• 1 Na potrzeby tego tekstu zdecydowałam się na zastosowanie zmienionych danych osobowych wszystkich (...)
• 2 M. Stiepanowa, Pamięci pamięci, przeł. A. Sowińska, Prószyński i S-ka, Warszawa 2020, loc. 109.

Bez owalu nijak się nie uda: jest tym, co ogranicza naszą historię, tym, co zbiera ją w postrzegalną jedność. Owalem może być samo życie, dopóki trwa; albo – już post mortem – spajająca linia opowieści o tym, co było. Pokorna zawartość tego domu, która zdążyła się poczuć śmietnikiem, nagle odczłowieczyła się i przestała chcieć cokolwiek pamiętać i oznaczać2.

• 3 W tekście używam kategorii queer (odmieniec/odmieńczy/odmieńcza) i określeń „osoba nieheteronorma (...)
• 4 Opieram się na zbiorach Archiwum Lambda Warszawa, Polish LGBTQIA Museum – Foundation Q i QAI (Que (...)
• 5 Niezwykła kolekcja zdjęć queerowych/nieheteronormatywnych bohaterów także z Europy Środkowo-Wscho (...)
• 6 Fotografia jest nadal dostępna na stronie internetowej USHMM. W ramach kwerendy w Schwules Museum (...)

2Fotografie i inne dokumenty wizualne queerowego3 życia na terenie Polski przed 1945 rokiem to rzadkość. W queerowych (odmieńczych) archiwach gromadzonych przez polskie organizacje LGBTQIA+ dominują materiały sięgające do lat sześćdziesiątych XX wieku, ale nie wcześniej4. Podobnie w kolekcjach prywatnych5 czy w archiwach poza Polską. W zbiorach Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie (USHMM) znalazłam poznańską parę mężczyzn stojących przy rowerze, ale w trakcie powtórnej kwerendy okazało się, że de facto nie wiadomo, gdzie znajduje się oryginał tego zdjęcia, skąd ono pochodzi i kiedy tak naprawdę zostało zrobione6. Oglądając przesłaną na Instagramie fotografię, wiedziałam, że mam do czynienia z unikalnym dokumentem wizualnym.

• 7 Zdecydowałam się nie podawać nazwy wsi, z której pochodził Adam, aby nie ingerować w historię lok (...)

3Na początku stycznia 2022 roku pojechałam z Krakowa do Radomia, a następnie do maleńkiej miejscowości na trasie kolejowej Radom Główny – Dęblin7. Spotkałam się tam z kobietą – nazwijmy ją Anna – która twierdziła, że jeden z mężczyzn na fotografii był jej sąsiadem. W starym opuszczonym drewnianym domu niedaleko jej posesji nikt już nie mieszkał. Wcześniej, przez jakiś czas, rezydował tam mężczyzna w kryzysie bezdomności, któremu Anna przynosiła czasem ciepłe posiłki albo wrzątek. W podziękowaniu podarował jej zbiór fotografii i innych dokumentów pozostawionych w rozpadającym się domu. Kobieta znała fora internetowe dla osób zainteresowanych antykami oraz historycznymi dokumentami, więc postanowiła spróbować szczęścia. Wystawiając fotografie, prosiła o pomoc i kontakt do specjalisty. Jeden z subskrybentów poradził jej, aby spróbowała skomunikować się z autorką książki Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej. W ten sposób trafiła na mnie.

• 8 Historię zbioru dokumentów należących do Tao Li odtwarzam na podstawie tekstu Ralfa Dose przywołane (...)

7Forum internetowe to miejsce, na którym w 2002 roku Ralf Dose odnalazł materiały archiwalne należące do Tao Li – ostatniego partnera i współpracownika Magnusa Hirschfelda – pioniera walki o prawa osób nieheteronormatywnych, seksuologa, założyciela Instytutu Seksuologicznego w Berlinie. Osiem lat wcześniej niejaki Adam Smith umieścił w internecie zapytanie dotyczące rodzin obu panów. Okazało się, że mieszkał w budynku, w którym zmarł Tao Li. Na jego rzeczy trafił przypadkowo w domowym śmietniku. Ktoś po prostu oczyścił mieszkanie po śmierci lokatora, a pan Smith zaopiekował się tym, co udało mu się wygrzebać. Zakupione materiały stały się częścią kolekcji między innymi w archiwum The Magnus Hirschfeld Society8.

• 9 Jednym z najbardziej jaskrawych przykładów wpływu rodziny na badania dotyczące queerstorii jest his (...)
• 10 Bliscy w sensie bardzo inkluzywnym – ci, którzy zapamiętali, ale też ci, którzy na pewnym etapie (...)
• 11 H. Heger, Mężczyźni z różowym trójkątem, przeł. A. Rosenau, Wydawnictwo Karta, Warszawa 2016.

8Jednak obcy ludzie rzadziej ratują queerowe dziedzictwo. Strażnikami artefaktów opisujących doświadczenia naszych bohaterów pozostają bliscy, często rodzina, która albo blokuje dostęp do queerowej opowieści, albo ma inne zdanie na temat tego, jak ta historia powinna być opowiadana9. Z mojego punktu widzenia domowe/rodzinne archiwa, archiwa bliskich10 stanowią dziś ostatnią szansę na wzbogacenie opowieści o queerowym życiu w XX wieku, które nie zostało zapisane na kartach dokumentacji kryminalnej i medycznej. Nie da się ukryć, że gdyby nie Wilhelm Kröpfl, to Klaus Müller nie znalazłby artefaktów uzupełniających świadectwo Heinza Hegera – Josefa Kohouta – którego książka Mężczyźni z różowym trójkątem11 stanowiła kamień milowy w badaniach nad homoseksualnymi, a potem nieheteronormatywnymi ofiarami III Rzeszy.

• 12 Materiał filmowy dotyczący zbioru Josefa Kohouta i Wilhelma Kröpfla (USHMM) – Documenting Nazi P (...)
• 13 Szerzej o historii biografii pierwszych świadków prześladowanych na mocy paragrafu 175, którzy z (...)

9W 1994 roku, dwa miesiące po śmierci Josefa, Kröpfl spotkał się z historykiem Klausem Müllerem, aby opowiedzieć mu historię swojego partnera. Okres wojenny w biografii Josefa był zamknięty w dwóch pudełkach po butach, które Kröpfl przechowywał w mieszkaniu. Müller spędził u Wilhelma ponad dwie godziny, słuchając wspomnień o Josefie i oglądając dokumenty, które przetrwały wojnę. Próbował przekonać Wilhelma, że w jego szafie znajdują się prawdziwe skarby. W pudełkach leżał między innymi numer obozowy Kohouta – 1896 – i jedyny dotychczas odnaleziony różowy trójkąt. Oprócz tego: listy od rodziców, unikatowy dziennik Josefa – zapiski z marszu śmierci z kwietnia 1945 roku do KL Dachau – oraz wiele innych dowodów prześladowania tej grupy więźniów12. Gdyby nie ten zbiór, kluczowa biografia „różowego trójkąta” byłaby niepełna13.

• 14 O skrzyni pełnej artefaktów dotyczących biografii babki i jej partnerki wspomina również Sylvie (...)
• 15 Dobrym przykładem „biografii pozornie zamkniętej” jest historia Karla Goratha (byłego więźnia KL (...)
• 16 L. van Dijk, Cholernie mocna miłość. Prawdziwa historia Stefana K. i Williego G., przeł. A. Chmie (...)
• 17 ’Endlich den Mut…’. Briefe von Stefan T. Kosinski (1925-2003), red. L. van Dijk, Querverlag, Berlin (...)
• 18 Takie materiały tradycyjnie uznaje się za „zbędne”, „niepotrzebne”, „nieprzynoszące korzyści – ni (...)
• 19 Teofil napisał Lutzowi o tym wydarzeniu w jednym z listów, które dziś są dostępne w książce ’Endl (...)

10Oprócz nowych wątków i biografii symboliczne szafy, czyli tak naprawdę skrzynie, pudełka po butach albo szare koperty i teczki z dokumentami14, dają szansę na wyjaśnienie tajemnic dotyczących tych życiorysów, które w queerstorii uznajemy już dziś za opowiedziane, czyli pozornie zamknięte15. Pewnie inaczej zareagowałabym na wiadomość Anny, gdyby nie doświadczenie z rodziną Teofila Kosińskiego. Historyk Lutz van Dijk zapisał wojenną i powojenną biografię Stefana K. (pseudonim Teofila – Teo) w dwóch książkach: Cholernie mocna miłość16 i ’Endlich den Mut…’17, wydanych w latach 1991-2015. W tym przypadku współpraca ze świadkiem trwała kilkanaście lat. O śmierci Teofila w 2003 roku poinformowała go córka siostrzeńca Kosińskiego. Po tej informacji kontakt się urwał. Czternaście lat później, tuż przed wydaniem polskiego tłumaczenia Cholernie mocnej miłości, udało mi się nawiązać kontakt z bliskimi Teofila, którzy opiekowali się nim aż do śmierci. Rodzina nie miała pojęcia, że Kosiński współtworzył książkę na podstawie własnej biografii tłumaczoną na kilka języków oraz że jego świadectwa są częścią kolekcji historii mówionej w USHMM i w USC Shoah Foundation. Świadek nigdy nie powiedział im również o swojej orientacji psychoseksualnej. Nie mieli pojęcia, że powodem zatrzymania Teo w okresie wojny był romans z austriackim żołnierzem Wehrmachtu. W trakcie spotkań i rozmów z Panem Leszkiem i Panią Anną nie tylko udało mi się uzupełnić luki w życiorysie Kosińskiego (w szczególności w okresie 1945-1990), ale przede wszystkim otrzymałam od nich dokumenty osobiste (listy, pocztówki, bilety, prospekty, ulotki18) i zdjęcia pozostawione przez Teofila, które dotyczą wątków nieporuszanych w rozmowach z van Dijkiem. Te materiały są tym bardziej cenne, że trzy lata przed śmiercią Kosiński spalił wszystkie „dowody swojego drugiego/nienormatywnego życia” (listy od czytelników z całego świata, korespondencję z Lutzem, artykuły o sobie i swoim życiu, międzynarodowe wydania książki opartej na jego biografii). Uratowane szczątki musiały być dla niego naprawdę cenne. Przypuszczam, że nie umiał się z nimi rozstać. W rozmowach z historykiem twierdził, że wszystko przepadło19. Dziś dzięki tym materiałom proces przepisywania biografii Teofila Kosińskiego – Teo – Stefana K. nie polega już tylko na uzupełnianiu faktograficznych dziur i mielizn, ale koncentruje się na zmianie optyki. Życiorys Kosińskiego nadal nie został opowiedziany – nie jest zamknięty – wymaga kolejnej wersji wzbogaconej o odnalezione źródła. Punktem wyjścia do nowego wariantu biografii winna być zarówno baza archiwalna pozostawiona rodzinie, jak i relacja z Lutzem van Dijkiem, czyli kronikarzem tej queerowej opowieści. Ta biografia stanie się więc opowieścią o dwóch bohaterach.

• 21 Doświadczyłam zmiany rozumienia queerowego archiwum w trakcie własnej pracy badawczej. Osoby spec (...)
• 22 A. Arondekar, Queer Archives: A Roundtable Discussion, „Radical History Review” 2015, no. 122, s. (...)

12Archiwum jest więc zarówno metaforą, jak i metodą oraz przestrzenią materialną łączącą biografie (podmioty) z dyskursami. Brak dokumentacji, który kojarzymy z historycznymi opowieściami o odmieńczej Europie Środkowo-Wschodniej w XX wieku, może być złudny21. Paradoksalnie, co pokazują powyższe przykłady, dostępny materiał badawczy jest „niezwykle obfity”22, wątki piętrzą się, narastają, choć nie zawsze układają się w spójną całość. W sensie przyczynowo-skutkowym mogą wydawać się wybrakowane, pełne luk, nieodpowiedniości i poza normą. Tym lepiej, wystarczy nie pozwolić im się wymknąć.

• 23 Wśród powojennych zdjęć Adama pojawiają się także fotografie jego brata Stefana, jego żony i adop (...)

13W kolekcji Adama przekazanej mi przez Annę dominują fotografie. Mój bohater kolekcjonował zarówno zdjęcia wywoływane amatorsko (prawdopodobnie przez niego samego), jak i te profesjonalne – wykonane w zakładach fotograficznych. W całym zbiorze dominuje okres przedwojenny i wojenny. Niektóre ujęcia posiadają po kilkanaście odbitek różniących się jedynie naświetleniem kliszy. Osoba wywołująca próbowała zrobić perfekcyjną odbitkę23.

• 24 Datowanie tej serii zdjęć przeprowadziłam, porównując wygląd i wiek Adama na przykładzie całej ko (...)

14W trakcie układania kolekcji byłam w stanie wyodrębnić cztery główne zbiory. Pierwszy z nich to zdjęcia z uroczystego spotkania rodzinnego (przed wybuchem drugiej wojny światowej24), które odbyło się na tyłach gospodarstwa państwa Gawronów. To z tego zbioru pochodzą fotografie całujących się mężczyzn – te, od których zaczęła się moja przygoda z Adamem. Ta seria jest wybrakowana. Najprawdopodobniej zawierała około trzydziestu fotografii numerowanych na rogach światłoczułej błony, z których otrzymałam zaledwie trzy fragmenty kliszy plus jedną dodatkową odbitkę. Dwie kolejne serie to zdjęcia pogrzebowe. Pierwsza z nich pochodzi z lipca/sierpnia 1942 roku i obejmuje zdjęcia rodziny w żałobie po śmierci jednej z sióstr Adama – Anieli. Druga – to ceremonia pożegnania Emila – kilkuletniego synka Anieli zmarłego 25 lutego 1943 roku. Czwarty, ostatni zbiór zawiera fotografie rozproszone, ale wywołane profesjonalnie. Wśród nich dominują zdjęcia do dokumentów z różnych okresów. Można na nich rozpoznać Adama i członków jego rodziny. Niektóre portrety mężczyzn pozostają anonimowe – jest duże prawdopodobieństwo, że przedstawiają bliskich/partnerów/kochanków Adama. W tej kolekcji znajdują się również zdjęcia Adama w pasiaku i czapce obozowej z lat osiemdziesiątych, które traktuję jako łącznik z osobnym zbiorem artefaktów wojennych.

• 25 Tekst paragrafu 175 zmieniał się w okresie 1871-1994. Wszystkie zmiany w prawodawstwie niemieckim (...)

15Anna, przekazując mi kolekcję Adama, twierdziła, że trafił on do obozu koncentracyjnego na mocy paragrafu 175 niemieckiego kodeksu karnego penalizującego relacje seksualne między mężczyznami25. Nie miała na to dowodu, ale powtarzała opinię, że wydał go jeden z miejscowych. Ten fragment biografii Adama weryfikowałam jako pierwszy. Inaczej rzecz ujmując, gdyby nie skojarzenie moich badań dotyczących osób prześladowanych na mocy paragrafów 175 i 175a, prawdopodobnie nie poznałabym historii tego bohatera. Z pomocą przyszedł mi sam Adam, który kolekcjonował dokumenty dotyczące swego pobytu w obozie (zaświadczenia od gminy, listy potwierdzające z ITS Bad Arolsen, korespondencja z gazetami opisującymi działalność partyzantki na danych terenach, legitymacja odznaczenia Krzyżem Oświęcimskim itd.). W trakcie kwerend badawczych mogłam zestawić zachowaną dokumentację z materiałami archiwalnymi. Praktycznie od razu okazało się, że trop o paragrafie 175 jest chybiony. Adam był więźniem politycznym zatrzymanym za walkę z okupantem. Jego nienormatywność nie była powodem prześladowań, tym bardziej ta biografia wydawała mi się znacząca w kontekście narracji dominujących w moim archiwum badawczym.

• 26 Na potrzeby tekstu zrezygnowałam z przypisów do dokumentacji z kolekcji Adama. Opisuję rodzaj zac (...)

16Dodatkowo w zbiorach Adama przetrwały: przedwojenna dokumentacja kolejowa, rodzinne akta sądowe i spadkowe, dowody osobiste rodziców i legitymacje bliskich oraz bogata korespondencja bratanicy Adama (córki Stefana) – Heleny, z zawodu stenotypistki26. Od pewnego momentu to dzięki niej Adam miał szansę wysłać pismo urzędowe albo list. De facto jej korespondencja stała się częścią kolekcji wuja. Adam dyktował Helenie potrzebne teksty, które ona następnie przepisywała na maszynie i przechowywała. Oryginały pisane ręcznie odnalazłam w kolekcji Adama.

• 27 Wystawa „Under Cover: A Secret History of Cross-Dressers” była pokazywana w C/O Berlin (17.09.202 (...)

22W obu przypadkach mamy do czynienia z pewną manipulacją. Warto się z nią zmierzyć na przykładzie wystawy kolekcji zdjęć Sébastiena Lifshitza pod tytułem: „Under Cover: A Secret History of Cross-Dressers” pokazywanej w Berlinie27. Lifshitz – reżyser, scenarzysta – od czasów nastoletnich zbierał fotografie cross-dressers i osób nieheteronormatywnych. Obrazy kupowane na pchlich targach i w sklepach z antykami składał w domową kolekcję tysięcy zdjęć anonimowych osób. Wszyscy bohaterowie Lifshitza pozostają anonimowi. Dla kolekcjonera impulsem do pracy nie było poszukiwanie śladów ich biografii, ale próba ułożenia kolekcji w pewien ciąg narracyjny. Jego metoda to opowiadanie o queerowej wspólnocie bez rozszyfrowywania życiorysów. Tu widz ma pełną dowolność interpretacyjną:

• 31 W trakcie dwóch wizyt w miejscowości, w której mieszkał Adam, przeprowadziłam kilka rozmów z jego (...)
• 32 O przekraczaniu fantazmatu „miejskiej queerowej Mekki” w Polsce okresu międzywojennego pisze Kami (...)

25Z tej perspektywy dwa pytania postawione na początku tego podrozdziału pochodzą z innego porządku operacyjnego, opierającego się na przekonaniu, że bohater „nie chciał”. W „wiarygodnej” (dominującej) wersji queerowego życiorysu osoba nienormatywna za wszelką cenę chciała i nadal – także po śmierci – chce pozostać w cieniu. Jeśli nie ma świadectwa potwierdzającego gotowość do mówienia/świadkowania/pokazywania, to Adam na pewno nie chciał mówić. Aby podważyć ten status quo nazywany mylnie „neutralnym punktem widzenia”, wystarczy nie tylko posłuchać świadkujących, ale też przypatrzeć się artefaktom31. W mikrohistorii Adama emblematyczne jest nie tylko to, że utrwalił nieheteronormatywny epizod w postaci zdjęć. W jego biografii nie ma ani epizodu ucieczki z rodzinnej wsi, ani opowieści o homofobicznej wspólnocie lokalnej i prześladowaniu opartej na materiałach kryminalnych (przedwojenne i wojenne akta policyjne, sądowe, więzienne). Wymusza ona zmianę paradygmatu – myślenia w kontrze do historycznego przyzwyczajenia dotyczącego nie tylko strategii przetrwania i ukrycia osób queerowych, ale również koncepcji przymusowych migracji z małych miejscowości do miasta jako przestrzeni anonimowej – umożliwiającej przetrwanie32.

• 33 Queerowe momenty w biografii to punkty dezorientacyjne, zmuszające do zmiany perspektywy, w kontr (...)
• 34 Wiedza ujarzmiona, czyli formy wiedzy, które nie zostały po prostu zapomniane, ale zdyskwalifikow (...)
• 35 A. Szczepan, Przeczulone słowa i drgające obrazy. O potencjalnych metodach badań nad Zagładą, „Te (...)

26Nie chciałabym jednak, aby przy próbie zapisu opowieści o Adamie dominował paradygmat „zewnętrzny”. W końcu osobą zapisującą i przechowującą archiwum bohatera jestem ja – niezachodnia badaczka, Polka, kobieta, zajmująca się queerstorią drugiej wojny światowej w Europie Środkowo-Wschodniej, która może wesprzeć się, używając kategorii zaproponowanych przez współbadaczki. W historii Adama widzę bowiem nie tylko „queerowe momenty” Sary Ahmed33 i „wiedzę ujarzmioną” Jacka Halberstama34, ale przede wszystkim glitche, o których wspomina Aleksandra Szczepan, badając wizualne świadectwa Zagłady. Ta kategoria wydaje się być o tyle trafna, że dotyczy obrazu (świadectw wideo) podobnie jak w przypadku zdjęć mojego bohatera. I jednocześnie sytuuje się w badaniach nad Zagładą / drugą wojną światową, co było częścią doświadczenia biograficznego Adama: „Glitche w świadectwach będę rozumieć jako […] rozmaite afektywne zakłócenia: przeskoki, nieodpowiedniości, niefortunne spotkania, które każą się skonfrontować z kulturowymi założeniami na temat zarówno świadectwa, jak i pamięci oraz reprezentacji Holokaustu, traumy i tożsamości [wyróżnienie – J.O.]”35.

• 36 W styczniu i lipcu 2022 roku udało mi się porozmawiać z sześcioma osobami z miejscowości Adama. T (...)

27W historii Adama prymarną „niedpowiedniością” jest oczywiście seria fotografii, od których rozpoczęłam analizę jego biografii, ale „queerowe usterki” pojawiają się też w wypowiedziach mieszkańców tej miejscowości. Chodzi zarówno o członków rodziny, z którymi udało mi się porozmawiać, jak i o sąsiadów36. Tę pierwszą próbę zapisania jego życiorysu traktuję zatem jak wstępne „obrysowanie” opowieści powstałej z połączenia kolekcji Adama i innych zgromadzonych materiałów. „Obrys” będzie mi odtąd służył jako notatka inwentaryzacyjna do dalszych poszukiwań badawczych – stanie się częścią tej odmieńczej kolekcji.

• 37 Por. W. Borzobohaty, „Jodła”. Okręg Radomsko-Kielecki ZWZ-AK 1939-1945, Instytut Wydawniczy PAX, (...)

31W zachowanym zbiorze fotografii wyróżniają się wspomniane serie pogrzebowe. W czasie wojny Adam stracił siostrę i siostrzeńca. Mężem Anieli i ojcem Emila był Józef Łata, który od lutego 1943 roku wychowywał samotnie drugiego syna – Tycjana. Przypuszczalnie Adam przyjaźnił się z Józefem już przed wojną. Miejscowi twierdzą, że wrócił do rodziców już po 17 września 1939 roku, co potwierdza wersję, że wcześniej mieszkał w Bereźnie. W czasie okupacji Adam i Józef wspólnie działali w partyzantce. Najprawdopodobniej to Łata razem z innym członkiem rodziny matki Adama wciągnął go do konspiracji. Wszyscy byli członkami SOB (Socjalistycznej Organizacji Bojowej) współpracującej z ZWZ, a później z AK37. W domu Adama znajdowała się jedna ze skrzynek prasowych, organizacyjnych i bojowych. Najprawdopodobniej nie walczył zbrojnie, w przeciwieństwie do Łaty organizującego szkolenia bojowe, ale przechowywał broń.

• 38 Archiwum Muzeum Gross-Rosen (AMGR), sygn. 21/87/MF (materiały GKBZpNP dotyczące egzekucji w KL Gr (...)
• 39 Kwerenda w Archiwach Arolsen dotycząca Józefa Łaty wskazała jedynie dokumentację dotyczącą osoby (...)
• 40 Taką wersję wydarzeń potwierdzają liczne dokumenty zachowane w kolekcji Adama (m.in. potwierdzeni (...)
• 41 Por. D. Sawicka, Niesky, w: Der Ort des Terrors. Geschichte der Nationalsozialistischen Konzentra (...)

32Józef Łata został zatrzymany przez okupanta pod koniec 1943 roku38. Przewieziono go do więzienia w Radomiu, a w drugiej połowie stycznia 1944 roku osadzono w KL Gross-Rosen, w obozie filialnym Dyhernfurth. 26 lipca Józef został rozstrzelany w Gross-Rosen na mocy wyroku Sądu Doraźnego w Radomiu39. Osierocił kilkuletniego syna. Miesiąc wcześniej Niemcy aresztowali Adama. Niewiele wiadomo na temat okoliczności zatrzymania. Najpierw skierowano go do więzienia w Radomiu, następnie – w lipcu – do obozu Gross-Rosen40. Po wojnie Adam twierdził, że będąc w obozie, dowiedział się o egzekucji przyjaciela. Po kilku tygodniach Gawron trafił do obozu satelickiego Niesky (Saksonia)41. W tym samym czasie przywieziono tam Władysława Zyśka:

• 43 AA, sygn. 6.3.3.2 / 110693489 (Korrespondenz T/D 1042786).

33Nie wiadomo do końca, czy Adam wykonywał to samo zajęcie, ale jego zawód mógł wpłynąć na przydział pracy. W liście do ITS Bad Arolsen z 1977 roku zaznaczył bardzo wyraźnie: „Z obozu tego [Aussenlager Niesky] wyzwolony zostałem przez II Armię Wojska Polskiego 18 kwietnia 1945 roku”43. Inny były więzień, Edward Tomala, tak wspominał wyzwolenie:

• 45 E. Stec, J. Szczuka, Z dziejów jednej placówki, „Wrocławski Tygodnik Katolicki” 6.02.1977, s. 38.

35Wojna wróciła w lutym 1977 roku. Wtedy w jednym z katolickich tygodników ukazał się artykuł dotyczący historii oporu i walki jednej z lokalnych placówek AK w dystrykcie radomskim Generalnego Gubernatorstwa (GG)45. Autorzy wymieniali z imienia i nazwiska lokalnych bohaterów. Wśród nich byli Adam i Józef. Gawron zareagował natychmiast, wysyłając list do redakcji z podziękowaniami: „Mam już 78 lat. Długo myślałem, że po mnie i po moich kolegach, którzy zginęli, zaginie ślad a jednak okazało się, że nie wszystko poszło na marne”. Razem z nim osobny list wysłał Tycjan Łata: „Nie pamiętam mego ojca, ponieważ mam 38 lat, a ojciec był aresztowany przez Niemców, gdy miałem 4 lata. Byli ludzie, którzy pamiętali o moim ojcu i jego pracy. Ja mam dużą wdzięczność dla Redakcji […]”. Oba listy przepisała na maszynie i wysłała bratanica Adama Helena. Tylko dzięki temu, że przechowała rękopisy, wiem o ich istnieniu.

• 46 Inne określenia na nieheternormatywność Adama pojawiające się w wywiadach to: „Kobiet nie kochał” (...)

38Okres powojenny w życiu Gawrona to nie tylko powrót do rodzinnej wsi i szybka emerytura na kolei ze względu na stan zdrowia. Adam zdecydował się wziąć pod opiekę swojego siostrzeńca, którego wychowywał najprawdopodobniej sam, być może z pomocą bliskich i sąsiadów. Rodzinny dom Gawrona został podzielony na pół – w jednej części zamieszkał Stefan z żoną i adoptowaną córką Heleną; w drugiej – Adam. Dawny dom Józefa Łaty stał pusty. Tycjan przejął gospodarstwo po ojcu dopiero po uzyskaniu pełnoletności. W trakcie wywiadów z mieszkańcami wsi Adama pytałam o epizod opieki nad małoletnim chłopcem po powrocie z obozu. Dla nikogo nie było to zaskoczeniem, nie wywołało skandalu, choć – jak twierdzą moi rozmówcy – wszyscy wiedzieli, że Adam „nie lubił kobiet”46. Ta fraza powtarzała się jak mantra w czasie wszystkich rozmów, które przeprowadziłam w tej radomskiej wsi. Nikt nie wspomniał ani słowa o pedofilii, która w homofobicznym dyskursie jest tradycyjnie łączona z homoseksualnością. Nieheteronormatywny mężczyzna, były więzień obozów koncentracyjnych, po powrocie do domu rozpoczął nowe życie, opiekując się sześcioletnim siostrzeńcem. Ich relacja musiała być bardzo mocna, skoro zostali pochowani w jednym grobie na lokalnym cmentarzu. Tycjan zmarł dekadę później niż Adam.

• 47 Mój rozmówca użył takiego określenia, ale wcześniej miał wyraźny problem ze znalezieniem odpowied (...)
• 48 Opisywane zjawisko to część powojennej homofobii przeżywców, por. I. Eschebach, Homophobie, Devia (...)
• 49 W Polsce najlepszym przykładem tego typu myślenia jest tekst Bogdana Piętki dotyczący więźniów z (...)

39Ten skrócony życiorys obozowy warto zestawić z innymi opowieściami prywatnymi bliskich i sąsiadów. Adama nie tylko traktowano jak bohatera, równocześnie odgrywał on rolę lokalnego dziwaka – także w kontekście swojej nieheternormatywności. Miejscowi mówili do niego „Benek”. Nosił drelichowe spodnie i kurtkę, w późniejszym czasie nie rozstawał się z gumiakami. Zawsze jeździł na rowerze. Robił domowe wino, choć nigdy nie pił alkoholu ani nie palił. Czasem sprzedawał wino miejscowym. Kolekcjonował radia, maszyny do szycia i inne urządzenia, takie jak powiększalnik do wywoływania zdjęć. Wróżył z ręki, czytał książki o magii. Kupował tkaniny, próbował szyć. Od lat sześćdziesiątych przychodziły do niego miejscowe dzieciaki posłuchać różnych opowieści i spróbować alkoholu. Miał kilku kochanków – niektórzy z nich byli żonaci, co nie stanowiło przeszkody, aby te relacje trwały nawet kilkanaście lat. Kiedy zapytałam o okres obozowy w biografii Adama, jeden z rozmówców powiedział mi wprost: „Przeżył, bo dawał się cwelić w obozie. Wiadomo przecież, co Niemcy takim robili”47. Dzięki temu zdaniu zrozumiałam, w jaki sposób Anna skojarzyła mnie, historię Adama i paragraf 175. Być może jednak Adam wspominał o doświadczeniu przemocy seksualnej w obozie koncentracyjnym albo opowiadał o relacjach dobrowolnych, które zakodowały się w pamięci lokalnej w ten właśnie sposób. Mogło też być zupełnie inaczej: połączenie postaci nieheteronormatywnej osoby i doświadczenia obozowego w powojennej polskiej rzeczywistości tłumaczono wyłącznie poprzez pryzmat seksualnych doświadczeń przemocowych. W końcu w polskim dyskursie powojennym przez lata dominował fantazmat łączący osoby nieheteronormatywne prześladowane ze względu na swoją tożsamość płciową i orientację psychoseksualną z predatorami seksualnymi wykorzystującymi swoją władzę i pozycję w społeczności obozowej48. Do dnia dzisiejszego dla wielu osób są to doświadczenia tożsame – także w sensie historycznym i badawczym49.

• 50 Inne paragrafy, na mocy których prześladowano osoby nieheteronormatywne na terenie dzisiejszej Po (...)
• 51 Dotychczas w Polsce badania oparte na aktach kryminalnych związanych z paragrafami 175 i 175a pro (...)
• 52 Queerowe biografie, na które trafiłam po odnalezieniu kolekcji Adama, opierają się przede wszystk (...)

42W moim queerowym archiwum dominują zatem opowieści, które ujrzały światło dzienne dzięki zachowaniu się dokumentacji prześladowców, do której starałam i nadal staram się znaleźć kontrapunkt w postaci źródeł osobistych/rodzinnych/bliskich. Ten kierunek badawczy stał się w pewnej chwili moim przekleństwem, choć polskie archiwa państwowe pękają w szwach od teczek osób prześladowanych na mocy paragrafu 175 i kilku innych50. Dalej jestem zdania, że trzeba je opracowywać. Nadal uważam, że w Polsce nie mamy wystarczająco dużo takich narracji, aby już przestać je opisywać51. Nie zmienia to faktu, że kolekcja Adama stała się dla mnie inspiracją. Sprowokowała mnie do zmiany utartych schematów i pozornie „neutralnych” przyzwyczajeń badawczych. Rozszczelniła skrypt – zmusiła do wielokrotnego zestawiania dostępnych źródeł. Z czasem uruchomiła kolejne mikrohistorie piętrzące się od odmieńczych epizodów, w których o nieheteronormatywności danych bohaterów świadczą inni – nieznajomi wspominający epizody, osoby ratowane w czasie wojny52 albo niczego nieświadoma rodzina, która dziś nawet nie pamięta danego bohatera. W tle nadal pojawiają się materiały kryminalne i medyczne, ale wektor poszukiwań jest odwrotny.

• 53 J. Halberstam, Przedziwna sztuka porażki, s. 33.
• 54 Tamże.

43Queerowe archiwa są pełne, często stanowią fragment innych archiwów ocalałych. Narracje pączkują i nakładają się na siebie. O odmieńczych strategiach życia w Europie Środkowo-Wschodniej z epizodem wojennym w tle świadczyli „bliscy” osób queer, których dotychczas nie braliśmy pod uwagę. „Bliscy”, ale nie w sensie heteronormatywnym – rodzinnym. W ich relacjach często brakuje szczegółów. Nie o wszystkim można było pamiętać. Częstokroć utrwalona została jedynie plotka, domysł albo przeczucie. Na pierwszy rzut oka taka opowieść może wydawać się niekompatybilna; pozbawiona danych osobowych, geograficznych; naznaczona powojennym doświadczeniem. Nie ma w tym nic złego. Jak pisał Jack Halberstam: „Pamięć sama w sobie jest mechanizmem dyscyplinarnym, który Foucault nazywa «rytuałem władzy»; rytuał ów wybiera to, co ważne […], wprowadza spójną narrację w miejsce narracji pełnej pęknięć i sprzeczności i ustanawia precedens dla innych «upamiętnień»”53. Dla Halberstama zapominanie „staje się sposobem przeciwstawiania się heroicznej i podniosłej logice zapamiętywania, wyzwalając nowe formy pamięci, które odnoszą się bardziej do widmowości niż twardych dowodów, do zaginionych genealogii niż dziedziczenia, bardziej do wymazywania niż do zapisywania”54. Zapisywać można wielokrotnie, wymazując poprzednie wersje albo łącząc pozornie nieadekwatne queerowe mikrohistorie. W moim queerowym archiwum impulsem do wymazywania dotychczasowych doświadczeń był Adam, a tak naprawdę Jan, choć – w tej perspektywie – nie ma to już większego znaczenia.