• 1 E. Rosenstock-Huessy, Speech and Reality, Argo Books, Norwich 1990, s.18; „The gramatical method is (...)

2Filozof społeczny Eugen Rosenstock-Huessy dowodził znaczenia języka w kształtowaniu naszych głębokich decyzji życiowych: „Metoda gramatyczna jest sposobem, w jaki człowiek staje się świadomy swojego miejsca w historii (wstecz), świecie (na zewnątrz), społeczeństwie (do wewnątrz) i przeznaczeniu (do przodu)”1.

• 2 Tamże, s. 16; „Through speech society sustains its time and space axes”.

3Jego zdaniem „poprzez mowę społeczeństwo podtrzymuje swoje osie czasowe i przestrzenne”2, które wspólnie wyznaczają cele dla społeczeństwa. Dla filozofa człowiek jest przecięciem rzeczywistości, co wskazuje na ustawienie jednostki jako decydującego podmiotu – przecięcie jest miejscem, gdzie energia się kumuluje, miejscem, w którym wszystko się łączy.

• 3 J. Gołosz, Upływ czasu i ontologia, Wydawnictwo UJ, Kraków 2011.

4Człowiek jako podmiot zależy od czasowości – i podmiotowi zależy na odczuciu czasowości jako całości. Jeśli czas tworzy porządek, oczekuje się od niego spójności. Spójność w kontekście czasu może być opisywana jako „trwanie”, „ciągłość”. Filozof Jerzy Gołosz określa zasady konkurencyjnych teorii temporalności, które dają różne wizje korelacji pomiędzy trwałością a tożsamością3. Podmioty bronią się przed rozpadem, poszukują strategii i mechanizmów obronnych, które pozwalają im zachować wyobrażenia o swojej całości. Rozpuszczenie czasu w języku na poziomie gramatyki, słownictwa i frazeologii, jego interpretacja w kulturze wizualnej, wypełnianie go tradycjami i rytuałami prowadzą do naturalizacji czasu i zapomnienia o jego społecznym pochodzeniu. Jednak formy czasowe, koncepcja czasu jako kategorii pojęciowej i lingwistycznej, różnią się znacznie między poszczególnymi kulturami świata, co nie neguje uniwersalności tej kategorii, ale komplikuje jej badanie.

• 4 F. Fukuyama, Koniec historii i ostatni człowiek, przeł. T. Bieroń, M. Wichrowski, Znak, Kraków 2017
• 5 R. Barthes, Śmierć autora, przeł. T. Żeleński-Boy, „Teksty Drugie” 1999, nr 1.
• 6 J.F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy, przeł. M. Kowalska, J. Migasiński, Fun (...)

6Epoka ogłoszeń ultymatywnych końców historii4, autora5, wielkich narracji6 doprowadziła do manifestacji mocy alternatywizacji i przeglądu dotychczasowych paradygmatów. Opis historii został ujęty jako historyczna narracja, badacze ciągle eksplikują pluralizm, kwestionują pojęcia faktu, wydarzenia, wiarygodności etc. Podważanie monistycznych prawd, istniejących hierarchii odbywa się w trakcie techniczno-informacyjnej rewolucji. Zmiana relacji centrum–peryferie jest wynikiem uczynienia widzialnymi kultur/wspólnot, które wcześniej były ignorowane, nabycia przez nie podmiotowości. Odbywa się redystrybucja uwagi poprzez ekspansję kulturową: więcej uczestników, więcej obiektów, więcej kierunków.

• 7 R. Hassan, Globalization and the Temporal Turn: Recent Trends and Issues in Time Studies, „The Kore (...)
• 8 The International Society for the Study of Time (ISST) (od 1966 roku), czasopismo „Time & Society” (...)
• 9 O czasie jako bycie, który zmienia swoją istotę, pisały takie postacie, jak Zygmunt Bauman, Françoi (...)
• 10 U.K. Heise, Chronoschisms: Time, Narrative, and Postmodernism, Cambridge University Press, Cambridg (...)
• 11 G.W. Wallis, Chronopolitics: The Impact of Time Perspectives on the Dynamics of Change, „Social For (...)
• 12 O. Schaeffter, M. Ebner von Eschenbach, Reframing Temporality: A Design for a relational View of Ch (...)
• 13 V. Fareld, Framing the Polychronic Present, w: Historical Understanding: Past, Present, and Future, (...)
• 14 A.R. Hom, Timing is Everything: Toward a Better Understanding of Time and International Politics, „ (...)
• 15 Tamże.

7Częścią tych zmian na polu badań humanistycznych stają się dyskusje o zwrocie temporalnym7, rozwija się the study of time8, czas wybrzmiewa jako aktor, zjawisko, ważna zmienna w kulturologicznych, antropologicznych, filozoficznych pracach9. Pojawiają się pojęcia chronoschisms10, chronopolityka11, chronoference12, polichronia13, heterotemporalność14 etc. Jednakże wzrost liczby pojęć i podejść staje się zarówno wyzwaniem, jak i zagrożeniem dla badań, ponieważ nie prowadzi do stworzenia jednolitego systemu czy wymiany wiedzy między badaczami z różnych dziedzin15. Zwrot temporalny powstał jako nowa soczewka-reakcja na pewną postmodernistyczną ślepotę, nieodpowiedniość albo niepełność jej rzeczywistości.

• 16 C. Strzelecka, Zwrot temporalny, s. 123-124.
• 17 Tamże.

8Oprócz oznaczenia zwrotem temporalnym nowego paradygmatu naukowego badaczka czasu społecznego Celina Strzelecka proponuje jeszcze inny sposób rozumienia zwrotu temporalnego – „już nie jako orientację naukową, a jako nieustanny proces, który realizuje się w naszej rzeczywistości społeczno-kulturowej. Dokonana w średniowieczu transformacja czasu cyklicznego na czas linearny, obecnie weszła w fazę przekształcenia czasu linearnego na czas puentylistyczny”16. Czyli zwrotem temporalnym okazuje się nowa konfiguracja czasu dla wszystkich bytów zanurzonych w kulturze. Techniczno-informacyjna rewolucja, mianowicie Internet, zmieniła praktyki codzienne większej części mieszkańców globu. Akceleracja procesów obciążyła jednostki multitaskingiem, kultem wydajności oraz wypaleniem. Wirtualny dostęp do innych przestrzeni zmienił charakter, między innymi szybkość, relacji pomiędzy odległymi w przestrzeni punktami. Na przykład teoretycznie można otrzymywać informacje o bieżących wydarzeniach w Ukrainie, będąc w Polsce, z taką samą prędkością, z jaką dzieje się to na miejscu, jednak zawsze jest „ale”: nie we wszystkich warunkach jest to możliwe, trzeba też posiadać szczególne umiejętności, by informacje znaleźć. Strzelecka pisze: „Wraz z możliwościami przesyłania informacji z prędkością światła powstał efekt natychmiastowości i równoczesności, zastępujący kolejność i trwanie. Nastała rzeczywistość, w której wszelkie dystanse straciły swą realność”17. Dystanse nie zniknęły, one stały się inne, tak samo jak czas się nie zunifikował. Strefy czasowe, rozbieżności w kalendarzowo-rytualnych praktykach, kluczowe wydarzenia, rytm życia prywatnego oraz społecznego istnieją nadal. Nadal także liczymy, ile czasu potrzebujemy oraz jakie koszty musimy ponieść, by fizycznie się przenieść z jednego miejsca w drugie, przeżywamy jet lag, odczuwamy, że każde nowe miejsce ma swój układ życia, w co wlicza się szczególny porządek czasu. Zmiana w zwykłym dla Zachodu modelu przyszłości, teraźniejszości i przyszłości jako linii czasu na alternatywne modele spirali, puenty etc. powoduje poczucie niestabilności, obawy przed niewidzialnym zagrożeniem, którym może być / jest nowa kondycja czasu. Razem ze zmianą kanonu zmieniają się mechanizmy obronne, pojawiają się nowe lęki społeczne. Jeszcze w 1991 roku amerykański krytyk literacki Fredric Jameson napisze o nostalgicznej obsesji, rozkładzie czasu. Do myśli o utracie odczuwania czasu jako czegoś uporządkowanego może być rymem obraz-idea francuskiego filozofa Jacques’a Derridy – widmoontologia:

• 20 Zob. np.: M. Flavin, Wikipedia = Heterotopia, „New Review of Hypermedia and Multimedia” 2022, nr 27 (...)

11Zaproponowane pojęcie okazało się produktywne zarówno w badaniu światów fikcyjnych, jak i do analizy historycznych wydarzeń, polityki przestrzeni20. W niniejszym tekście, podążając za logiką Foucaulta, ujmuję terytorium objęte stanem wojennym oraz ziemie objęte okupacją jako rodzaje heterotopii.

• 22 V. Timotheus, R. Van den Akker, Notes on Metamodernism, „Journal of Aestethics and Culture” 2010, n (...)
• 23 Tamże.
• 24 Tamże.

14Trochę później, w roku 2010, holenderscy krytycy kultury Robin van den Acker i Timotheus Vermeulen, którzy obserwowali proces zmian w kulturze, polityce i sztuce, wyrazili swoje przemyślenia w eseju Notes on Metamodernism. Jako cechy metamodernizmu autorzy wymienili oscylowanie pomiędzy modernistyczną wiarą a postmodernistyczną ironią, „nową szczerością” oraz transparentnością wizualności22. Autorzy wspominają również o heterochronii, powołując się na Bourriauda, i opisują ją jako dynamiczny stan „zglobalizowanych społeczeństw o różnym stopniu nowoczesności”23. Tym samym Foucaultowska koncepcja heterochronii jako szczególnego upływu czasu w heterotopiach zamienia się w koncepcję asynchroniczności kultur w „światowym archipelagu bez centrum”24. Razem z metamodernistami chciałabym widzieć pojęcie heterochronii jako bardziej inkluzywne. Heterochronia w tym sensie może zadziałać jak spust w nowej maszynie czasu.

• 26 D. Ulicka, Kariera chronotopu, „Teksty Drugie” 2018, nr 1, s. 262.

16W 2018 roku, wykraczając poza granice literaturoznawstwa, Danuta Ulicka definiuje chronotop jako „kategoryzujące-wartościujące odniesienie podmiotu do świata realnego”26. Rozszerzenie koncepcji chronotopu wydaje się bardzo atrakcyjne dla rozwoju badań temporalnych. Chronotop doskonale koreluje z pragnieniem posiadania przez podmiot określonego świata, w którym definiuje on swój charakter, w tym poczucie czasu i przestrzeni oraz napięcie w korelacji własnej wyobraźni z wyobraźnią innych.

• 27 А. Ассман, Простори спогаду. Форми та трансформації культурної пам’яті, Ніка-Центр, Київ 2014.

18Badanie wieloczasowości i złożoności czasoprzestrzeni polega na słuchaniu różnych głosów, aby znaleźć to, co tworzy między nimi wspólne i przeciwstawne grupy. Materiałem do dalszych rozważań stały się teksty, w większości powstałe po 24 lutego 2022 roku, ukraińskich pisarzy, filozofów, dziennikarzy, którzy mówią o czasie w obecnej Ukrainie jako świadkowie i uczestnicy. W jaki sposób, używając pojęć heterotopii, heterochronii oraz chronotopu, możemy opisać obecne procesy kulturowe? Jak się przekształca zachowanie wspólnot, zaostrzają się pytania o charakterze egzystencjalnym, na nowo stawiane są kwestie etyki oraz moralności? Teksty mogą pomóc w pozyskaniu tych odpowiedzi, ponieważ zgodnie z opinią Alejdy Assmann czas przeżyty staje się żywą tkanką pamięci, a język pozwala ją stabilizować27.

• 28 Kult: Podcast, Час під час війни: як ми його проживаємо, https://soundcloud.com/kultpodcast/chas (2 (...)

2029 października 2022 roku miał premierę odcinek podcastu zatytułowany Час під час війни (Czas w czasie wojny), w trakcie którego ukraiński filozof Volodymyr Yermolenko i ukraińska literaturoznawczyni Tatiana Ogarkova omawiali, co się stało z ujęciem czasu po 24 lutego28. Według nich powstał rozziew między czasem w Ukrainie i czasem w Europie, który polega na różnicy zachowania się i samouświadomienia obywateli tych obszarów i może być opisany poprzez rodzaje literackie, jakimi są dramat oraz epika.

• 30 Zbiór autobiograficznych esejów Punkt zerowy (Точка нуль) ukraińskiego piszarza Artema Czecha o doś (...)

21Ciekawym zbiegiem okoliczności był fakt, że tego samego dnia, po wysłuchaniu podcastu, odbyłam z polskimi czytelnikami rozmowę na temat książki Punkt zerowy Artema Czecha30 i usłyszałam opinię, że może opowieść jest ciekawa i wyrazista, jednak nie ma w niej wieczności Prousta. Dwie literackie perspektywy odzwierciedlają pozycję jednostki wobec życia społecznego: albo strumień wydarzeń, do którego zachowuje się dystans, albo pole wydarzeń, których domyślnie jednostka jest uczestnikiem i automatycznie wpływa na ich przebieg.

• 33 В. Залужний Передмова. До читачів в Україні і світі w: Воєнний стан: антологія, Видавець Померанцев (...)

25Razem ze skracaniem dystansu, trafianiem „na scenę” historii jako aktu dramatycznego „tu i teraz”, człowiek okazuje się paradoksalnie obciążony presją czasu historycznego, niemal wiecznego. Potencjał działania, który może stać się ponadczasowym, wzmacnia moralne i etyczne znaczenie każdego wyboru. Generał Walerij Załużnyj, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych Ukrainy, rozpoczyna wstęp do zbioru esejów Воєнний стан (2023) słowami: „Rok 2022 już stał się historią”33. Sformułowanie podkreśla, że napaść Rosji na Ukrainę i obrona tego drugiego kraju wywarła imponujące wrażenie na świecie w tak krótkim czasie oraz jest wstępem do przyszłej krytyki, ponieważ stworzenie rozbudowanej narracji wymaga czasu.

• 34 П. Казарін, Дикий Захід Схіної Європи, Vivat, Харків 2022, s. 13; „Єдине, що було зрозуміло: мені т (...)
• 35 „Час під час війни: як ми його проживаємо”, wypowiedź Volodymyra Yermolenki.

27W wydanych w 2022 roku notatkach Дикий Захід Східної Європи ukraiński dziennikarz Dmytro Kazarin powraca do osobistych doświadczeń z 2014 roku, kiedy doszło do aneksji Krymu: „Jedyne, co było wtedy zrozumiałe: mnie i moim rówieśnikom wypadło żyć wewnątrz historii. Historii, której nas pozbawiano przez wszystkie poprzednie lata”34. Do opozycji „być w historii lub być poza nią” włączam jako opcję opozycję „istnienie historii lub ahistoryczność”. Yermolenko zauważa: „Jak nam się podobało, że «nie ma historii» […]. I jak daleko jesteśmy od tego teraz”35.

• 38 С. Андрухович, До війни я була письменницею, w: Війна 2022: щоденники, есеї, поезія: антологія, wyb (...)

29Chronotop Ukrainy odróżnia się od obecnego chronotopu większości państw na świecie na zasadzie podziału „państwo w stanie pokoju/ państwo w stanie wojny”. Szczególnym wątkiem tego tematu może być reaktualizacja Rewolucji Godności, aneksji Krymu i okupacji części terenów w 2014 roku jako początku obecnej rosyjskiej agresji wobec Ukrainy w publicznej ukraińskiej oraz międzynarodowej opinii. Inwazja w roku 2022 zmieniła status poprzednich wydarzeń wprowadzeniem stanu wojennego w całym kraju. Czy możemy uważać przestrzeń, w której wprowadzono stan wojenny, za heterotopię? Zgodnie z tezami Foucaulta zdecydowanie tak, ponieważ w tej nowego rodzaju przestrzeni rodzi się też inna czasowość. Ontologia czasu jest związana z trwaniem, ciągłością, co czyni konieczną obecność elementu rutyny, nowego porządku, nawet jeśli nowa rzeczywistość sama w sobie jest nienormatywna. Stan wojenny jest czasem, który ze względów bezpieczeństwa uczestnicy chcą jak najszybciej zamknąć, by wrócić do stanu pokoju. Jednak wrócić do pokoju nie oznacza literalnie żadnego powrotu, ponieważ stan wojenny jako niezwykły wstrząs zamyka poprzedni etap historii tej wspólnoty, kraju i stawia pytanie o to, jakim ludzie, przeżywający te zmiany, zechcą widzieć nowe „normalne życie”. Przejście do heterotopii stanu wojennego oznacza odcięcie od poprzedniego czasowego porządku. „Trudno uwierzyć, że nieco ponad tydzień temu prowadziliśmy normalne życie. Trzeba się postarać, aby przypomnieć sobie, jak wyglądało to życie i w ogóle czym było” (S. Andruchowycz), „Wojna pozbawia nas normalnego życia, ale tworzy nową codzienność”, „W czasie nalotu – jeśli jeszcze nie poszedłeś do schronu – zajmij się czymś pożytecznym i wyraźnie rutynowym” (V. Arenev)38.

• 39 J. Nowak, Społeczne reguły pamiętania. Antropologia pamięci zbiorowej, Nomos, Kraków 2011, s. 244.

32Materialność, swoistość chronotopu ma moc, która jest zawsze większa niż możliwości jednostki, czyli jest czymś trudno uchwytnym, jednak niezbędnym do życia. Nagła, nieuzgodniona reidentyfikacja przestrzeni niesie z sobą kryzysy tożsamościowe. „Krajobraz na co dzień traktowany jak powietrze, w szczególnych okolicach pełni ważną funkcję. Przede wszystkim jest najprostszą formą odwzorowania tożsamości grupy, jest rodzajem przestrzennej prezentacji owej tożsamości”39.

• 40 П. Казарін, Дикий Захід Схіної Європи, Vivat, Харків 2022, s. 10; „Та потім прийшла Росія, відчепил (...)
• 41 „Час під час війни: як ми його проживаємо”, wypowiedź Tetiany Ogarkovej.

33Chronotop w owym kontekście jest wyobraźnią o przestrzeni, zorganizowanej szczególnym czasowym porządkiem. Chronotopy nie mają bezpośredniej korelacji z działką ziemi, ponieważ są wirtualne – działają na poziomach wyobraźni, świata symboli, co świat cyfrowy dzisiaj tylko potęguje. Mogą dołączać do innych chronotopów, być zsynchronizowane na znak lojalności, otwartości, co bywa propagowane zarówno przez politykę międzynarodową, jak i relacje osobiste. Po rozpadzie Związku Radzieckiego przez pewien czas data 23 lutego była uznawana za święto, Dzień Obrońcy Ojczyzny, co przypominało niepodleglym państwom o wspólnej przeszłości. Z czasem te połączenia zanikały, zarówno na poziomie relacji politycznych, jak i prywatnych. Na przykład dekretem z 14 października 2014 roku prezydent Petro Poroszenko anulował dekret prezydenta Leonida Kuczmy z 1999 roku o obchodach Dnia Obrońcy Ojczyzny 23 lutego i wyznaczył to święto na 14 października. Atak Rosji przyczynił się do wzrostu poczucia tożsamości narodowej Ukrainek i Ukraińców w warunkach zagrożenia, z podkreśleniem tego, co ich wyróżnia, łącznie z artykułowaniem zerwania relacji z Rosją. Symptomatyczne w tym kontekście są komentarze ukraińskich postaci, gdy opisują czas/historię Rosji jako ruch ku przeszłości, co sugeruje przepaść między upływem czasu ukraińskiego i rosyjskiego, ponieważ czas-ku-przeszłości jest odczytywany jako przerażający i nienaturalny. Pawlo Kazarin, opisując historię po aneksji Krymu, korzysta z metafory pociągu: „Ale potem przyszła Rosja, odczepiła mój rodzimy wagon i przyczepiła go do swojego pociągu, który nawet nie jechał na wschód, ale w przeszłość. To właśnie w tej przeszłości nie ma większych perspektyw niż żaglowiec. To znaczy żadnej”40. Rezonują z tym słowa Ogarkowej, że Rosjanie „idą do przodu w przeszłość”41.

• 42 O. Myched, Zmieszam z węglem twoją krew. Zrozumieć ukraiński wschód, przeł. M. Petryk, Czarne, Woło (...)

34Historyk Francois Hartog starał się dowieść, że żyjemy w czasie prezentyzmu. Prezentyzm nie wierzy w historię, ale ją porzuca dla pamięci, czyli w skrócie dla przedłużenia teraźniejszości w kierunku przeszłości, poprzez przywołanie pewnych (najczęściej bolesnych, ukrytych, zapomnianych) momentów przeszłości w teraźniejszość. Odbieranie przeszłości to praktyka zarządzania teraźniejszością. Jeśli historia jest narracją, praktyczna przyszłość White’a, jako narzędzie do kreowania i powstrzymania tożsamości, tak samo stanowi narzędzie wymazania i przewartościowania w kulturowych, politycznych, społecznych konfliktach, może być częścią wojny hybrydowej. Odnajdywanie siebie, zadawanie pytań o własną historię, postkolonialne spojrzenie na siebie prowadzi do zrozumienia wagi tego metahistorycznego poznania i samowiedzy – pytania o czas, czyli o to, co przeszłość, teraźniejszość i przyszłość znaczą dla człowieka, społeczności. Częściowo na idei złożonych mieszanin różnych warstw czasowych opiera się praca Ołeksandra Mycheda Zmieszam z węglem twoją krew. Zrozumieć ukraiński wschód: „Dokonanie sekcji zwłok czasu, Kronosa, który pożerał swoje dzieci pokolenie za pokoleniem”42. Celem swoich podróży autor ustanowił badanie mitologii miast ukraińskiego wschodu. Zrealizował to, co antropolog Jacek Nowak nazwał „inwentaryzacją mitów”, skupiając się na tym, jakie mitologie są całością, obrazem zrozumiałym dla każdego mieszkańca:

• 44 Г.У. Гумбрехт, Розладнаний час, IST Publishing, Харків 2019, s. 68.
• 45 А. Ассман, Простори спогаду. Форми та трансформації культурної пам’яті, Ніка-Центр, Київ 2014.

35Poszukiwanie znaczących mitów oddziałuje także na przyszłość. Poczucia przyszłości, oczekiwania wpływają na nasze codzienne wybory i nawet zmieniają to, co chcemy dzisiaj pamiętać. Jak powiedział mi znajomy: „Przyszłość patrzy na nas”. W eseju The Notion of Time in the Humanities Today (2018) Hans Ulrich Gumbrecht podaje dwie pięknie sprecyzowane i ambitne definicje na temat zmian w odczuwaniu czasu: zablokowanej przyszłości i rozszerzonej teraźniejszości. Wspomniany wcześniej zwrot w sztuce, aktywny rozwój instytucji pamięci, koncentracja na identyfikacji poprzez pamięć kulturową, pamięć cyfrowa i nieskończone archiwum, prowadzą do sytuacji, w której przeszłość nie jest tak naprawdę przeszłością, ale „żyje” w teraźniejszości, ponieważ jest aktywna. Jak zauważa Gumbrecht: „Pomiędzy tą zablokowaną przyszłością a jawnie agresywną przeszłością nasza teraźniejszość nie jest już krótkim momentem przejściowym, ale rozszerzoną teraźniejszością symultaniczności”44. Przyszłość nie jest już tym, do czego zmierzamy, ale zmieniła się w to, co nam zagraża. Przeszłość też naciera, ale pod tym naciskiem teraźniejszość nie jest ściśnięta do granic krótkiej chwili, lecz paradoksalnie dokładnie odwrotnie, rozszerza się. W wystąpieniu dla Kyiv School of Economics Slavoj Žižek mówi o wojnie w Ukrainie, że Ukraińcy walczą nie o przyszłość, ale o przeszłość, bo ona daje szansę na przyszłość i czyni nas podmiotem. Według Aleidy Assmann utrwalenie wydarzenia, jego obecność jest możliwa wyłącznie przez artefakty-nośniki45. Nośniki pamięci umożliwiają tworzenie „pamięci podzielanej” (A. Margalit), a zastępowanie z czasem jednych nośników innymi zmienia poprzedni krajobraz, tworzy dynamikę wspólnoty, naśladowania i rozwoju chronotopów. Kiedy 6 czerwca 2023 roku została wysadzona tama na Dnieprze w Nowej Kachowce, wielka woda stopniowo zalewała wszystko na swoim szlaku, metr za metrem. Pochłaniała przedmioty, przekształcając ich istotę, zabierała życie. Fizyczne niszczenie jest atakiem na autentyczność krajobrazu i próbą zacierania obecności kultury ukraińskiej, ponieważ przestrzeń opowiada historię tak samo jak ludzie. Rzeczy nie milczą, a nawet więcej: gdy ludzie odchodzą, rzeczy mówią za nich. Historyczny odcinek czasu odpowiadający życiu jednostki jest zbyt krótki dla tworzenia wspólnot pamięci, ona zawsze się tworzy dzięki pamięci dziedziczonej. Katastrofa ekologiczna, cierpienie ludzi, zwierząt mają jeszcze wymiar zniekształcenia pamięci miejsca, są atakiem na porządek czasowy potrzebny do procesów kulturowego naśladowania, tworzenia dziedzictwa i rozwoju.

• 46 https://www.dwutygodnik.com/ukraina (3.11.2023).

37W „Dwutygodniku” w roku 2022 ukazał się cykl artykułów o Ukrainie, część z nich wyszła w serii „Nienawiść”: Krzyk w lesie Lii Dostliewej, Społeczeństwo nienawiści i troski Switlany Oleszko, Obrona terytorialna serca Tatiany Malarczyk46. Antropologiczne ujęcie tego, jak reakcje emocjonalne są wpisane w ramy kultur, naświetla trudności relacji międzywspólnotowych, i wskazuje na to, że przy wkraczaniu do innego chronotopu reakcje emocjonalne w nim występujące mogą wchodzić w sprzeczne relacje, powodując u podmiotu uczucie dyskomfortu, strachu i niekończące się wątpliwości. Kwestia nienawiści jako nadmiernej reakcji negatywnej, nazywanie nienawiści reakcjami negatywnymi – to wszystko sytuacje konfliktowe, w których chronotopy przenikające się nawzajem nie zgadzają się ze sobą. Problem jednak w tym, że chronotopy nie mogą się szybko zmieniać ani nie mogą być zbyt otwarte na wpływy z zewnątrz bez utraty swojej formy. Podmiot heterochronii jest schwytany w imadło. W eseju o języku wojny Serhij Żadan pisze: