1W powodzi wiadomości przepływających bez przerwy w internecie ta właśnie dla mnie uaktywniła się od razu niczym Barthes’owskie punctum. Wiadomość umieszczona w internetowej kategorii ciekawostek, kuriozów, w rubryce mającej nas intrygować odwróceniem znaczeń, oczekiwań czy typowych zachowań, nazywanej w dawnych gazetach „michałkami” (typu „lis postrzelił myśliwego”) – natychmiast wzbudziła zainteresowanie, przykuwając uwagę i promieniując kaskadą coraz to nowych znaczeń.

3Jego nazwa oznacza „ludzi lasu”, przepędzają bowiem życie w głębokiej czci dla pozaludzkiego środowiska, dla miejscowej fauny i flory, a dla drzew przede wszystkim. Z dołączonego komentarza eksperta z Survival International dowiadujemy się też, że życie tego 300-500-osobowego plemienia jest najściślej właśnie z drzewami związane: od narodzin dziecka (którego pępowina zakopywana jest pod sadzonym nowym drzewem), po śmierć (ciało zmarłego jest umieszczane na drzewie w specjalnej kultowej części lasu), a same drzewa – jako obdarzone duszami – nie są przez nich nigdy ścinane. Odizolowane od cywilizacji plemię jest zupełnie nieodporne na infekcje, choroby czy potencjalne pandemiczne niebezpieczeństwa. Jest także całkowicie bezbronne wobec ewentualnych zagrożeń biopolitycznych: władze Indonezji nie przyznały im dotąd nawet statusu rdzennej społeczności, w sensie prawnym więc nie istnieją i w każdej chwili mogą swego istnienia zostać pozbawieni.

5Czyż jednak dziś nie jest podobnie? Czy jesteśmy sobie w stanie w ogóle wyobrazić, co i kogo mogli widzieć, co czuć przerażeni, ale dzielnie potrząsający dzidami tubylcy, kiedy coś monstrualnie potwornego zbliżało się, wywołując coraz większy hałas i zabijając ich święty las, odbierając im ich świat i warunki do istnienia… Bo chyba nie mogli myśleć, że są to istoty do nich podobne? W każdym razie my mamy na to szansę, aby o tym pomyśleć – i to jedynie dzięki nadzwyczajnemu refleksowi anonimowego indonezyjskiego operatora buldożera. Gdyby się spóźnił kilka-kilkanaście sekund i nie uruchomił na czas kamery komórki, prawdopodobnie nie byłby w stanie już nigdy uchwycić tego nadzwyczajnego momentu… My zaś nie moglibyśmy uzmysłowić sobie i rozważać zderzenia oraz kompresji czasów; niezwykłej równoczesności tego, co nierównoczesne, gwałtownego tektonicznego ruchu warstw przeszłości, a może nawet ich nagłej wulkanicznej erupcji. Gdyby nie złapał tej niedającej się przewidzieć okazji, operatorowi pozostałby zapewne najwyżej wątły pamięciowy ślad, wrażenie zajścia czegoś, co mogło być tylko złudzeniem czy przywidzeniem.

7Tu zaś w grę wchodzi szczególny rodzaj doznania teraźniejszości, która przychodzi z przyszłości, choć nie ma nic wspólnego z urzeczywistnieniem porządku chronologicznego. To nie Chronos, lecz Kairos. Jest on rodzajem daru, szczęśliwego trafu, wyczuciem właściwej chwili. Chodzi o czas, którym nie władamy ani nim nie zarządzamy, lecz o czas, w który my z pełną pasji pasywnością się włączamy, bierzemy udział w tym, co nam przyniesie. Co symptomatyczne, ten szczególny rodzaj czasu ma nie tylko swoją rozległą historię i bogatą symbolikę aktywną od początków europejskiej tradycji kulturowej, ale i wzrastające aktualnie znaczenie – o czym zaświadczają między innymi pisarka Olga Tokarczuk, historyk François Hartog i filozof Giorgio Agamben.

9Również Giorgio Agamben w swej niedawnej (z 23 września 2023) notatce zatytułowanej O tym, co nadchodzi, zawartej w internetowej autorskiej rubryce „Una voce”, przywołuje czas kairotyczny jako nasz aktualny „czas na czasie”. W jego interpretacji etymologicznie nie jest to ani przyszłość chronologiczna, ani przemijająca teraźniejszość. To coś, co nadchodzi, co się zbliża (grecki czasownik użyty w Ewangelii eggizo, jak wyjaśnia, wskazuje na coś, co jest na wyciągnięcie ręki, czego można niemal dotknąć). I zauważa:

Bliskość nie jest miarą czasu, ale jego transformacją […]. Taki niedający się zmierzyć, ale zawsze bliski czas Grecy, aby odróżnić go od Chronosu, nazywali Kairos i przedstawiali jako dziecko, które wychodzi nam na spotkanie, biegnąc ze skrzydłami na nogach i które można złapać, tylko chwytając je za kępkę włosów zwisających mu nad czołem. Dlatego uczeni łacinnicy nazywali to occasio: krótkotrwała okazja, jaką oferują rzeczy: jeśli ją pochwycisz, zatrzymasz ją, ale kiedy już umknie, nawet Jowisz nie potrafi jej odzyskać.

10Po czym Agamben uogólniająco dopowiada:

• 7 G. Agamben, Su cio che si avvicina, https://www.quodlibet.it/una-voce-giorgio-agamben (22.11.2023). (...)

o to właśnie chodzi w życiu, w naszym myśleniu, a także w polityce: umieć dostrzec oznaki tego, co się zbliża, co nie jest już czasem, ale tylko szansą, by dostrzec to, co pilne i bliskie, co wymaga zdecydowanego gestu lub działania. Prawdziwa polityka jest właśnie sferą tej troski, wyczucia tego, co nadchodzi7.

11Tak więc ręka operatora buldożera rejestrująca komórką to niespodziewane spotkanie była, można powiedzieć, narzędziem tego kairotycznego czasu. Wypada się zgodzić z Agambenem, że nie jest on ani przyszłością, ani typowo rozumianą teraźniejszością, lecz czymś trzecim – poczuciem zbliżania się, nadchodzenia, wyłaniania i urzeczywistniania się wydarzenia, w świetle którego, jak się okazuje, rzeczy inaczej się mają, a ono samo daje nam coś ważnego do zrozumienia i ma nam coś ważnego do powiedzenia. Internetowy surfer, dający sobą powodować kairotycznymi wskazówkami w swej podróży, ma więc prawo być najpierw zszokowany nadzwyczajnością zajścia tego nieprzewidywalnego wydarzenia. Oto w trzecim dziesięcioleciu XXI wieku nie tylko istnieją na naszej planecie enklawy czasu zatrzymanego na prehistorycznym poziomie, ale też możemy spojrzeć prehistorycznemu człowiekowi oko w oko (korzystając z filmu zrobionego z kilkunastu metrów przez indonezyjskiego operatora). Prawie oko w oko, bo jednak jest to bezpośredniość zapośredniczona przez specjalistyczne narzędzia technologiczne wspomagające zmysły, a także przez film i literaturę, z nałożoną siatką anachronicznych znaczeń, antropologicznych założeń i uprzedzeń.

14To właśnie staje się naszym udziałem za sprawą tego filmu. Dwaj autochtoniczni mieszkańcy wyspy zjawiają się niczym duchy naszej przeszłości, żeby nam uświadomić, że to, co im zagraża ze strony naszej współczesnej cywilizacji przemysłowej – zniszczenie środowiska, pandemia, nadciągająca katastrofa klimatyczna, przemoc, wyniszczenie biologiczne – jest również naszym losem, który przecież właśnie już na naszych oczach zaczyna się spełniać. Wykorzystując Janową retorykę apokaliptyczną (choć w innym porządku i celu), można by powiedzieć, że najpierw widzimy ich „twarzą w twarz”, potem, z oddalenia, zaczynamy w nich widzieć siebie, acz „niejasno, jak w zwierciadle”, a w końcu, gdy próbujemy na nowo spojrzeć „na nasze stanowisko w kosmosie” (jak to kiedyś ujął Max Scheler), to zaczynamy się z nimi identyfikować, czuć się jak oni. W kompulsywnym lęku przed Obcymi, wyższą inteligencją i innymi cywilizacjami sami zaczynamy się czuć jak ubodzy duchem, prymitywni swą wiedzą, śmiesznie wojowniczy, czasem szczęśliwi, czasem przerażeni tubylcy, indygeniczni mieszkańcy małej planetarnej wyspy na odległej prowincji wszechświata.

16Ja zaś próbowałem tu zdać relację z doświadczenia własnego odbioru tego kilkudziesięciosekundowego wydarzenia internetowego, które, jak niewiele dłuższe egzystencjalne doznanie błyskawicznego ożywienia japońskich kwiatów (czy blooming teas, analogicznego rodzaju), rezonuje podobną ambiwalencją. Jakoż to, co z zewnętrznej perspektywy wygląda jak jedynie momentalny błysk zjawiającej się i znikającej teraźniejszości, widziane od wewnątrz jest całym naszym życiem. Bardzo to trudna zdolność czy zmysł tak radykalnej obrotowej zmiany perspektywy. Dawno temu wykazała się nią Wisława Szymborska, proponując ją w bardzo znanym wierszu, choć nie jestem pewien, czy akurat ten wątek utworu był uświadamiany przez jego czytelników. Jak poetka pokazuje W rzece Heraklita, wcale nie chodzi o to, że nie możemy wejść dwa razy do tej samej rzeki, rzeki teraźniejszości (od św. Augustyna wiemy, że nie ma innego czasu niż teraźniejszy, choć i jego jakby nie było – tak szybko przemija…), chodzi przecież o to, że nie możemy w ogóle nigdy z niej wyjść.

17W tej wszechogarniającej rzece teraźniejszości jesteśmy ze wszystkim, co istnieje, ludzkim i pozaludzkim, żywym i martwym, ale też zarazem jest ona w nas, w naszym ciele, umyśle, we wszystkim, czego chcemy i co robimy. Okazuje się, że to, co od zewnątrz wydaje się kaskadą chwil, odczuwane od środka jest naszym nieprzerwanie płynącym życiem w płynnej teraźniejszości. Nie mam oczywiście pojęcia, co mogli myśleć, wyobrażać sobie, czuć tubylcy na drugim brzegu rzeki, która stała się również rzeką czasu. Stanęli „jak dwa sny”. Ale każdy może zobaczyć, jeśli aktywuje to wydarzenie, że żyli w tym momencie najintensywniejszym emocjonalnie życiem, najgłębiej poruszeni i przerażeni bliskością tego groźnego, co nadchodzi, co unicestwić może ich dotychczasowe życie. Krótki, cały nasz czas.