3Celem tego tekstu jest bardzo wstępne przyjrzenie się tym publikacjom (wydawanym w ostatnich dwóch dekadach, zarówno pierwotnie po polsku, jak i tłumaczonym z języków obcych), a także próba odpowiedzi na generalne pytanie dotyczące sposobu przedstawiania dziecięcych bohaterów. Namysłowi poddana zostanie garść wybranych wątków tematycznych związanych z dzieciństwem i jego nomen omen przeżywaniem w warunkach obozowych, a także sposób, w jaki owa okołodziecięca opowieść jest konstruowana. Wśród omówionych tematów znajdą się kwestie powszechnie znane, do pewnego stopnia emblematyczne, ale również te mniej obecne, odkryte i pisarsko czy popularnonaukowo eksplorowane dopiero w ostatnich latach. Punkt ciężkości stanowić będą jednak nie tyle mniej lub bardziej udolnie przywołane i sproblematyzowane fakty historyczne, ile sposób obrazowania obozowej rzeczywistości, która staje się przestrzenią życia najmłodszych więźniów.

Anioł śmierci

4Joseph Mengele jest bez wątpienia jedną z tych osób, które jako pierwsze przychodzą na myśl, gdy mowa o dzieciach w/z Auschwitz. Pseudoeksperymenty medyczne, które z jego polecenia wykonywano na młodocianych więźniach, do tej pory budzą niepokój i trwogę. Nie ma potrzeby teraz szczegółowo rozwodzić się nad jego pracą, dość powiedzieć, że jest to chyba jeden z najchętniej wykorzystywanych dziecięco-obozowych tematów. Zapewne wpłynął na to fakt, iż wiedza dotycząca wojennych pseudobadań Mengelego bardzo szybko stała się powszechna, skala zaś i efekty jego „prac” zostały upublicznione dzięki chociażby bardzo wcześnie wydanym wspomnieniom jego współpracowniczki, ginekolożki Giselli Perl, a także relacji jego asystenta, Węgra, więźnia Miklósa Nyiszli, czy licznym artykułom publikowanym w „Przeglądzie Lekarskim”. Całej historii pikanterii dodawały oczywiście jego zniknięcie, zakrojone na szeroką skalę poszukiwania, a także tajemnicza śmierć w 1979 roku podczas kąpieli w oceanie. Powojenne losy Mengelego, a także coraz lepiej rozpoznawana skala okrucieństwa jego działań mogły, o ironio, wpłynąć na zwiększenie jego popularności i wzrost zainteresowania jego aktywnościami w czasie wojny. Relatywnie duża liczba publikacji jemu poświęconych nie jest zatem zaskakująca i, co więcej, wciąż rośnie.

6W Spowiedzi doktora Mengele, w przypadku której wydawca już na okładce zaznacza, że „publikacja mimo nadanego jej charakteru paradokumentalnego jest fikcją literacką”, oczywiście i bez zaskoczenia czytamy, że to, co najbardziej fascynowało Mengelego w pracy, to bliźnięta. W odpowiedzi na pytanie o powód tego zainteresowania tytułowy bohater ma odpowiedzieć:

• 12 C. Macht, Spowiedź doktora Mengele. Szczera rozmowa z więźniarką z Auschwitz, Bellona, Warszawa 202 (...)

Powodów było kilka. Przede wszystkim w żadnym innym miejscu na świecie nikt nie miał dostępu do tak wielu, nazwijmy to, obiektów badawczych. Przecież bliźnięta spotyka się znowu nie tak często. A do tego cel podstawowy był jeden: chciałem się dowiedzieć, jakie czynniki powodują, że rodzą się bliźnięta. Gdybym znalazł odpowiedź na to pytanie, Niemki mogłyby rodzić za jedną ciążą dwójkę czystych rasowo Aryjczyków, a moje odkrycie zapewniłoby sławę na lata. […] Pomijając środki, których używałem, cel do dzisiaj wydaje mi się słuszny. Która matka nie chciałaby urodzić zdrowego dziecka? A jeśli już ma być zdrowe, to dlaczego Niemka nie mogłaby urodzić dwójki?12

7Fascynacja ta, jak w oparciu o badania historyków rekapituluje Macht, miała ponoć swoje korzenie daleko przed wojną, o czym wspomina również Margherita Nani, autorka innej książki dotyczącej Josepha Mengelego:

• 13 M. Nani, Anatomia doktora Mengele, przeł. L. Rodziewicz-Doktór, Znak, Warszawa 2021, s. 11.

Niewiele rzeczy na świecie dostarczało mu tyle rozkoszy co widok nowej pary bliźniąt na kozetce: buzia jedna przy drugiej, te same miny, jednakowe pytające spojrzenia, włosy układające się w identyczne fale – choć jakby w lustrzanym odbiciu – i balansujące na białych ramionach. W ekstazę wprawiało go patrzenie na tę naturalną doskonałość, mógłby się godzinami przyglądać dwójce wolontariuszy, rozbierać ich, obracać, rozkoszować się sposobem, w jaki każdy detal ich ciał dopełnia całości. Bywało jednak, że dreszcz zgorszenia sprowadzał go na ziemię – wówczas, gdy dostrzegł znamię nieobecne na drugich plecach, większą o kilka milimetrów krzywiznę nosa, lekko ciemniejsze zabarwienie oczu; nie potrafił się już wtedy skupić i to, co miało być jednym z najbardziej podniecających doznań, przemieniało się w nudną i zwyczajną wizytę lekarską13.

8Jak nietrudno dostrzec, cała uwaga autora (a tym samym czytelnika) skupia się na lekarzu, dziecko zaś jest tutaj jedynie obiektem medycznej obserwacji czy też nomen omen ludzkim zasobem, który wykorzystany być może jako czysto fizyczny materiał do badań, ciekawy tylko wtedy, gdy spełnia odgórnie narzucone kryteria rasowe. Nani pisze o tym następująco, w stylu wszystkowiedzącego narratora:

• 14 Tamże, s. 78.

Wkrótce nabrał pewności, że wolno mu wedle własnego widzimisię rozporządzać ludzkim ciałem. Bliskie szaleństwa poczucie wszechmocy utwierdziło go w przekonaniu, że jest deus ex machina wszystkich ofiar, które pojawiały się w laboratorium, jakby w chwili przestąpienia progu były tylko pustymi i prymitywnymi stworzeniami, a ich życie polegało na bezwolnym miotaniu się to tu, to tam, i dopiero on, na chwilę przed czekającą ich śmiercią, nadawał im cudowny sens bycia i czynił użytecznymi14.

• 16 Tamże, s. 63.

Eksperymentowałem nie tylko z kolorem tęczówki, wpuszczałem także rozpuszczalnik pod skórę głowy. Liczyłem, że to doprowadzi do zmiany barwy włosów. Niestety tak się nie działo. […] Albo transfuzja krwi: przetaczaliśmy ją od jednego bliźniaka do drugiego i sprawdzaliśmy, co się stanie. […] Dzięki temu dowiodłem, że transfuzja krwi między małym dzieckiem płci męskiej a dzieckiem płci żeńskiej nie jest w stanie zmienić płci żadnego z tych dzieci16.

• 18 M. Nani, Anatomia doktora Mengele, s. 79.

Okazało się, że wie, jak postępować z dziećmi. Uważał je za swoistą krzyżówkę zwierzęcia z idiotą uwięzionym w nierozwiniętym i słabym ciele. Z przyjemnością i wielką łatwością zaskarbiał sobie ich szacunek i uczucie. Wystarczyła odpowiednia mina, przymilny głos, wypróbowane zabawne bądź zdrobniałe słówka, żeby go podziwiały tak, jak tylko dzieci potrafią. On, odurzony własną próżnością, pozwalał im się kochać18.

11Co robił później? Autorka pisze dalej:

• 19 Tamże, s. 80-81.

Posunął się nawet do zszywania rodzeństwa i sztucznego tworzenia bliźniąt syjamskich. Zrezygnował dopiero wtedy, gdy zrozumiał, że nie jest w stanie zapobiec koagulacji krwi w żyłach i powstawaniu gangreny. Kiedy chciał porównać dwa ciała, stosował zastrzyk z fenolu prosto w serce, by w jednej chwili uśmiercić swoje ofiary. Poddawał dzieci działaniu ognia, niskiej temperatury, trucizn i głodu, powodował urazy, amputował kończyny i zadawał inne okrutne cierpienia, a gdy kończył, nie raczył nawet spojrzeć, jak umierają. Nie trwonił też lekarstw, by uśmierzyć ich ból19.

13Warto zwrócić uwagę, że zarówno Nani, jak i Macht w swoich publikacjach najwięcej uwagi i miejsca poświęcają nie tyle dzieciom, co jednak samemu Josephowi Mengelemu, młodych więźniów traktując często jako nieruchome elementy obozowej scenografii. Postawa kata-lekarza naturalnie budzi oburzenie, gniew, niezgodę i pogardę, aczkolwiek brak bardziej rozbudowanej opowieści o samych dzieciach, które w znakomitej większości pozostają jednak bezwolne, bezimienne i nieme, sprawia, że bardzo trudno jest wyobrazić sobie, co działo się w ich głowach. Cały proceder przedstawiany jest bowiem przez pryzmat doświadczeń Mengelego wspominającego dawne dzieje, ale nie ibi et tunc, tylko tu i teraz, po wielu latach od aktualnych wydarzeń, w miejscu i czasie, kiedy opowieść ta ma już tylko znamiona dość abstrakcyjnej historii sprzed lat.

Położna, mateczka i tatuażystka w jednym

• 22 A. Salawa, Patronka na czasy hejtu, „Przewodnik Katolicki” 2018, nr 46, https://www.przewodnik-kato (...)

Kiedy została zabrana do obozu, miała ze sobą dokument, który zawsze nosiła w torebce, dający jej prawo wykonywania zawodu położnej. Gdy się dowiedziała, że zachorowała położna obozowa, sama zaproponowała, że może zająć jej miejsce. Od maja 1943 do stycznia 1945 roku przyjęła ponad trzy tysiące porodów. W czasie prowadzonego przez nią porodu nie umarło żadne dziecko ani rodząca kobieta22.

16Warto może jednak wspomnieć, że w przypadku tej właśnie (o)powieści o Stanisławie Leszczyńskiej bardzo ważnymi bohaterami są nie tyle nieobecne dzieci, co przede wszystkim ich matki-więźniarki, które w przeciwieństwie do noworodków przedstawiane są jako te, które realnie cierpią, czy to z powodu fizycznego bólu, czy dlatego, że ich dzieci wywożone są do Niemiec. O jednej z nich czytamy:

• 27 Tamże, s. 43-44.

Leży tak przez kilka następnych dni, nie pije nawet obozowej kawy, nie tyka trawiastej zupy. Nie schodzi z koi, by załatwić swoje potrzeby. Stanisława zbliża się do niej czasem, dotyka lekko ramienia i czuje jej chudość. Przypomina, że przecież zostawiła małemu tatuaż, a to zawsze jakaś nadzieja27.

17Część dzieci ma bowiem szansę przeżyć. Leszczyńska tatuażystka wyposaża je w znak, który w przyszłości ma im pomóc odnaleźć drogę do biologicznej rodziny. Dzieci, podobnie jak w przypadku opowieści o Josephie Mengelem, nie stoją tu jednak na pierwszym planie, lecz są poniekąd środkiem, który pozwala wypełnić wolę Najwyższego. I o ile w przypadku wyżej wspomnianych narracji o pseudolekarzu są one przede wszystkim materiałem, którzy przysłuży się nauce, o tyle w opowieści o Stanisławie Leszczyńskiej służą jako kamienie milowe zbliżające ją do niebiańskich bram.

18W podobnym duchu opisuje Leszczyńską i „jej dzieci” Magda Knedler, autorka książki „Położna z Auschwitz” wydanej po raz pierwszy w 2020 roku i wielokrotnie dodrukowywanej. Towarzyszący Leszczyńskiej mali więźniowie są przez autorkę powieści przedstawiani w postaci anonimowej, zbitej masy, znów bardzo niefortunnie, bo przecież dokładnie tak, jak chcieliby je widzieć oprawcy. Nieliczne tylko w końcu zyskują imiona, historię życia i śladową tożsamość. Pisze się o nich na przykład w ten sposób:

• 28 Tamże, s. 66.

Moshe. Dwunastolatek. Joseph [Mengele] przynosił mu zawsze czekoladę, czasem jakieś inne podarunki, które udało mu się pozyskać z dobrych transportów. Podejrzewał, że nie powinien już tego robić. Nie przekupi przecież słodyczami dziecka, które trzymało w ramionach umierającego brata28.

19Co ciekawe, Magda Knedler sporo miejsca poświęca nie tylko samej Leszczyńskiej, lecz także ogólnie kobietom i matkom nowo narodzonych, o których (niejako całkowicie w oderwaniu od tematu, o którym przecież ma opowiadać jej książka) pisze:

• 29 Tamże, s. 128.

Kobiety to zupełnie inna historia. To wspólnota skomplikowanych osobowości, potężna grupa nieprzewidywalnych, fascynujących indywiduów, podlegająca nieustannym ocenom i wiecznej krytyce. I każda kobieta z osobna jest dla siebie bezlitosna. […] Nigdy nie jesteśmy dość piękne i dość szczupłe, nie gotujemy wystarczająco dobrze i nie żyjemy w perfekcyjnie lśniących domach. […] Za mało wspieramy, źle wychowujemy, jesteśmy za bardzo spięte lub niedostatecznie skupione, za leniwe albo za ambitne. […] Za mało lub za dużo, nigdy w sam raz. Świat nam to robi i same sobie to robimy29.

20Passus ten, cokolwiek zastanawiający, jest czymś w rodzaju manifestu, osobliwej samokrytyki, chyba niekoniecznie stosownej w publikacji tego rodzaju.

Wszystkie dzieci nasze są

21Innym jeszcze literackim obrazem „dzieciństwa w pasiakach” są publikacje, w których mowa o najmłodszych przedstawicielach grup Sinti i Roma. Pracownicy Muzeum Auschwitz-Birkenau szacują, że uwięzionych zostało około dwudziestu trzech tysięcy Romów – mężczyzn, kobiet i dzieci, spośród których około dziewięćdziesiąt procent zostało zarejestrowanych w obozie. Były w tej grupie również noworodki, które dopiero tutaj przyszły na świat. Ich liczba opiewa na niespełna czterysta. Romowie i Sinti stanowili szczególną społeczność i – podobnie jak bliźnięta – poddawani byli medycznym eksperymentom.

22Funkcję lekarza naczelnego obozu cygańskiego sprawował od końca maja 1943 do sierpnia 1944 roku wspomniany już tu wielokrotnie Joseph Mengele. Na polecenie Instytutu Badań Antropologicznych i Biologiczno-Rasowych przy Instytucie cesarza Wilhelma w Berlinie-Dahlem rozpoczął badania na różnych grupach dzieci, w tym także na Romach. Kiedy latem 1943 roku w obozie cygańskim pojawiła się niespotykana dotąd wśród więźniów choroba noma facei, czyli martwicze zapalenie tkanek twarzoczaszki, atakująca szczególnie najmłodszych więźniów, zaczął studiować przyczyny jej powstania i metody leczenia. Na terenie tak zwanego obozu cygańskiego założono z jego polecenia rodzaj żłobka/przedszkola, w którym przebywały dzieci do lat sześciu, w tym także te, które były obiektem jego medycznych zainteresowań. Początkowo traktowane były lepiej niż inni młodociani i dostawały na przykład bardziej kaloryczne wyżywienie. Były to jednak działania wyłącznie incydentalne i jednoznacznie propagandowe.

• 33 M. Escobar, Kołysanka z Auschwitz, przeł. P. Zarawska, Wydawnictwo Kobiece, Białystok 2014, s. 34-3 (...)

Głód, strach i udręczenie tłamsiły mi umysł, jak gdyby życie w tym obozie było próbą oddychania pod wodą. […] Noc ciągnęła się w nieskończoność. Niewiele spałam przygnieciona strachem i niepewnością, lecz zdeterminowana, żeby się nie poddać. Dzieci będą moją siłą33.

24Jest to jeszcze inny sposób przedstawiania najmłodszych więźniów i lokowania w nich nadprzyrodzonych zasobów.

• 35 Tamże, s. 92.

Mamy przybory szkolne, fartuszki, stoły, krzesła, dwie tablice i kredę, kosze na śmieci. Dostaliśmy projektor filmowy i pięć filmów rysunkowych. Założyli nam elektryczność, a co najważniejsze, mamy jedzenie! Mleko, chleb, trochę warzyw, wędlin i niepsujących się produktów, jest mleko w proszku, konserwy mięsne i rybne, kaszki dla niemowląt oraz podstawowe lekarstwa na zbicie gorączki czy pospolite infekcje35.

26Dzieci przez pewien czas korzystają z tych dobrodziejstw, aczkolwiek latem 1944 roku sytuacja zaczyna się pogarszać. Zbliżający się front i przybywające z Węgier pociągi wypełnione ludźmi, których w zasadzie od razu posyłano do komór gazowych, zwiastują zmianę. I rzeczywiście, obóz cygański zostaje przeznaczony do likwidacji. Helene Hannemann jako Niemka otrzymuje od Josepha Mengelego list żelazny, który zwalnia ją z obozu, lecz odmawia jego przyjęcia i pozostaje z dziećmi do końca.

27Dzieci romskie przebywające w obozie są przez Mario Escobara przedstawione jako grupa szczególna, do pewnego stopnia uprzywilejowana, rządząca się – przynajmniej do czasu – innymi prawami niż dzieci polskie czy żydowskie. Opowieść ta pozwala nieznającemu faktów czytelnikowi na uwierzenie choć przez chwilę, że być może ich los będzie inny niż pozostałych i że, co więcej, niemiecka kobieta – zaangażowana także w opiekę nad innymi młodocianymi Romami – w przeciwieństwie do niemieckiego lekarza zdoła ocalić nie tylko ich życie, ale także wiarę w człowieka. Nadzieja, która pojawia się w czasie lektury, czyni ją, choćby przez pewien czas, znośną. Figura „dobrej matki Niemki”, która nie opuszcza swoich podopiecznych w chwili śmiertelnego zagrożenia, odwołuje się nie wprost do powszechnie i nie tylko w Polsce znanej postaci doktora Janusza Korczaka i tych wszystkich wychowawców, spolegliwych opiekunów, którzy trwają ze swoimi i nieswoimi dziećmi do końca. Obraz ten w oczywisty sposób porusza, a przy tym jednocześnie rzuca inne, nieco jaśniejsze światło na (niektórych) niemieckich obywateli Trzeciej Rzeszy, dając czytelnikowi chyba złudne, ale jednak dość komfortowe poczucie posiadania umiejętności niuansowania danych i pełnego rozumienia przeszłości.

Sprawiedliwość dziejowa?

30Między chłopcami zawiązuje się szczególna nić porozumienia, tym bardziej, że w pewnym momencie okazuje się, że urodzili się tego samego dnia. Nie przeszkadzają im różnice społeczne czy ideologiczne ani też drut kolczasty, który ich dzieli. Są siebie ciekawi, opowiadają sobie nawzajem o swoim przedobozowym życiu. Bruno, co wydaje się paradoksalne, jest uroczo naiwny, nie wie, czym jest nienawiść, nie wie, co dzieje się za obozowym drutem, ale bardzo chce się tam przekraść.

• 40 Tamże, s. 131.

Czemu ci tutaj tak spieszno? – dziwił się Szmul. – Tu wcale nie jest tak fajnie. Oj, żebyś ty próbował pomieszkać u mnie w domu – mówił Bruno. – Przede wszystkim, zamiast trzech, ma tylko jedno piętro. Jak w ogóle żyć w takiej ciasnocie?40

31Co więcej, chłopiec nie wie do końca, czym zajmuje się jego ojciec, a tym samym nie zdaje sobie sprawy z tego, co się wydarzy, gdy ubierze się w pasiak-piżamę, podobną do tej, w której na co dzień chodzi Szmul. Nie wie też, że wszedłszy za ogrodzenie, już nigdy nie wróci do swojej rodziny, tylko wraz ze swoim nowym żydowskim przyjacielem zostanie zamordowany.

32Powieść ta z jednej strony oczywiście wzbudza współczucie wobec niemieckiego dziecka, z drugiej zaś pozwala na jakiś rodzaj poczucia dziwnej satysfakcji, że wraz z zabraniem do komory gazowej „nie tego, co trzeba”, naiwnego i nieświadomego zagrożenia, a przy tym poniekąd dziedzicznie obciążonego winą chłopca dokonuje się dziejowa sprawiedliwość, w świetle której wszystkie dzieci są równe wobec prawa wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami.

Zakończenie, ale nie podsumowanie

• 42 P. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, przeł. W. Grajewski, S. Jaworski, A. (...)

trzeba odstąpić od kodu prawdopodobieństwa autobiograficznego i wejść w przestrzeń fikcji. Nie będzie więc już chodziło o przypomnienie sobie, lecz o sfabrykowanie głosu dziecka, a to raczej ze względu na oddziaływanie, jakie ten głos może wywrzeć na czytelniku, niż w perspektywie wierności wobec dziecięcej wypowiedzi, która w każdym razie nie istniała w tej formie42.

35Lista popularnych powieści obozowych wykorzystujących motyw dziecka jest długa i prawdopodobnie wciąż nieskończona. Zachodzi jednak uzasadniona obawa, że sposób przedstawienia obozowego dzieciństwa, jaki prezentowany jest na kartach tego rodzaju publikacji, zasadniczo – o czym przekonać się można, czytając wspomnienia osób, które trafiły do obozu w młodym wieku – odbiega od tego, jak wyglądała tudzież jak zapamiętana została obozowa rzeczywistość i jakie piętno wycisnęła na osobach, które młode lata spędziły w pasiaku. Co więcej, zamierzona przez autorów popularyzacja tematu obecności dzieci w obozie zamiast przyczyniać się do utrwalenia pamięci o zbrodniach nazizmu, nieuchronnie spłyca je i trywializuje ich skalę, najmłodszym zaś ofiarom – paradoksalnie, a przy tym zgodnie z zamiarem Niemców – odbiera człowieczeństwo i godność, banalizując ich doświadczenie i stawiając je w pozycji atraktorów, które mają przyciągać uwagę nabywców i generować wydawnicze zyski. I nawet jeśli jest to nie w pełni zamierzone, tylko dzieje się niejako „przy okazji”, to tym bardziej powinno zastanawiać i prowokować do pytań o sens i cel produkcji tego rodzaju dzieł, które w zasadzie same siebie krytykują i kompromitują.