Uczynić się niewidzialną/ym

3Wedle wojennej instrukcji obsługi Laguszonkowej – wziętej tu oczywiście w ironiczny nawias przez włożenie jej w usta chóru psychologów, zapewne mężczyzn – jedynym sposobem, by uniknąć destrukcyjnej siły gwałtu, jest próba oddzielenia ciała i sfery afektywnej. Uczynienie z ciała symbolicznego schronu, a tym samym – umożliwienie przetrwania. Wobec okrucieństwa tego rodzaju przemocy i możliwych strategii „zminimalizowania strat” zostajemy tu skonfrontowani z pytaniem: co to znaczy przeżywać? Czy w przeżycie wpisane jest, niejako a priori, późniejsze odrodzenie? I czy potencjalność gwałtu nie jest sama w sobie formą przemocy, która zmienia świat w nieprzyjazne miejsce, w którym by przetrwać, trzeba uczynić się możliwie niewidzialną, zniknąć z pola widzenia?

Jeśli nie da się zapobiec gwałtowi i nie macie przekonania, że starczy wam siły, żeby stawiać aktywny opór, spróbujcie się „zamrozić” od wewnątrz i na zewnątrz. Gwałcicielowi nie chodzi o seks, tylko o demonstrację władzy i kontroli, o poniżenie i deprecjację. Aktywny opór ofiary roznieca i karmi sadyzm. Dlatego kobieta może bardziej ucierpieć fizycznie, doznać obrażeń narządów płciowych i ciała.
CHÓR: Porady psychologów:
Powtarzać sobie: „To tylko moje ciało, moja dusza jest większa, silniejsza, nie da się jej posiąść. Jestem 1000 razy większa niż moje ciało. To tylko ciało”.
– Ważne: nie dopuszczać poczucia winy. Winny jest gwałciciel, winny jest okupant.
Jeśli jest możliwość – wykonajcie podstawowe zabiegi higieniczne. Ale nie ryzykujcie życiem dla wiadra wody ze studni, która jest pod obstrzałem.
– Najważniejsze, to nie dopuszczać poczucia winy. Winny jest gwałciciel, winny jest okupant.
Jeśli czujecie ból, zastosujcie podręczne antyseptyki: roztwór sody (1 łyżeczka na 0,5 litra wody), zwykła czysta woda, bezalkoholowe chusteczki nawilżane dla dzieci, maść Triderm, maść Levomekol, maść Triacutan, maść Bepanthen, można jednorazowo zastosować Chlorheksydynę. Krem do rąk, jeśli go macie.
Pamiętajcie – winny jest gwałciciel, winny jest okupant. Nie dopuszczajcie poczucia winy.
Nie używajcie antyseptyków czy chusteczek z alkoholem, wody utlenionej, Panthenolu, oleju lub innych tłustych środków.
– Ważne: nie dopuszczać poczucia winy. Winny jest gwałciciel, winny jest okupant.
Jeśli jesteście w wieku rozrodczym, ryzyko niechcianej ciąży jest wysokie. Szczególnie jeśli jesteście w 6-16 dniu cyklu menstruacyjnego. W celach antykoncepcyjnych powinniście zastosować 0,1 mg Etynyloestradiolu (czyli 5 tabletek po 0,02 mg albo 4 po 0,025 mg, albo 2 tabletki po 0,03 i 0,035 mg) i nie mniej niż 0,5 mg Lewonorgestrelu. Po 12 godzinach zastosować powtórnie taką samą dawkę.
Taka antykoncepcja jest najbardziej efektywna, jeśli zastosujecie preparaty w ciągu pierwszych 24-72 godzin po stosunku bez zabezpieczenia.
Pamiętaj – winny jest gwałciciel, winny jest okupant. Nie dopuszczaj poczucia winy.
Jak tylko będzie taka możliwość, zwróćcie się do psychologa i lekarza celem konsultacji oraz pobrania materiału do badań pod kątem chorób przekazywanych drogą płciową.
Nie dopuszczajcie poczucia winy. Winny jest gwałciciel, winny jest okupant.
Zanotowaliście?

Konstruowanie schronienia

7Innym doświadczeniem, które przywołuje Laguszonkowa i które w dosłowny sposób łączy się z „przeżywaniem”, „przetrwaniem”, jest życie w schronie lub – by doprecyzować – poszukiwanie i konstruowanie bezpiecznego schronienia przed bombami. Instrukcja obsługi zostaje w tej scenie dramatu rozbita na szereg zdań-porad, które wypowiadają konkretne aktorki-uchodźczynie:

Jeśli nie możecie udać się do schronu, zostańcie w domu. (Olena)
Najbezpieczniejsze miejsce w mieszkaniu – pomiędzy dwiema głuchymi ścianami: pierwsza ściana bierze na siebie uderzenie, druga zabezpiecza przed odłamkami. (Żenia N.)
Nie zatrzymujcie się na klatkach schodowych, pod arkadami, na schodach ewakuacyjnych. (Asia)
Jeśli znaleźliście się pod zwałami, nie rozbierajcie ich samodzielnie, czekajcie na fachowców. (Aliona)
Lustra i drzwi ze szklanymi elementami zdejmijcie i ułóżcie na podłodze. Przykryjcie kocami. (Olena)
Okna należy zakleić taśmą. (Żenia N.)

8W rzeczywistości jest to instrukcja, która pomaga zmienić własne mieszkanie w schron, a jednocześnie uświadamia nam ona, że schronienie często dopiero wymaga skonstruowania. Laguszonkowa dotyka tu tematu, który zarysował się mocno po 24 lutego: wątek adaptowania prywatnych przestrzeni na potrzeby działań wojennych powraca na zdjęciach i w relacjach medialnych z Ukrainy (zwłaszcza w pierwszych tygodniach wojny). Jeden z wielu obrazów pojawiających się w mediach społecznościowych pokazywał okno domu w Kijowie, które zostało bardzo szczelnie, całkowicie obłożone książkami – zostały one potraktowane jako materiał zabezpieczający przed szkłem rozbitym podczas bombardowań. To charakterystyczne dla sytuacji wojennej katastrofy: przedmioty zmieniają swoją funkcję – niektóre okazują się bezużyteczne lub stają się nagle śmiertelnym zagrożeniem, inne są niezbędne, zyskują nowe funkcje. Sposób użycia przedmiotów, przestrzeni i umieszczonych w niej ciał staje się czymś podlegającym metamorfozie, negocjowalnym, performatywnym. Ta sama ambiwalencja i chwiejność zostaje wpisana w samo pojęcie domu: w sytuacji wojennego zagrożenia jego oswojona przestrzeń jest zarówno najbezpieczniejszym schronieniem, jak i miejscem cały czas zagrożonym zniszczeniem, które może nagle w mgnieniu oka przekształcić się w nasz własny grobowiec.

9Wydaje się jednak, że da się spojrzeć na problem konstruowania schronienia w szerszym kontekście wyznaczanym przez pojęcie kryzysu. „Jeśli nie możecie udać się do schronu, zostańcie w domu”: pandemia COVID-19 (z powracającym niczym mantra hasłem „Zostań w domu!”), wojna w Ukrainie i kryzys migracyjny, który z taką mocą dotknął Europę w połowie poprzedniej dekady, stawiają znów w centrum uwagi pierwotną antropologiczną funkcję domu jako miejsca przetrwania, w którym jednocześnie ujawnia się kruchość i warunkowość życia. Być może to właśnie intuicja łącząca zamieszkiwanie z nietrwałością i niepokojem leży u źródeł różnych projektów artystycznych realizowanych w ostatnich latach i redefiniujących pojęcie domu/schronienia.

10Zainteresowanie nietrwałą architekturą (utożsamioną z tą robioną przez migrantów) zyskuje najbardziej rozpoznawalny wymiar materialny w zrealizowanej specjalnie na documenta 14 w Atenach (2017) pracy Rebekki Belmore Biinjiya’iing Onji (From Inside). Przygotowała ona rzeźbę w formie marmurowego namiotu, która stanęła na ulokowanym naprzeciwko Akropolu wzgórzu Filopappou. Belmore w przewrotny sposób odwraca znaczenia: coś nietrwałego zyskuje cechy trwałości, nomadyczne, zwykle szybko znikające czasowe schronienie zostaje unieśmiertelnione, podniesione do rangi współczesnej „starożytności” – staje się skamieliną współczesnej historii, czymś, co przeżywa i w co niejako wpisane zostaje preposteryjne spojrzenie z przyszłości. Praca kanadyjskiej artystki zwraca uwagę na nietrwały, efemeryczny charakter współczesnych schronień – pozostają one często niewidzialne dla spojrzeń. I znów mamy do czynienia z podwójnym ruchem: z jednej strony ci, którzy je czasowo zamieszkują, starają się uczynić je i siebie możliwie najbardziej niewidzialnymi, próbują zniknąć z pola widzenia (od tego może zależeć przetrwanie); z drugiej strony miejsca te i ich mieszkańcy są stale unieważnieni przez władzę i przynależną do niej imperialną historię (jako pozbawieni znaczenia, a więc niegodni, by przetrwać i być widzialnymi). Belmore nadała pracy podtytuł, który nakierowuje nas na związek spojrzenia i niewidzialności: From Inside – z wnętrza. W pustym marmurowym namiocie nie ma nikogo, a jednak pada zeń spojrzenie. Historia pisana z punktu widzenia bezsilnych, „nieznacznych”, pozbawionych praw i widzialności pozostaje do napisania.

11Do wątku nietrwałości schronienia nawiązuje też holenderski fotograf Henk Wildschut, który w latach 2009-2016 dokumentował tak zwaną Dżunglę, czyli migranckie miasteczko, które wyrosło na przedmieściach Calais i które w 2016 roku, w momencie swego największego rozrostu, zostaje decyzją lokalnych władz zburzone. Wildschut stworzył dwa cykle fotografii, Shelter (2010) i Ville de Calais (2016) – pierwszy poświęcony architekturze migranckich schronień, drugi będący już pełną dokumentacją życia w „Dżungli Calais”. Koncentruje się on na konstruowaniu przestrzeni życiowej jako geście przeżycia. Mieszkańcy muszą cały czas ponawiać wysiłek „udomowiania” przestrzeni: jest ona co jakiś czas niszczona przez władze (co czyni ich wysiłek nieomal syzyfowym), a jednocześnie próby te zdają się formą pozwalającą im trwać – niezbędną wobec odbierających im znaczenie biopolityk stanu wyjątkowego. Wildschut fotografuje choćby ogródki tworzone przy „domkach” migrantów, swoiste „mikroraje” – niektóre z nich przetrwały zaledwie kilka dni. Warto również zwrócić uwagę na performatywny wymiar tych gestów: schronienia podlegają nieustannemu konstruowaniu i dekonstruowaniu, materiały są powtórnie używane, sposób użycia przestrzeni jest czymś, co podlega przemianom. Sam autor zauważa w tym podobieństwo do dziecięcych praktyk ciągłego ustanawiania i przekształcania przestrzeni domowej i budowania w zabawie schronień. W tym kontekście można przywołać także zaskakującą książkę Huts, Temples, Castles (2022) niemieckiej fotografki Ursuli Schulz-Dornburg. Jest to cykl fotografii eksperymentalnego placu zabaw Jongensland na przedmieściach Amsterdamu, który istniał od 1948 roku do końca lat siedemdziesiątych; zdjęcia zostały wykonane w 1969 roku. Cały, mocno odizolowany od zewnętrznego świata, teren został oddany do dyspozycji dzieciom jako przestrzeń zabawy – przez lata wyrosło tam mikromiasteczko składające się z prowizorycznych dziecięcych schronień zbudowanych z tego, co mali budowniczowie mieli pod ręką.

Anachronizm schronu

13Przeciwieństwem omawianych tu efemerycznych kryjówek jest schron przeciwatomowy – przykład typowo wojennej architektury, prawdziwa „maszyna do przeżycia”. W pracy wideo ukraińskiego artysty Mykoły Ridnyja pt. Bunkier [Shelter] z 2013 roku ukazany zostaje znajdujący się w Charkowie podziemny schron z epoki zimnej wojny, w którym odbywają się ćwiczenia z przysposobienia obronnego i obsługi broni. Przewodnikiem po zamkniętym podziemnym mikroświecie jest emerytowany nauczyciel – opiekun tego miejsca, a jednocześnie ucieleśnienie dawnej, sowieckiej ideologii. W jednej z wypowiedzi zarysowuje on swoistą teorię schronu:

Schrony to instalacje, które chronią osoby znajdujące się wewnątrz przed niekorzystnymi czynnikami, takimi jak wojna jądrowa, chemiczna lub biologiczna, a także wysokie temperatury i czynniki związane z ogniem. Ponadto schron musi posiadać pomieszczenie mieszkalne. Pomieszczenie to musi być wyposażone w krzesła, ławki i prycze, aby dorośli mogli siedzieć, a chorzy i dzieci leżeć. Pomieszczenie to musi posiadać rodzaj obsadzonego posterunku, który będzie nadzorował zachowanie osób znajdujących się w środku. Musi być też wyjście awaryjne, aby ludzie mogli wyjść, jeśli podstawowe punkty wejścia/wyjścia zostaną zablokowane przez gruz. Obecnie w Charkowie nie buduje się więcej schronów, a istniejące są uszczelnione.

14W przeciwieństwie do tymczasowych kryjówek, uzależnionych od inwencji ich twórcy, schrony z czasów zimnej wojny zostały więc stworzone wedle przejrzystego wzorca, w sposób, który miał zapewnić przetrwanie. Nadrzędną zasadą jest funkcjonalność: nie ma w nim rzeczy zbędnych, każde ułożenie ciała jest już zawczasu zaplanowane i ma zwiększyć szanse na przeżycie. Jednocześnie schron jest tu figurą militaryzacji przestrzeni, podsycanego przez propagandę lęku przed wojną i, może przede wszystkim, ucieczki od realnego świata. Praca Ridnyja jest oparta na kontraście między przeszłością a teraźniejszością, teorią i praktyką: gdy film powstawał, wojenne zagrożenie wydawało się odległe, schron zaś stał się miejscem na swój sposób anachronicznym, pozbawionym swej pierwotnej funkcji, reliktem (ostańcem) innego porządku. Zarazem film bardzo szybko zyskał, preposteryjnie, nowe znaczenie: od 2014 roku w miastach na wschodzie Ukrainy zaczęto odtwarzać możliwości ponownego wykorzystania tych przestrzeni w kontekście potencjalnego zagrożenia militarnego. Inwazja rosyjska w lutym 2022 roku urzeczywistniła te lęki – podziemne życie stało się na nowo ważną częścią doświadczenia mieszkańców tej części świata. Schrony stały się nie tylko miejscem schronienia, lecz także tworzenia – te aktywności czasem splatają się ze sobą. Tak było choćby w charkowskim Centrum Jermiłowa – ważnej galerii sztuki współczesnej znajdującej się w podziemiach tamtejszego uniwersytetu, w miejscu dawnego schronu. Przez pierwsze dwa tygodnie wojny (przypomnijmy: Charków znajdował się wówczas na pierwszej linii frontu) w przestrzeni tej ukrywali się ludzie i trwała interwencyjna wystawa „How Are You?”:

• 13 https://www.textezurkunst.de/en/articles/alisa-lozhkina-we-are-only-seen-when-we-die/ (2.01.2023).

Banalne codzienne zdjęcia i filmy dokumentują życie artystów w galerii, która na dwa tygodnie została zamieniona w schron przeciwbombowy. Ludzie oglądają filmy, zasłaniają okna tarczami ochronnymi, jedzą, śpią, prowadzą długie rozmowy. Wygląda to jak jakiś dziwny piknik we wnętrzu, ale słychać niekończące się wybuchy. […] Kuratorzy wystawy „How Are You?” podkreślają, że te zdjęcia są dokumentacją performansu. Nawiązując do immersyjnych dzieł sztuki Ilji Kabakowa, nazywają galerię zamienioną w schron przeciwbombowy „instalacją totalną”13.

16W innym wideo, Historia ojca [Father’s Story] (2012), Mykoła Ridnyj ponownie eksploruje przestrzeń podziemia: widzimy piwnicę rodzinnego domu, słyszymy głos artysty oprowadzającego nas po tym rzadko odwiedzanym miejscu, które służyło jako magazyn do przechowywania żywności i które w przypadku wojny miało pełnić funkcję prywatnego schronu o wzmocnionej betonowej konstrukcji. „Ludzie, którzy pamiętali wojnę, składowali tu różne produkty”, by następnie „przychodzić tu i jeść jak zwierzęta”. Piwnica przepełniona jest więc starymi przetworami – masą słoików pochodzących jeszcze z ostatniej dekady ZSRR i z lat dziewięćdziesiątych, czasów transformacji ustrojowej. Jednocześnie piwnica jest miejscem od dawna nieodwiedzanym i nieużywanym: staje się rodzajem „bocznej odnogi czasu”, przestrzenią anachroniczną. Wszystko pokryte jest starymi sowieckimi gazetami, służącymi jako ochrona przed kurzem i wodą. Nigdy nieotwierane dżemy, sałatki, smalec, kiszonki i bimber stają się tu rodzajem nieludzkich przeżywców, trwających uporczywie mimo zmiany epoki historycznej i paradygmatu epistemologicznego.

17W przypadku obu prac Ridnyja podziemny świat został przedstawiony jako przestrzeń postimperialnej nostalgii, pamiątka po czasach, w których żywy był lęk przed anihilacją atomową, a konieczność zorganizowania sobie możliwości przeżycia była codziennym doświadczeniem. Schron i piwnica stają się formą grobowca, w którym złożone zostają niechciane wspomnienia (co jest szczególnie aktualne dziś, gdy wielu Ukraińców zadaje sobie pytanie, co zrobić z pamięcią po ZSRR wobec konieczności dekolonizacji imperialnej kultury), przestrzenią wewnętrzną, która – podobnie jak nasza pamięć – składa się z różnych warstw czasowości i w której przetrwały materialne szczątki innej epoki.

18To, co przeżywa, jawi się więc jako forma anachronizmu. Warto tu wspomnieć koncepcję Aby’ego Warburga dotyczącą pośmiertnego życia antyku i związany z nią termin Nachleben. Odnosi się on do „przeżycia” czy też „przetrwania” form i obrazów, głębokiej wizualnej pamięci kulturowej niepoddającej się zmianom stylu i paradygmatu artystycznego bądź kulturowego. Pojęcie to, tak istotne dla całego Warburgowskiego myślenia, wywodzi się z dziewiętnastowiecznego ewolucjonizmu, anglosaskiej antropologii i od takich badaczy kultury jak Edward B. Tylor. Jak zauważa Georges Didi-Huberman,

• 16 G. Didi-Huberman, Image survivante: histoire de l’art et temps des fantômes selon Aby Warburg, Édit (...)

Nachleben jest u Warburga tym, co komplikuje czas historyczny […]. W rozumieniu Warburga ocalała forma nie przeżywa triumfalnie śmierci swoich konkurentów. Wprost przeciwnie, przeżywa, symptomalnie i widmowo, swoją własną śmierć: znika w pewnym momencie historii, by pojawić się ponownie na nowo, w momencie kiedy się tego zapewne nie spodziewamy […]. Nachleben może być z tego punktu widzenia porównane do modeli czasu, które w teorii ewolucji tworzą symptom, czyli przeszkodę we wszelkich ciągłych i linearnych schematach adaptacji. Teoretycy ewolucji mówili o „żywych skamielinach”, tych idealnie anachronicznych formach przetrwania. […] warburgowskie Nachleben nie mówi nam jednak o „żywych skamielinach” czy formach „wstecznych”. Mówi nam o heterochroniach16.

19W przeciwieństwie do Tylora i ewolucjonistów dla Warburga to, co przeżywa, nie jest więc wystarczająco silne, lecz raczej odpowiednio słabe, by móc znikać i pojawiać się, by egzystować w fantomowy sposób. Słabość jawi się jako paradoksalny, ale niezbędny warunek przetrwania.

Między żywymi i umarłymi

20Schronienia bywają, warto to powtórzyć raz jeszcze, również miejscami kaźni i szczególnej przemocy – usunięcie się z pola widzenia, by uczynić się niewidzialną/ym dla oprawców/y, ułatwia w pewnych okolicznościach ukrycie śladów zbrodni, a więc podwójne unieważnienie ofiary. Prawidłowość tę widać wyraźnie w relacjach medialnych z Buczy, Irpienia i Hostomela (biorąc poprawkę na niezbadany jeszcze do końca charakter i skalę popełnianych tam zbrodni i niepełny dostęp do informacji – z pewnością „efekt Buczy” pozostaje rozdziałem do napisania także dla humanistów i artystów). W tych podkijowskich miejscowościach zajętych na samym początku inwazji przez wojska rosyjskie znaczna część dramatu rozgrywała się w piwnicach i podmurówkach domów – poza wzrokiem nie tylko przechodniów, ale często również sąsiadów. Mieszkańcy decydowali się zwykle ukryć w tych miejscach po to, by przeczekać i przeżyć. Zdarzało się zarazem, że schronienia przekształciły się w ich grobowce: niektóre piwnice zamieniły się w miejsca kaźni, gdzie zabijano i gwałcono. Ciała zabitych pozostawały zwykle przez kolejne dni wśród żywych lub musiały zostać pozostawione na ulicach – pochówek stał się w tych dniach czymś ekstremalnie niebezpiecznym.

23W zachowanych relacjach ze schronów i bunkrów, w których podczas powstania kwietniowego 1943 roku chowali się pozostali w getcie mieszkańcy i bojownicy, powraca wątek strachu, głodu, klaustrofobii i oczekiwania na śmierć, ale przede wszystkim właśnie bezruchu, zawieszenia, ciszy i niemożności oddychania. Pisze o tym Barbara Engelking:

• 20 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2 rozsz. i (...)

W bunkrach panował tłok i ścisk, a jednocześnie trzeba było zachowywać całkowitą ciszę, gdyż na powierzchni ziemi znajdowali się Niemcy poszukujący ukrytych Żydów. […] W schronach ludzie także umierali: dusili się z braku powietrza, umierali na serce, z ran, zaczadzeni, zatruci gazem wrzucanym do bunkrów przez Niemców. Chowano ich – jeśli było to możliwe – nocami na podwórzach20.

26Być może dopełnieniem obrazu schronu jest zobaczenie w nim miejsca mediacji z umarłymi poprzez śmierć potencjalnie wpisaną w każdą próbę jej uniknięcia, ukrycia się przed nią. Spojrzenie dobywające się z tego miejsca nieuchronnie skupiałoby się więc na tym, co na co dzień nam umyka: na przeraźliwej kruchości życia.