• 1 Z. Bauman, Retrotopia, Polity Press, Cambridge–Malden, MA 2017. Wydanie polskie: Retrotopia. Jak rz (...)

1Wojna, nawet spodziewana, zawsze wydaje się czymś nagłym. Sytuacja, wobec której stanęliśmy jako społeczeństwo w lutym 2022 roku, budzi nie tylko zrozumiałe zainteresowanie sprawami wschodnioeuropejskimi, lecz także skłania do refleksji nad zjawiskami kultury wspierającymi lub odzwierciedlającymi podziały między Rosją a zachodem Europy. Główne motywy wybrzmiewające dziś w wypowiedziach rosyjskich polityków osadzają propagandę wojenną w odniesieniach do przeszłości. Obecnej wojnie towarzyszą zarówno postpamięć i wspomnienia tragicznych wydarzeń XX wieku, jak i nostalgia oraz opisane przez Zygmunta Baumana w jego ostatniej książce zjawisko retrotopii1. Według Baumana nostalgia za elementami przeszłości może przyjąć formę tęsknoty za absolutystyczną władzą suwerena. Może być też ucieczką w plemienność, restauracją nierówności społecznych lub narcystycznym zwrotem w stronę siebie z przeszłości, najlepiej ucieleśnionej symboliką matczynego łona.

• 2 W. Sorokin, Dzień oprycznika, przeł. A.L. Piotrowska, W.A.B., Warszawa 2008.
• 3 W. Sorokin, Cukrowy Kreml, przeł. A.L. Piotrowska, W.A.B., Warszawa 2011.

2Opanowujący Rosję na przestrzeni ostatnich lat iluzoryczny czar tęsknoty za władzą absolutną, starym porządkiem i sztywnym podziałem ról społecznych rodem z „Domostroju” już kilka lat po objęciu prezydentury przez Władimira Putina w pełen ironii sposób odzwierciedlił Władimir Sorokin w dystopijnej dylogii Dzień oprycznika2 (2006) i Cukrowy kreml3 (2008):

• 5 В. Путин, Обращение Президента Российской Федерации, http://www.kremlin.ru/events/president/news/67 (...)
• 6 Fragment nagrania wypowiedzi Władimira Putina dostępnego w serwisie YouTube, https://www.youtube.co (...)

3Słowa Sorokina z zadziwiającą wyrazistością korespondują z przemową Putina wygłoszoną drugiego dnia „operacji specjalnej”5, 25 lutego 2022 roku, w której prezydent zwraca się do ukraińskich żołnierzy słowami: „Bierzcie władzę w swoje ręce! Zdaje się, że łatwiej będzie nam dogadać się z wami niż z tą szajką narkomanów i neonazistów, która zasiadła w Kijowie i wzięła jako zakładników cały naród ukraiński”6. Współbrzmią także z oświadczeniem o konieczności „samooczyszczenia się” Rosji:

• 8 Obrazy władzy we współczesnej kulturze rosyjskiej, red. B. Brzeziński, B. Garczyk, M. Jedliński, T. (...)

6W ruchu od kultury do polityki nie ma zresztą nic zaskakującego. Każda władza polityczna wyrasta bowiem z określonego substratu kulturowego, ma oparcie w mentalności i ideach rządzących aktualnie danym społeczeństwem. Z tego względu na uwagę zasługuje wydana w 2017 roku monografia Obrazy władzy we współczesnej kulturze rosyjskiej8. Zebrane w niej artykuły dotykają najważniejszych wątków umieszczających współczesną kulturę rosyjską na osi przeszłość – przyszłość: idei Moskwy – Trzeciego Rzymu, prawosławnej antropologii, rosyjskiej duchowości, kolektywizmu, imperializmu, przemocy czy obrazu Władimira Putina jako cara i „męża opatrznościowego”. Autorzy artykułów podejmują wspólną próbę zreferowania tych aspektów kultury rosyjskiej, które odróżniają wschodnioeuropejski (prawosławny) krąg kulturowy od zachodnioeuropejskiego i które dziś stanowią podstawę rosyjskiego dyskursu retrotopicznego.

• 9 M. Milosevich-Juaristi, The Immortal Regiment: The Pride and Prejudice of Russia, https://www.reali (...)

7Przeważająca część kultury uznawanej dziś w Rosji za oficjalną opiera się na akcentowaniu siły i stronieniu od wszystkiego, co mogłoby obudzić w odbiorcy transgeneracyjne poczucie winy. Narcystyczny obraz „dawnych nas”, niezwyciężonych wybawicieli, walczących zawsze w słusznej sprawie i przewyższających moralnie ludzi Zachodu, jest podstawą budowanego w Rosji od lat mitu zwycięstwa, którego najwyraźniejszą emanacją są obchody Dnia Zwycięstwa, świętowanego 9 maja. Oprócz państwowej Parady Zwycięstwa na placu Czerwonym świętu towarzyszą oddolne akcje organizowane przez obywateli, takie jak „bale zwycięstwa”, wystawy czy spektakle. Do najbardziej masowej z nich – „Nieśmiertelnego Pułku”, organizowanego od 2012 roku – w 2015 roku dołączył prezydent, umacniając związek swojej osoby z wielkim zwycięstwem. „Nieśmiertelny Pułk”, przemarsz obywateli ulicami miasta z trzymanymi w rękach fotografiami swoich przodków, którzy oddali życie na wojnie, stwarza efekt „wydarzania się” pamięci9. Umarli przechodzą w triumfalnym marszu, a ich dzieci i wnuki kontynuują ich dzieło w wolnej Rosji. Obchody Dnia Zwycięstwa są też okazją do zaobserwowania najprostszych przejawów zmilitaryzowanej świadomości Rosjan, takich jak naklejki na samochody z napisami „Na Berlin!” i „Możemy powtórzyć!” czy sprzedawane w sklepach dziecięce mundury wojskowe.

• 10 Z. Prilepin, Niektórzy nie pójdą do piekła, przeł. B. Hass, Glowbook, Sieradz 2021.
• 11 A. Borkowska, Захар Прилепин — литературный портрет, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litterar (...)
• 12 З. Прилепин, Взвод. Офицеры и ополченцы русской литературы, АСТ: Редакция Елены Шубиной, Москва 201 (...)
• 13 Z. Prilepin, Czarna małpa, przeł. E. Rojewska, Czarne, Wołowiec 2013.

8Bardziej wyrafinowane formy wyrazu podobnego sposobu myślenia proponuje czytelnikom Zachar Prilepin, pisarz i aktywista, weteran obu wojen czeczeńskich, uczestnik wojny w Donbasie, z której doświadczenia opisał w książce Niektórzy nie pójdą do piekła10. W wizji świata prezentowanej przez Prilepina wojna zdaje się surogatem kultury, przestrzenią realizacji grupowych rytuałów, solidarności narodowej, okazją do sprawdzenia wartości wyznawanych przez ludzi11. Dla potwierdzenia słuszności swojej postawy obywatelskiej i image’u pisarza-żołnierza Prilepin w 2017 roku wydał książkę Взвод. Офицеры и ополченцы русской литературы12 (Pluton. Oficerowie i ochotnicy literatury rosyjskiej), zbiór dziesięciu biografii rosyjskich pisarzy i poetów złotego wieku, których życie w ten lub inny sposób było związane ze służbą w wojsku. W prozie Prilepina pojęcie wojny czasami wymyka się jednak tradycyjnemu rozumieniu i sięga do tożsamości bohaterów, budowanej na opozycji ja–wróg. W powieści Czarna małpa13 taka oparta na antagonizmach postawa doprowadza bohatera do postrzegania jako wroga nawet żony i kochanki, a w końcu – samego siebie, co ostatecznie skutkuje rozpadem osobowości. Rozsypująca się na oczach czytelnika psychika bohatera jakby niechcący obnaża prawdziwą naturę wojny jako nieszczęścia, chaosu i zniszczenia skrywających się za fasadą idei.

• 14 A. Babczenko, Dziesięć kawałków o wojnie. Rosjanin w Czeczenii, W.A.B., Warszawa 2009.
• 15 A. Babczenko, A. Nocuń, Arkadij Babczenko: Byłem rosyjskim żołnierzem, „Tygodnik Powszechny” 2022, (...)

9Właśnie taki obraz wojny ukazał inny weteran walk w Czeczenii, pisarz i dziennikarz Arkadij Babczenko, w książce Dziesięć kawałków o wojnie. Rosjanin w Czeczenii14. Kierowało nim pragnienie udowodnienia, że wojna w Czeczenii była przestępstwem. „Ta książka miała obwieścić ten fakt nam – rosyjskim żołnierzom, a także rosyjskim obywatelom-laikom. Chciałem, by Rosja już nigdy więcej na nikogo nie napadła. Nie zabijała” – mówił w wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego”15. Opisy okrutnej wojskowej fali, bezlitosnych mordów oraz wszechobecnej i bezsensownej śmierci nie zdołały jednak na większą skalę wpłynąć na oparty na przemocy i znieczulony na nią system. Arkadij Babczenko wyemigrował z Rosji, a zrelacjonowana przez niego przeszłość powróciła kolejny raz w wydarzeniach w Ukrainie, okraszona narracją o wyższych wartościach i obronie tradycji „ruskiego miru”.

• 16 Zob. S. Norris, War, Cinema, and the Politics of Memory in Putin 2.0 Culture, w: The Future of the (...)

10Gros przedstawicieli kultury rosyjskiej patrzy na wojnę inaczej niż Babczenko. Przez co najmniej dekadę obrazy zniszczeń wojennych splecione z przekonaniem o słuszności poświęcenia życia dla imperium docierały do Rosjan za pośrednictwem filmów wojennych, będących elementem zjawiska określanego przez Stephena Norrisa mianem „kultury Putina 2.0”16. Głównym założeniem tego nowego gatunku jest zbudowanie mitu wielkiej wojny przez jednoznaczne pokazanie męstwa radzieckich żołnierzy w obliczu zagrożenia nadciągającego ze strony nazistowskich Niemiec. Jednym ze zwiastunów mody na kino wojenne, która zrodziła takie filmy jak Stalingrad (Сталинград, 2013), Żołnierze Panfiłowa (28 панфиловцев, 2018), Rżew (Ржев, 2019) i T-34 (2019), był dwuczęściowy sequel nagrodzonego Oscarem filmu Nikity Michałkowa Spaleni słońcem – Spaleni słońcem 2: Oczekiwanie (Утомлённые солнцем 2: Предстояние, 2010) i Cytadela (Утомлённые солнцем 2: Цитадель, 2011). Co ciekawe, w kontynuacji hitu kinowego Michałkow łączy ideę patriotyzmu z prawosławiem, zakazanym tematem radzieckiej kultury pamięci, dziś – wskrzeszonym fundamentem mitu nowego imperium.

• 17 Nazwa programu jest aluzją do przedstawianej na ikonach prawosławnych postaci św. Nikity Biesobójcy
• 18 Program był wycofywany z ramówki kanału kilkukrotnie, m.in. po wypowiedzi Michałkowa o rzekomych pl (...)

11W działalności Michałkowa, uznawanego za legendę rosyjskiego kina, zwracają uwagę jednak nie tylko filmy. Reżyser od 2011 roku prowadzi autorski program telewizyjny „Бесогон ТВ” (TV Biesobójca17), w którym swoją rolę depozytariusza rosyjskiej tradycji buduje za pomocą wyrażanych wprost antyzachodnich i, ostatnio, antyukraińskich poglądów. Ten kontrowersyjny (nawet w samej Rosji) program z przerwami emitował kanał Rossija-2418. Szczególny rozgłos za granicą przyniósł programowi odcinek z 5 marca 2022 roku, w którym Michałkow określił sytuację w Ukrainie jako globalną próbę ofensywy cywilizacji zachodniej na „ruski mir”, etykę prawosławną i tradycyjne wartości. Człowiek żyjący według zasad tej etyki, zdaniem Michałkowa, nigdy nie zgodzi się z tym, co proponuje Zachód: „od ślubów osób tej samej płci do legalizacji faszyzmu” – te dwa zjawiska reżyser zestawia w jednym zdaniu, streszczając w ten sposób swoją wizję zachodniego świata.

• 19 Ze względu na skandaliczną treść felieton został szybko usunięty ze strony internetowej agencji, zd (...)

12Głoszona między innymi przez Michałkowa niechęć do narodu ukraińskiego oraz negowanie jego prawa do istnienia, w połączeniu z filmową retrotopią i wojennym mitem, wyraziły się w pełni w filmie Mecz (Матч) z 2012 roku, którego jednym z producentów i scenarzystów był Timofiej Siergiejcew, strateg polityczny, w Polsce znany głównie z opublikowanego 3 kwietnia 2022 roku na stronie rosyjskiej państwowej agencji informacyjnej RIA Nowosti felietonu „Co Rosja powinna zrobić z Ukrainą”19. Siergiejcew pisze w nim o „ukronazizmie”, będącym według niego większym zagrożeniem niż hitlerowski nazizm, oraz wzywa do „deukrainizacji” na terenach nazywanych przez niego „historyczną Małą Rusią” i „Noworosją”. Tworzenie gruntu pod nawoływanie do ludobójstwa i retorykę rodem z goebbelsowskiej propagandy autor zaczął co najmniej dziesięć lat wcześniej. Film Mecz opowiada o obrosłym legendą „meczu śmierci”, rozegranym w 1942 roku w okupowanym Kijowie między radziecką reprezentacją Start i złożoną z niemieckich żołnierzy drużyną Flakelf. Inaczej niż w większości rosyjskich filmów wojennych, jako wróg radzieckiej armii i obywateli przedstawieni są w nim nie tylko niemieccy naziści, lecz także kolaborujący z nimi naród ukraiński. Uderzający jest tu czarno-biały podział na dobrych i złych obywateli Ukraińskiej SRR. „Dobrzy”, mówiący po rosyjsku, reprezentują wartości humanistyczne, pomagają Żydom, odznaczają się honorem i odwagą. „Źli”, mówiący po ukraińsku, wspierają Niemców w zaprowadzaniu terroru, plądrują synagogi i mieszkania zamordowanych Żydów. Takie jaskrawe przeciwstawienie obrazów nienawiści wobec Żydów i masowych mordów w Babim Jarze heroicznym czynom radzieckich piłkarzy i ich bliskich pomija zupełnie odcienie szarości, niejednoznaczności i rozterki moralne. Na nich trudno bowiem zbudować mit i ogólnonarodowe przekonanie o własnej racji.

• 21 Н. Гредина, К. Сафонова, Д. Карцев, В Бабьем Яре нацисты убили 33 тысячи евреев за два дня. Почему (...)
• 22 О. Скороход, Антисемітизм сьогодні – це Західна Європа і Америка. України немає на світовій карті а (...)

14Minęły dziesięciolecia, zanim miejsce to doczekało się pierwszych pomników, a dopiero w XXI wieku powstał Narodowy Rezerwat Historyczno-Memorialny Babi Jar, podporządkowany Ukraińskiemu Instytutowi Pamięci Narodowej. W 2016 roku otworzono również Centrum Pamięci o Holokauście Babi Jar, którego działalność stała się przedmiotem sporów. Przeciwnicy wizji dyrektora Centrum, rosyjskiego reżysera Ilii Chrzanowskiego, według której tworzone przez Centrum muzeum powinno angażować zwiedzających przez narzucanie im odgrywania ról ofiar, sprawców i obserwatorów tragedii, nazywają ten projekt „Disneylandem Holokaustu”21. Iosif Zisels, działacz społeczny, członek Ukraińskiej Grupy Helsińskiej, jeden ze współprzewodniczących Ukraińskiego Związku Żydowskich Organizacji Społecznych i Gmin, stwierdził, że projekt Chrzanowskiego ma za zadanie zdyskredytować Ukrainę i przedstawić Ukraińców jako antysemitów, faszystów, nazistów i ultranacjonalistów22. Znamienne, że 1 marca 2022 roku na budynki, w których miało powstać kontrowersyjne muzeum, spadła rakieta, wystrzelona najprawdopodobniej w znajdującą się nieopodal wieżę telewizyjną. Podsycanie wrogich nastrojów wokół kultury i pamięci doczekało się efektu uniemożliwiającego (przynajmniej na pewien czas) realizację jakiegokolwiek z pomysłów przedstawianych przez muzealników i działaczy społecznych.

• 23 Zob.: M. Hirsch, Family Frames: Photography, Narrative, and Postmemory, Harvard University Press, C (...)

16Koncepcja postpamięci została opracowana przez Marianne Hirsch23 do opisania pamięci drugiego pokolenia ludzi ocalonych z Zagłady, badaczka proponuje jednak zastosowanie tego pojęcia również w kontekście innych kulturowych czy zbiorowych wydarzeń i doświadczeń traumatycznych. Według słów Hirsch:

• 25 S. Lebiediew, Granica zapomnienia, przeł. G. Szymczak, Claroscuro, Warszawa 2018.
• 26 Por. A. Zywert, Czarna dziura (Siergiej Lebiediew, Granica zapomnienia), „Przegląd Rusycystyczny” 2 (...)

17Dyskusje wokół postpamięci na gruncie rosyjskim zaczęły się od zwrotu memorialnego (memory boom), zaszłego w drugim dziesięcioleciu XXI wieku. Znaczącym pisarzem poruszającym w Rosji temat pamięci o traumatycznej przeszłości był w tym czasie Siergiej Liebiediew, który zadebiutował w 2011 roku inspirowaną własną biografią powieścią generacyjną Granica zapomnienia25. Lebiediew w swoich książkach i wywiadach za źródło rosyjskiego lokowania przyszłości w przeszłości uznaje masowe wypieranie z pamięci trudnych faktów z biografii krewnych i tabuizowanie niewygodnych aspektów ich dawnego życia. Jego zdaniem niepoddana refleksji, nieprzepracowana zbiorowo pamięć o tragediach wojny i represji wraca w następnych pokoleniach, manifestując się w przymusie ciągłego powtarzania historii. Bohater Granicy zapomnienia wbrew przekazom otrzymanym w dzieciństwie od najbliższych w dorosłym życiu podejmuje trud odkrycia prawdy o swoim przybranym dziadku, byłym komendancie łagru, tym samym zapełniając wyrwę w nieopowiedzianej historii rodzinnej i przerywając utrwalanie tak zwanej świadomości represyjnej w kolejnych generacjach26.

• 27 S. Lebiediew, Ludzie sierpnia, przeł. G. Szymczak, Claroscuro, Warszawa 2021.
• 28 S. Lebiediew, Dzieci Kronosa, przeł. G. Szymczak, Claroscuro, Warszawa 2019.
• 29 А. Разувалова, Жертвы советского террора в прозе Сергея Лебедева и Николая Кононова: оптика постпам (...)

18Do tematu zgłębiania historii przodków oraz przyczyn ich długoletniego milczenia Lebiediew powrócił w powieściach Ludzie sierpnia27 (2015) i Dzieci Kronosa28 (2018, tytuł oryginalny: Гусь Фриц – Gąsior Fryc). We wszystkich trzech książkach autor wychodzi od bliskiego bohaterom wątku rodzinnego, żeby przeprowadzić czytelników przez panoramę historii Rosji i zakończyć oczyszczeniem – rozwikłaniem zagadki, rozliczeniem przeszłości, wypełnieniem pustego miejsca, „białej plamy” w tożsamości bohatera. Proza Lebiediewa burzy mit o unikatowości radzieckich i rosyjskich traum historycznych XX wieku i wpisuje je w ogólnoeuropejski kontekst, kontynuując sposób traktowania pamięci o terrorze uformowany przez rosyjskich dysydentów i obrońców praw człowieka w latach 1960-198029. Podobnie jak niegdyś postawa dysydentów, poglądy Lebiediewa nie korespondują z oficjalną państwową polityką pamięci, co powoduje trudności w znalezieniu rosyjskich wydawnictw, które zdecydowałyby się opublikować jego książki, oraz decyduje o rosnącej popularności pisarza na zachodzie Europy i stosunkowo niewielkim zainteresowaniu jego twórczością w ojczyźnie.

• 30 M. Stiepanowa, Pamięci pamięci, przeł. A. Sowińska, Prószyński i S-ka, Warszawa 2021.

19Nieco inaczej niż Siergiej Lebiediew traktuje postpamięć poetka i eseistka Maria Stiepanowa w wydanej przez siebie w 2017 roku książce Pamięci pamięci30. Stiepanowa, podobnie jak Marianne Hirsch, opisuje poznawanie historii swojej rodziny, badanie śladów po zmarłych. Za materiał służą jej dokumenty – dzienniki i listy krewnych, zdjęcia, przedmioty i miejsca, ale dokumentalność jest tylko małym skrawkiem tego, co interesuje autorkę. Skupia się ona bowiem w głównej mierze na swoim przeżywaniu historii, poszukiwaniu zmarłych w sobie lub raczej odnajdywaniu fragmentów siebie w historiach rodzinnych. Jak zauważył Michaił Jampolski, rosyjski i amerykański historyk i teoretyk sztuki i literatury:

• 32 Słowa Marii Stiepanovej z wywiadu udzielonego dziennikarce Radia „Swoboda”, https://www.svoboda.org (...)
• 33 Э. Васильева, Мария Степанова „Памяти памяти”: память, история, еврейство, w: Актуальные проблемы и (...)

20Obiektem zainteresowania Stiepanowej są więc nie tyle wydarzenia z życia przeszłych pokoleń, ile refleksja na temat „typowości nietypowych doświadczeń”32 pojedynczych ludzi oraz odczytanie śladów ich życia w szerokim kontekście kulturowym. Na poziomie formy autorka sięga do doświadczeń prozy postmodernistycznej z obszernym wykorzystywaniem cytatów, podmianą autorskiego słowa cudzym, perspektywą posthistoryczną oraz zacieraniem granic między literaturą piękną i dokumentalną33. Postpamięć dotyka więc w książce nie tylko treści, lecz także sposobu organizacji tekstu, odkrywającego przed czytelnikiem nowatorskie na gruncie rosyjskim podejście do tematu pamięci w literaturze.