• 1 G. Deleuze, Bartleby, czyli formuła, w: tegoż, Krytyka i klinika, przeł. B. Banasiak, P. Pieniążek, (...)

Oto formuła jego chwały, którą kolejno powtarza każdy zamiłowany czytelnik1.

• 2 J. Derrida, Nie, apokalipso, nie teraz! (cała naprzód, siedem pocisków, siedem orędzi), w: tegoż, O (...)

Na początku końca dokona się prędkość2.

• 3 „F24. Almanach Nowej Sztuki” 1924, nr 1.
• 4 Zob. „F24. Almanach Nowej Sztuki” 1924, nr 2.
• 5 Zob. „Almanach Nowej Sztuki” 1925, nr 1. Zniknięcie „F24” można zapewne tłumaczyć również faktem, ż (...)
• 6 Określając w ten sposób F24, Tadeusz Kłak twierdzi, że „F” mogło stanowić zarówno skrót słowa „futu (...)
• 7 Z. Jarosiński, Wstęp, w: Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, wybór H. Zaworska, Zakład Na (...)
• 8 Tamże.
• 9 A.K. Waśkiewicz, Czasopisma i publikacje zbiorowe polskich futurystów, „Pamiętnik Literacki” 1983, (...)

1Podobno inaczej niż słowa, liczby nie kłamią; tak miało być i w tym przypadku. Czarno na białym, a raczej czarno na pomarańczowym: „F24”. Okładka pierwszego numeru „Almanachu Nowej Sztuki”3 mówi sama za siebie: ogromne, pogrubione „F” z indeksem „24”, a w lewym górnym rogu – jedynie kolumna nazwisk: „JASIEŃSKI/ STERN/ BRUCZ/ GACKI/ WAT/ BRAUN”. Na kolejnej stronie formuła pojawi się wraz z podtytułem: „F24. Almanach Nowej Sztuki”. A potem zacznie znikać… W drugim numerze straci miejsce na okładce, by znaleźć się tylko na stronie tytułowej4. Od numeru trzeciego nie będzie jej już wcale, a rolę tytułu przejmie wcześniejszy podtytuł5. Ani swym pojawieniem się, ani zniknięciem formuła nie wzbudzi szczególnych podejrzeń – niejako przezroczysta w datowanym na 16 lutego 1924 roku warszawskim piśmie byłych już futurystów, którzy zawiązując Front Nowej Sztuki i rzekomo ustawiając się wobec futuryzmu krytycznie, nie chcieli stracić z nim łączności. To tę właśnie łączność wielkie „F”, uaktualnione datującym indeksem „24”, miało eksponować. Formułę uznaje się więc za „kryptonim futuryzmu”6, „nawiązujący do tradycji futurystycznej”7 skrót, który „łatwo można było rozwinąć: futuryzm 1924”8, za zagadkę, którą bez komplikacji „można rozwiązać «Futuryzm 1924»”9. Jest jednak pewien szczegół, który w badaniach nad futuryzmem dotychczas umykał, choć mógł zmylić wszystkie powyższe tropy… Szczegół ten – z zamykającego historię polskiego futuryzmu roku 1924 – kieruje na sam początek, na jedną z pierwszych kart polskiej awangardy.

• 10 23 października 1919 r. w wileńskim dzienniku autor pierwszej recenzji pisze o Tramie jako o „śwież (...)
• 11 Y. Yankowski, Tram wpopszek ulicy, Warszawa 1920 [b.n.s.].

2Gdy Jerzy Jankowski publikował swój Tram wpopszek ulicy, futurystyczny ferment dopiero się zaczynał. Nie był to jednak rok 1920, jak głosi słynna okładka postdatowanego z całą pewnością Tramu, lecz najprawdopodobniej wczesnojesienne miesiące roku 1919, na co wskazują prasowe recenzje tomu10. To, czego nigdy byśmy tu nie szukali, znajdujemy na wewnętrznej stronie okładki, gdzie na liście zawierającej sześć pozycji opatrzonych wspólnym nagłówkiem Pisma Yeżego Yankowskiego, z których wszystkie uznać dziś trzeba za zaginione, napotykamy na ów wzbudzający niemałe zaskoczenie tytuł: „«F. 24» Manifesty futuryzmu polskiego”11… F. 24! Skąd zatem w 1919 roku formuła F24? Błąd? Przypadkowa zbieżność? Trafiona przepowiednia? Tajny kod? Nieznany intertekst? Przejaw numerologicznych fascynacji futurystów, o których nic dotąd nie wiedzieliśmy? Zakulisowa gra w szeregach Frontu Nowej Sztuki? Nie wiadomo.

• 12 A. Ważyk, Dziwna historia awangardy, w: tegoż, Eseje literackie, PIW, Warszawa 1982, s. 69.
• 13 Zob. A.K. Waśkiewicz, Czasopisma i publikacje zbiorowe polskich futurystów, s. 33.
• 14 Zob. A.K. Waśkiewicz, „Nowy klasycyzm” Stefana Kordiana Gackiego, w: tegoż, W kręgu futuryzmu i awa (...)

3Czyż formuła nie ma w sobie czegoś z nagrobka, jeśli „Almanach Nowej Sztuki”, według słów Adama Ważyka, wyznaczał „kres futuryzmu”12? F-24 – imię i data zgonu. Jak wiadomo, wydawnictwo stanowiło zamknięcie zbiorowych akcji wydawniczych polskiego futuryzmu13, otwierając tym samym nowe pola dla Nowej Sztuki, której teraz głównym teoretykiem na łamach „Almanachu” miał stać się jego wydawca i redaktor Stefan Kordian Gacki14. We wprowadzeniu pod hasłem Front Nowej Sztuki wysnuwał opowieść, jednak bynajmniej nie o pochówkach, lecz o odbudowie i sztuce jak najbardziej żywej:

• 16 S.K. Gacki, Sztuka ludzka, „F24. Almanach Nowej Sztuki” 1924, nr 1, s. 13.
• 17 Tamże.

4U początku owej drogi na czytelnika „Almanachu” czekały między innymi, będące zarazem mitologizującym przewartościowaniem i nowym otwarciem, wiersze Brunona Jasieńskiego (Do futurystów) i Anatola Sterna (Karnawały). Jednak publikacją najistotniejszą z punktu widzenia tych rozważań jest tekst programowy Gackiego zatytułowany Sztuka ludzka, który otwiera Kartka z kalendarza: „Rok 1919. Futuryzm polski. Pokojowe coup d’etat. Kilka oszałamiających wystrzałów, kilka czerwonych płacht (to dla starszych panów), kilka uderzeń mocnych, niecelnych. Atakowani nie przyjęli pojedynku, szturmujący przestali być bohaterami”16. Próba artystycznego przewrotu nie miała jednak potrwać długo, pozostawiając za sobą tylko „parę pięknych rewelacji poetyckich”17. W tekście Gackiego – własnej wersji historii futuryzmu i Nowej Sztuki – wyraźna zdaje się świadomość zmarnowanej szansy, jaka w sposób szczególny miałaby otworzyć się właśnie na samym początku, w roku 1919, który wydaje się autorowi jedyną datą roczną wartą tu wspomnienia jako czas „szturmujących”, którzy przestali już być bohaterami. Z kolei rok 1924 domyka klamrą całą historię w części zatytułowanej nie inaczej jak F 1924:

• 19 Por. A. Wójtowicz, Nowa Sztuka, s. 67.

5W wizji Gackiego z futuryzmu zostaje ocalona tylko jedna litera: F, która miałaby wyrażać nieustający „marsz w przyszłość”. Specyficzna budowa całego tekstu programowego sprawia jednak, że mamy wrażenie, jak gdyby spadek, którego fragmenty należy rekonstruować z odłamków myśli, pochodził przede wszystkim właśnie z roku 1919 skupiającego w sobie wyjątkową energię właściwą początkom19. Z futuryzmu pozostaje więc tylko „prosty, graficzny znak F”, który – jak się zdaje – choć chciałby zachować z nim łączność, to tylko jednoliterową, taką, która pozostawi dość przestrzeni na potencjalne inne rozwinięcia i zmiany kierunków. Jeśli do tej pory wszystko się zgadza, a w roku 1924 dokonuje się ponowne zawiązanie Frontu Nowej Sztuki, to zaskakującym, niejako „obcym” elementem zdaje się zamykające fragment hasło: „Dążmy ciągle ku F24!”. Jeżeli 24 wiązałoby się jedynie z datą roczną, zdanie to miałoby charakter wręcz antyfuturystyczny, nie tyle wychylony ku przyszłości, co fiksujący się na teraźniejszości, która wszak już za moment stanie się przeszłością, a 24 szybko straci swoją aktualność. Chyba że oznacza coś więcej – poza czasem historycznym, coś, czego nie podejrzewamy, ale czego „futurystyczne” przeczucie mogli mieć ci, do których wezwanie zostało skierowane.

• 20 S.K. Gacki, Sztuka ludzka, s. 14.
• 21 Tamże.

6„Prosty, graficzny znak F” pojawia się w tekście Gackiego jeszcze raz, nieco dalej, we fragmencie zatytułowanym Społeczeństwo – Artysta kolektywny, gdzie staje się już jednym z elementów matematycznego równania, którego wynikiem miałaby być forma prawdziwie nowej sztuki: „Do tej chwili sztuka będzie jedynie fragmentarycznie koncepcjonalną, co określamy znakiem F. Gdy F będzie pojęciem stałym, to przy zmiennym k (koncepcjonalność) otrzymujemy formułę ostateczną: Fk², Fk³, Fk⁷…”20. Jak wyjaśnić futurystyczne równanie? Być może następująco: jeśli „F” sygnalizuje pewną stałą łączność ze świadomością futurystyczną, to „k” (skoro „Nowa Sztuka rozpocznie swoją spekulację tam, gdzie się ona dotychczas kończyła”21) byłoby niejako zmienną nadchodzącą z przyszłości – potęgującą, podnoszącą nowość do kolejnych potęg. Co z tego wynika? Na razie brak danych – więcej równań i adresów odsyłających do F24 w „Almanachu” nie znajdziemy.

• 22 Zob. m.in. K. Jaworski, Natychmiastowa futuryzacja życia! Manifesty, odezwy, wypowiedzi programowe (...)
• 23 R. Krajewski, Futuryzm polski, „Zdrój” 1919, t. 9, z. 3, s. 69.
• 24 Zob. tamże, s. 69-70.
• 25 Biografia Jankowskiego zawiera wiele luk i niejasności. Najwięcej informacji o losach autora Tramu (...)
• 26 J. Wasowski, Z galerii ludzi niezwykłych. Jerzy Jankowski, s. 9.

8Niestety, tego dowodu przepastne archiwa awangardy nam skąpią. Manifesty autora Tramu przepadły bez śladu, nie pozostawiając po sobie niemal żadnych tropów i dając raczej niewielkie szanse na odnalezienie – co do tego wśród badaczy panuje zgoda22. Informacje na temat tekstów czerpaliśmy do tej pory głównie z opublikowanego w 1919 roku w „Zdroju” artykułu Radosława Krajewskiego, który nadając mu tytuł Futuryzm polski, zdecydował się niemal w całości poświęcić go dokonaniom Jankowskiego, będącego – jak widać – wówczas postacią szczególnie ważną, „ucieleśniającą” dla autora artykułu to, co nazywa polskim futuryzmem. Jak odnotowuje Krajewski, „stopniowo też krystalizował się Jerzy Jankowski w wydawanych przezeń manifestach futurystycznych (Ave Varsovia i innych) […] Na inauguracji klubu futurystycznego wygłosił powszechnie znany manifest programowy futuryzmu polskiego”23. Wiemy więc, że manifestów było co najmniej kilka, i poznajemy kolejny tytuł. Wiemy też, że Jankowski swoje manifesty nie tylko wydawał, ale i wygłaszał, a może przede wszystkim wygłaszał, skoro w dalszej części artykułu Krajewski nazywa je „orędziami”. Najistotniejszy jest jednak fakt, że zaprezentowany na inauguracji klubu futurystycznego manifest autor uzna za „powszechnie znany” i określi – niewątpliwie przydającym założycielskiej roli – mianem „manifestu programowego futuryzmu polskiego”. Na jego podstawie oraz czerpiąc z „nowowydanej publikacji Tram”, Krajewski zbiera w dziewięciu punktach podstawowe założenia futuryzmu Jankowskiego, wyraźnie eksponując jego – odmienny od włoskiego i rosyjskiego – polski charakter: 1. Kult przyszłości, 2. Ultranarodowość, 3. Neohumanizm, 4. Słoneczny poganizm słowiański, 5. Świadomość kosmiczna, 6. Kult geniuszu twórczego, 7. Urbanizm, 8. Walka z „papugizmem”, 9. O nowe tworzywa w sztuce (wyzwolenie z niewoli tworzyw)24. Ani słowa jednak o F24, podobnie jak w każdym z pozostałych tekstów o Jankowskim, jak w każdej z ówczesnych recenzji Tramu – ani jednego świadectwa lektury manifestów! Na wspomnieniu Krajewskiego trop jakby się urywał. Czy jednak powinniśmy szukać świadectw lektury, jeśli nawet nie mamy pewności, że teksty opublikowano? Zdaje się, że manifesty Jankowskiego były „powszechnie znane” bynajmniej nie dlatego, że je spisywał, ale dlatego, że je wygłaszał, nadając im formę „orędzi” – zapadających w pamięć publiczności podczas futurystycznych wieczorów i długo odbijających się echem w towarzystwie nowatorów25. Tym bardziej, że był podobno „świetnym mówcą”, o czym wzmianki znajdujemy niemal we wszystkich wspomnieniach poświęconych autorowi Tramu. „Byłby z niego być może polski Demostenes”26 – twierdził wzniośle Józef Wasowski. Należałoby więc może szukać dowodów nie wśród czytelników, lecz wśród słuchaczy i uczestników zdarzeń z futurystycznej „prehistorii”, schodząc do pierwszej „jamy futurystów”, którą zastajemy w wątłym świetle „czarnej latarni”…

• 27 Janina Jankowska-Orynżyna (1893-1986), znawczyni sztuki ludowej, była młodszą siostrą Jerzego Janko (...)
• 28 J. Jankowska-Orynżyna, Jama Futurystów, w: tejże, Moi niezwykli znajomi, s. 1-6. Dalej pozycję ozna (...)

9Rzecz jasna, wejście do „jamy futurystów” mieści się nie tam, gdzie chcielibyśmy go szukać – otwiera się znienacka, trzeba przyznać, że bardzo dobrze, „szkatułkowo” ukryte. Niemożliwe do znalezienia bez szczęśliwego trafu, który sprawia, że oczom ukazuje się prawdziwie szkatułkowa konstrukcja archiwalna: w zdeponowanym w Bibliotece Narodowej Archiwum Micińskich – zbiór notatek i korespondencji Haliny Micińskiej-Kenarowej, w zbiorze tym – przesyłka siostry Jerzego Jankowskiego, Janiny Jankowskiej-Orynżyny27, w przesyłce – maszynopis jej spisanych w 1978 roku wspomnień Moi niezwykli znajomi, w rękopisie – rozdział 1, w nim zaproszenie do tytułowej „Jamy Futurystów”28, a w jamie:

• 29 Zob. m.in. A.Z. Makowiecki, Warszawskie kawiarnie literackie, Warszawa 2013, Wydawnictwo ISKRY, s. (...)
• 30 Jak wspomina Aleksander Rafałowski: „Przed hotelem, od strony placu, tam mniej więcej gdzie dziś je (...)
• 31 Anons, „Kurier Polski” [15 lutego] 1919, nr 38. Zob. K. Jaworski, Kronika polskiego futuryzmu, Inst (...)
• 32 Por. m.in. J. Stradecki, W kręgu Skamandra, PIW, Warszawa 1977, s. 46, 166-167, 230; A. Kowalczykow (...)
• 33 „Od dziecka nurtowała mnie pasja pisania. Pisałam literaturę do szuflady, która nie oglądała światł (...)
• 34 Zob. J. Iwaszkiewicz, Książka moich wspomnień, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2010, s. 178-179.
• 35 Jak pisze Janusz Antos, badając twórczość Witkowskiego, „król syjamski Sisowat, którego portret art (...)

10Wydaje się, że w swoich wspomnieniach Jankowska-Orynżyna wprowadza nas w niewielki wycinek czasu i przestrzeni, o którym – paradoksalnie – nie wiedzieliśmy dotychczas za wiele. Tymczasem znajdujemy tu historię powstania skoncentrowanego wokół postaci Jerzego Jankowskiego Klubu Futurystów, prawdopodobnie na samym początku 1919 roku, w zwanych Jamą29 podziemiach Hotelu Europejskiego na rogu Placu Saskiego i ulicy Czystej, gdzie w lutym przenieśli się poeci występujący „Pod Picadorem” i połączyli na krótko siły z futurystami. Fuzja ta jest epizodem dobrze znanym, pozostawia jednak w cieniu historycznoliterackiej narracji ów pierwszy futurystyczny klub nazywany też „Czarną Latarnią”30, działający być może już wtedy w Jamie, ogłaszający się później w przejściowej współpracy z „Picadorem” jako „Cech Poetów” w Klubie Futurystów31. Choć bardzo dużo tu niejasności, o których pisano wielokrotnie32, jednym z inicjatorów klubu był niewątpliwie Jerzy Jankowski, który do Warszawy z Wilna musiał przyjechać kilka miesięcy wcześniej, niż zwykło się sądzić. Brał udział w futurystycznych akcjach nie od kwietnia, lecz od samego początku roku – nie tylko jako organizator, ale także jako autor pierwszych polskich wierszy futurystycznych z 1914 roku. W barwnej, niewątpliwie napisanej z literackim zacięciem33, opowieści siostry Jankowskiego schodzimy nieoczekiwanie do piwnicy pod sklepem Kubina – „gościa o futurystyczny nazwisku” (JF, s. 2), który na Jamie Futurystów miał zrobić „interes lepszy niż na sprzedaży kajzerek” (JF, s. 2). Jamę, której pomysł założenia według autorki wspomnień miał rzucić właśnie jej brat, zaludniają kolejne postaci futurystycznej „prehistorii”: Aleksander Świdwiński, Romuald Kamil Witkowski, Jerzy Jankowski, Jan Żyznowski. Ten ostatni miał zainteresować Jamą „słynną mecenaskę artystów, Eugenię Kierbedziową” (JF, s. 2), która zgodziła się sfinansować wykonany przez malarzy Świdwińskiego i Witkowskiego wystrój kawiarni, wyłaniający się w plastycznym, pełnym szczegółów (znajdujących swoje potwierdzenie w innych źródłach34 lub dotychczas nieznanych) opisie Jankowskiej-Orynżyny jako awangardowa, kubistyczna, intensywnie oddziałująca całość, w której „na zwisających nisko okapach nagromadzono moc malowanych kubów w otęczy barwnych pryzm. Kuby wyskakiwały z płaszczyzny, mnożyły się rozczłonkowane i zdawały się poruszać, jak w wariackim kalejdoskopie” (JF, s. 2). W „chaosie ostrych kątów” na plan pierwszy wysuwać się miała trumna Sisowata, króla Kambodży35, z trzykrotnie powtarzającą się „jak echo” groźną, czarną głową. Całą przestrzeń wypełniała, jak wspomina autorka, plątanina sześcianów, rur (prawdziwych i malowanych), kolorowych butelek i wielkich fajek. Orynżyna w swoim opisie eksponuje nie tylko kubistyczną geometryzację przestrzeni i elementy typowo futurystyczne, ale również płynność i ruch: „Przedmioty nie miały stałych konturów zarysy się rozkładały, mnożyły, nacierały na siebie ostrokątami gwałciły się nawzajem. Nie istniało nic stałego, ani rzeczywistego w ich wirowaniu, na czym mogłoby spocząć oko: wszystko względne, zmienne i niepewne, oprócz wiecznego kołowrotu i niepokoju” (JF, s. 3).

• 36 Być może jednak spisując swoje wspomnienia, Jankowska-Orynżyna nie ma dostępu do egzemplarza Tramu, (...)

13Dokładnie tu jednak, w najbardziej interesującym momencie, załamuje się barwna narracja Jankowskiej-Orynżyny. Zamiast dalszego ciągu rewelacyjnych wspomnień do głosu dochodzi kryzys pamięci, który każe autorce ubolewać, że twórcze myśli przepadały wówczas „w pijackiej wrzawie” (JF, s. 4), skazując ją samą na odtwarzanie wydarzeń ze strzępków wspomnień i fragmentów Tramu36. A jednak poznajemy „imiona” kolejnych dzielników tajemniczej liczby 24, bliskie temu, co zapamiętał Krajewski:

• 37 Temat ten rozwijam w artykule poświęconym Tramowi wpopszek ulicy, zob. M. Baron-Milian, YY. Krypton (...)
• 38 P. Mann, Śmierć-teoria awangardy, przeł. I. Boruszkowska, w: Teorie awangardy. Antologia tekstów, r (...)

15Projekt ten niewątpliwie nie był dla Jankowskiego projektem estetycznym, lecz politycznym, rozpoczynającym się od przeświadczenia o polityczności sztuki jako jej właściwości niezbywalnej. Futurysta byłby zaś tym, kto projektuje przebudowę społecznej rzeczywistości, sam biorąc w niej udział za pośrednictwem sztuki. Dla Jankowskiego – poety, dziennikarza i publicysty – ten splot był oczywisty, czego dowodem forma, jaką wybrał dla Tramu wpopszek ulicy, będącego montażem tekstów poetyckich, prozatorskich i publicystycznych37. Nie dziwi więc w żadnym razie, że w „orędziach” Jankowskiego – co wynika zarówno z informacji Krajewskiego, jak i ze wspomnień siostry – obok haseł typowo artystycznych pojawiały się aktualne postulaty społeczne i polityczne: stanowcze opowiedzenie się przeciwko rasizmowi i antysemityzmowi, regionalizm, postulat walki o Zjednoczone Stany Europy i hasła demokratyczne. Zdaje się, że Jankowskiemu niezwykle bliska była ta właściwość futurystycznej sztuki, którą diagnozował Paul Mann: „w przypadku futuryzmu nie jest tak, że życie naśladuje wielką sztukę, lecz raczej zarówno sztuka, jak i życie imitują polemikę i publicystykę”38, sztuka zaś staje się polem projektowania, dyskutowania i podawania w wątpliwość kształtu przyszłości i przyszłych form życia.

• 40 A. Stern, Skaczące reflektory świata, „Nowa Sztuka” 1921, nr 1.
• 41 A. Stern, Niezwykła historia polskiego futuryzmu (1918-1968), w: tegoż, Głód jednoznaczności i inne (...)
• 42 Tamże, s. 253.
• 43 A. Stern, Poezja jest jasnowidzeniem, w: tegoż, Wiersze zebrane, t. 2, oprac. A.K. Waśkiewicz, Wyda (...)
• 44 A. Stern, Wiersze zebrane, t. 2, s. 456.

19Zatem formuła historycznej „zasługi” była pomysłem Sterna, a jeśli tak – trudno już podejrzewać przypadek. Niewątpliwie Jerzy Jankowski – nieraz pojawiający się zarówno w wierszach, jak i w późniejszych wspomnieniach Sterna – pełnił w twórczości autora Futuryzji rolę wyjątkową. Wielokrotnie Stern wspominał będzie wileńskie futurystyczne wieczory i zachowany w pamięci obraz Jankowskiego40, którego nazwie „najstarszym naszym futurystą”41, wymieniając jako pierwszego wśród „twórców tego kierunku w Polsce”42. „Było nas sześciu”43 – powtórzy dwukrotnie w poemacie Poezja jest jasnowidzeniem, jednej z części Tworzenia wierszem z 1968 roku, który przynosi wspomnienie autora Tramu jako jednego z futurystów „stratowanego rozwścieczonymi kopytami losu”, jawiącego się tu jako postać nieomal legendarna, naznaczona piętnem szaleństwa porównanego w jednej z roboczych wersji poematu z „cichym obłędem Hölderlina”44, a zarazem posiadająca wyjątkowe, mitologizowane przez Sterna, predyspozycje, by zgłębić „tajemnicę” rzeczy, a może i samą tajemnicę tytułowego „jasnowidzenia” poezji. W tym świetle jasny staje się i postawiony Gackiemu przez Sterna warunek.

• 45 Tamże.
• 46 Tamże, s. 13.
• 47 Y. Yankowski, Spłon lotnika, w: tegoż Tram wpopszek ulicy [b.n.s.].
• 48 Tamże, s. 13.
• 49 Front Nowej Sztuki, s. 2.

20Niewykluczone zatem, że zrekonstruowana tu historia F24, choć wydaje się przemilczana, pozostawia jednak w „Almanachu” jakieś ślady. Czy może mieć na myśli przeszłą formę formuły Gacki, który swój tekst programowy rozpoczyna od wspomnienia „szturmujących”, którzy zeszli już ze sceny? Niewątpliwie „szturmującym” futurystycznym bohaterem z roku 1919, który za sprawą pogłębiającej się choroby psychicznej zniknął z horyzontu w roku 1924, był Jerzy Jankowski. Czy jego zatem na prawach aluzji przywołuje tu Gacki? Czy może mieć na myśli wygłaszane przez Jankowskiego orędzie, rozwijające osobliwą futurystyczną matematykę, gdy otwiera tekst odsyłającym do początków polskiego futuryzmu zdaniem: „Mówiliśmy jak oratorowie, mówiliśmy jak matematycy, mówiliśmy jak logiści, literaci i futuryści”45? Czy gdy w sam środek części artykułu zatytułowanej F. 1924 – w sąsiedztwie pochwały najistotniejszej dla autora Tramu społecznej rewolucji – wplata wykrzyknienie „No, tak, no tak!”46, nie odpowiada aluzyjnie na powtarzające się kilkakrotnie w Spłonie lotnika Jankowskiego, pierwszym polskim wierszu futurystycznym, pytanie „Czy tak, czy tak?”47. Część tę zamyka Gacki wezwaniem: „Dążmy ciągle ku F24!”48 – jaki jednak sens miałaby ta formuła, gdyby F24 rozwinąć tylko jako „Futuryzm 1924”? Jakże futurysta może dążyć „ciągle” do tego samego? Co innego, jeśli „ciągle” oznacza tu raczej „wciąż” – zarówno w 1919, jak i w 1924 roku – wskazując na łączność z literowo-liczbowym postulatem, który bynajmniej nie dotyczy żadnego historycznego punktu w czasie, żadnej daty, ale jest niezwykłą formułą ciągłego uaktualnienia, formułą futurystycznej przyszłości, dzielącej się, otwartej, opartej na potencjalności. Do takiego F24 „pracownik Nowej Sztuki”49 rzeczywiście może „dążyć ciągle”!

• 51 Ciekawe, że to właśnie Jankowski – dla którego nieodległa przyszłość miała okazać się tragiczna – g (...)

26Jakkolwiek nie koncentrować się na jaskrawych parodiach i profanacjach, niewątpliwie jest tu jednak i coś na serio. Coś, co moglibyśmy nazwać „apokaliptycznym tonem”, który daje się wszak posłyszeć w kolejnych futurystycznych wierszach Jerzego Jankowskiego – ów ton wyraźny jest i w Spłonie lotnika, i w Maggi, i w Tramie wpopszek ulicy, i w wielu innych wierszach czy małych prozach autorstwa YY51. A skoro pierwszy polski wiersz futurystyczny nosi tytuł Spłon lotnika – od groźby wszystko się zaczyna, eksponując przeświadczenie o fatalności futurystycznego triumfu na początku końca. I może to właśnie prawdziwe objawienie w Jamie, apokaliptyczny horyzont, do którego odsyła F24 – futurystyczna formuła z początku końca. I może wcale nieprzypadkowo spadającego czy płonącego lotnika – typowego futurystycznego bohatera w nietypowej sytuacji – widzimy i w 1914, i w 1924 roku w niezwykłej pętli czasu, którą wykonuje raz po raz na kartach „Almanachu Nowej Sztuki”. W Jesieni przyjaźni Stanisława Brucza ujawnia nowoczesne niepokoje:

• 56 J. Derrida, Nie, apokalipso, nie teraz!, s. 137.
• 57 Tamże.

30Każdy z przywołanych tu obrazów wiąże się nie z wizją futurystycznego triumfu, lecz futurystycznej katastrofy, która znacznie więcej ma w sobie z apokaliptycznego obrazowania niż ze słonecznej utopii. Z niewątpliwie futurystyczną myślą splata się u Jankowskiego – nieprzystający do triumfującego obrazu futuryzmu – opór wobec progresywizmu, przyspieszenia, niekończącej się akceleracji, retoryki technologicznego postępu. Wydaje się, że każdy z wymienionych najbardziej znanych futurystycznych wierszy Jankowskiego prezentuje scenariusz, który zaburza porządek futurystycznego obrazu nowoczesności: fabularną regułą każdego z nich staje się katastrofa, do której koniec końców każdorazowo wiedzie utopijna ścieżka postępu. To dziwna, paradoksalna sytuacja, w której futurystyczne utopie snute są i oglądane w horyzoncie apokaliptycznym, jako niepozbawione dystansu i nie wzbraniające się, by – wraz z futurystyczną wizją przyszłości – formułować groźbę. Być może więc w ten sposób uruchamia się w historii polskiego futuryzmu coś podobnego do tego, co Jacques Derrida, prowadząc rozważania o prędkości, nazwie „akcelerującym dyskursem apokaliptycznym”56. Zdaje się, że jego – futurystyczno-apokaliptyczną – formułą mogłoby być F24, którą wyjątkowo dobrze opisywałyby zresztą pożyczone od Derridy słowa: „[…] pierwszy pocisk, […] pierwsze orędzie, […] pierwszy aforyzm apokaliptyczny: na początku końca dokona się prędkość, która zawsze nabiera prędkości, innymi słowy, wyprzedza, lub […] mija, zostawia w tyle zarówno akt, jak i mowę”57.

• 58 J. Momro, Wirtualność i apokalipsa. Dwa nowoczesne paradygmaty realizmu, „Teksty Drugie” 2012, nr 4 (...)

31Nad „Jamą Futurystów” groźba ta zawisła być może – bardzo dosłownie – pod postacią owych „apokaliptycznych bestii”, srożących się pośród awangardowych kubów, ponad beczką z liczbowym, apokaliptycznym adresem. Jak napisze Jakub Momro, „apokalipsa traktowana jako groźba staje się więc negatywem nowoczesności pojmowanej jako niedokończony i nieskończony projekt”58. Jeśli zaś w futuryzmie idee nowoczesności doprowadzone zostają do ekstremum, w sposób szczególny ujawnia się tu być może i jej apokaliptyczny negatyw; groźba, której ostatecznie nie chce dać wiary, więc próbuje ją ośmieszać. Tym nowoczesnym celom służy więc być może performatywna aranżacja objawienia w Jamie, spuszczająca zasłonę parodii na horyzont apokaliptycznej katastrofy. Może zatem bardziej niż mogliśmy się tego spodziewać, osobliwa matematyka przyszłości spod znaku F24 – wraz z jego apokaliptycznym negatywem – okazuje się matematyką przyszłej futurystycznej wspólnoty? Fk², Fk³, Fk⁷…