Masculinities and Literary Studies:

• 22 P. Czapliński, Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, W.A.B., Warszawa 200 (...)

17Literatura jest oczywiście często zapisem bardzo indywidualnych, egzemplarycznych, unikatowych losów i doświadczeń. Z całą pewnością dotyczy to takich analizowanych w książkach Śmiei autorów, jak chociażby: Schulz, Witkacy, Iwaszkiewicz, Andrzejewski, Gombrowicz, Mach czy też Tkaczyszyn-Dycki. Czy autokreacje można potraktować jako dane socjologiczne? Z pewnością jest tu zalecana ostrożność, ale historyk literatury może – jak to od wielu lat praktykuje chociażby Przemysław Czapliński – „czytać [literaturę] jak socjolog”22 i pytać o społeczeństwo lub konfiguracje męskości, jakie wyłaniają się z tekstów literackich. Spojrzenie socjologiczne w literaturoznawczych studiach nad męskością jest nieuniknione. W taki właśnie analityczno-syntetyzujący sposób zinterpretował Śmieja narracje autorów z roczników lat siedemdziesiątych, czyli przyjrzał się „pierwszemu pokoleniu mężczyzn socjalizowanych w warunkach półperyferyjnego kapitalizmu à la manière polonaise” (s. 276). Na przykładzie tak wyznaczonej „próby badawczej” udało się dojść do ustalenia, że w najnowszej polskiej prozie ujawnia się porażka neoliberalnych konceptów męskości, a „puste pole symboliczne” (s. 354) zostaje zaanektowane przez restytucję retrotopijnej męskości konserwatywnej, tryumfującej zdaniem badacza jedynie (co chyba wydaje się spostrzeżeniem nazbyt optymistycznym) w warunkach lokalnego polskiego społeczeństwa.

• 23 Sporo uwagi „narcystycznej”, „niewydolnej” męskości Silnego, bohatera powieści Masłowskiej Wojna po (...)

18Dorzućmy jeszcze jedno pytanie. Czy literacką historię męskości zapisują tylko mężczyźni? We wszystkich czterech książkach Śmiei nazwiska autorek właściwie nie pojawiają się wcale. Jedynym wyjątkiem jest Maria Kuncewiczowa. To dość zastanawiające. Czy takie pisarki jak niegdyś Orzeszkowa, Nałkowska, Zapolska, a w czasach nam bliższych Gretkowska, Tokarczuk czy Masłowska nie tworzą ważnego, suplementarnego, kobiecego dyskursu na temat mężczyzn i męskości?23 Oczywiście szkice zamieszczone w Nie/podległości i transformacjach dotyczą „męskiego niepokoju”, ale jakież to ciekawe! – przekonać się, czy ten niepokój był i jest rejestrowany także przez polskie pisarki.