1Koszmar robi się ciekawy, gdy można poddać się jego pokrętnej sile. W niemal każdym dotkliwym doświadczeniu pojawia się prześwit, który da się wyzyskać do własnych celów, choćby zupełnie nieznacznych. Odnaleźć się w odczuciu bezsilności, w wyczerpaniu, utracie kontroli czy porażce? Z pewnością warto szukać swojego stylu rezygnacji. Nawet nie po to, by ktoś go zauważył – trzeba porzucić złudzenia. Ale utrata, spersonalizowana forma utraty – jeśli już umiemy tracić – jest okolicznością, dzięki której otwiera się ocean potencjałów. Wystarczy przekierować uwagę – nie tylko cudzą – i przeczekać, odpuścić coś lub przejąć, zawalczyć ze słabej pozycji, uwikłać się albo przegrać z kretesem. Można też uciec lub się zaangażować, wejść w rolę czy wreszcie wcielić się w siebie. Można zresztą stać się niemal wszystkim, choćby tylko na chwilę.

2Na przykład robakiem – jak w Przemianie Kafki, kobietą-suką – jak w powieści Rachel Yoder, karakonem, rakiem lub łysiejącym ptakiem – jak u Schulza, współczesnym jaskiniowcem – jak w opowiadaniu George’a Saundersa, czy delfinem – jak deklarowała aktorka Jennifer Coolidge. Bo wcielenie się w delfina jest strategią przetrwania. Repertuar strategii jest nieskończony, ale większość z nich łączy punkt, w którym osoba zaczyna czerpać dziwną – niespodziewaną, subwersywną – siłę z odwrócenia dotychczasowej perspektywy. „Nie daj się, przecież to tylko życie” lub coś w tym stylu. Tego typu stwierdzenie może pogrążać, jeśli usłyszymy je od innych. Jeśli jednak przychodzi w akcie rozpoznania, że nie mamy już nic do stracenia, jest w stanie ratować. Nie tylko od konwenansu i presji, lecz także od środków skoncentrowanej przemocy.

Punkty wyjścia

4Opowieść Ben Jellouna o tajnym więzieniu Tazmamart opiera się na faktach, przykład Salima zaś – choć skrajny – odsłania pewien zasadniczy mechanizm. Przetrwanie jest zerwaniem. Osoba może przeżyć jedynie dzięki odcięciu, zaprzepaszczeniu przeszłości, porzuceniu tego, co znane i bliskie – siebie i innych. Akt przetrwania interpretowany jako ciągłość, jako sukces i zwycięstwo, zwykle jest mitem – jednym z tych niekoniecznie niewinnych mitów, na których opiera się tak zwana kultura zachodnia. W gruncie rzeczy opowieści o Arachne, Odysie czy Hiobie też nie ukazują przetrwania jako kontynuacji losu. Zamiast powrotu jest proces radykalnej zmiany, odrzucenie, wykluczenie lub rozpad, z których dopiero wyłania się nowa podmiotowość. I to taka, która ma niewiele wspólnego z dotychczasową linią życia. O tym pęknięciu na różne sposoby zaświadczają ofiary przemocy.

6O niemożliwych powrotach zaświadcza widmowy bohater powieści Kossi Efoui, ofiara-sprawca-świadek bratobójczej wojny w kraju, który mógłby przypominać Rwandę:

• 4 K. Effoui, Witajcie, powracające widma, przeł. W. Brzozowski, Karakter, Kraków 2012, s. 30.

Powrócił do siebie, ale nie rozpoznał swojej okolicy tam, gdzie powinna być: nie rozpoznał swojego domu tam, gdzie powinien stać jego dom, nie poznał nikogo tam, gdzie powinna znajdować się jego rodzina; pospieszył więc do przyjaciół, ale nie rozpoznał ani ich domów, ani ich pól, ani ich wiernych zwierząt. I jego też nikt nie poznawał. Wszyscy spoglądali na niego, jakby był nieznajomym wędrowcem4.

Przejścia

8Pytanie, czym jest lub czym może być przetrwanie, zwykle brzmi niestosownie. Albo jest zbyt abstrakcyjne – gdy pytamy o przetrwanie „w ogóle” – albo nadto intymne, gdy kierujemy je do poszczególnych osób. Ma sens, gdy dotyczy tego, co się dokonuje lub już dokonało, odnosi się do ucieleśnionego konkretu. Odpowiedź zaś albo jest unikiem, albo dotyka sedna problemu: tego wszystkiego, co trzeba było zrobić lub czego trzeba było zaniechać, by przetrzymać przeciwności. Najczęściej wbrew obowiązującym zasadom, często kosztem innych, niekiedy bez godności. Ten, komu się udaje, zwykle ku przeżyciu prze wszystkimi dostępnymi środkami, trwa dłużej lub skuteczniej niż inni lub to coś, co wywołało konieczność zmagań. Jeśli potraktować to pytanie poważnie, trzeba ujawnić własną taktykę przetrwania w całej rozciągłości tego doświadczenia: od bezsilności, przez zależność, po próby manewrowania tymi stanami. Odpowiedzi jest więc tyle, ile strategii i form przetrwalnikowych.

9Łączą je wielokrotnie rwane przejścia między rezygnacją, aktywizacją, wycofaniem i zaangażowaniem. Te wszystkie momenty, w których czujemy, że więcej nie zniesiemy, a to dopiero rozgrzewka w cierpieniu. Gdy oszukujemy się, że mamy siłę, i robimy to na tyle skutecznie, że w końcu ją zyskujemy. Gdy niespodziewanie ktoś wyciąga pomocną dłoń, choć wydaje się, że już dawno zatraciliśmy odruchy chwytne. Gdy odpuszczamy, odmawiamy przetrwania, ale robimy to na własnych zasadach. Albo gdy już jesteśmy zgubieni, ale porażka okazuje się wyzwoleniem. Za każdym razem współdziałają w nas nie zawsze przecież tożsame odruchy biologiczne – atawizm walki o przeżycie – i próby bardziej świadomego kierowania swoim losem, zalążki niezgody i oporu. Proces przetrwania, mimo wszystkich kontekstowych różnic, zawsze przypomina sinusoidę i aż do końca nie jest pewne, kiedy i w którym punkcie tej linii dokona się cięcie. Wokół jednostki dynamicznie wykształca się nowy system powiązań – oddziałują siły, które utrudniają dotychczasowe trwanie, te, które jej sprzyjają, i te, które wydają się neutralne, ale można je wykorzystać do własnych celów. Sprzeczne siły nie wykluczają się nawzajem, działają na zasadzie rezonansu, określając kontekst wydarzenia. Jednostka nie musi ich sobie uświadamiać, by odczuwać wpływ, który aktywuje nurty pasywności i aktywności, prowadzi do momentów wyczerpania i energetycznych zwyżek. Osoba, która próbuje przeżyć, nie tyle jest w wirze wydarzeń, ile sama ucieleśnia mechanizm działania wiru: wciąga w swoje pole wszystko to, co może zwiększać jej masę sprawczą.

10W tej perspektywie przetrwanie jest zmaganiem jednostki z siłami zewnętrznymi i sobą jako obiektem przetrwania. Nieuniknione zdaje się rozszczepienie lub przynajmniej mediowanie między ja, które walczy o sprawczość, i ja, które rezygnuje, słabnie, obumiera. Akt przebiega w rozedrganiu – ciała, afektów, statusu – i balansowaniu między tym, co czynne i bierne. Rzecz w tym, że ludzie, którzy próbują przeżyć, nie są wyłącznie aktywni lub pasywni, ten podział nie jest możliwy do utrzymania. Są za to kontrpasywni, balansują między pobudzeniem do działania i wycofaniem, aktywnie i adekwatnie odpowiadają na przychodzące bodźce. Kontrpasywność rozumiem jako umiejętność przeciwdziałania własnej pasywności, zarządzania swoją niezgodą, mobilizowania rezerw, dokonywania kolejnych zwrotów, płynnego przechodzenia od obrony, przez unik, walkę, ucieczkę, aż do zależności. Kontrpasywność bazuje na znanych scenariuszach zachowań i jednocześnie wyznacza ewentualny horyzont ocalenia przez akty improwizacji, ale argumenty przeszłości i przyszłości są jedynie potencjalnymi odniesieniami – jednymi z licznych narzędzi przetrwania. Liczy się przede wszystkim „tu teraz”, spontaniczne reagowanie na zmienny kontekst, uważność wobec własnych odczuć i interpretacji, wczucie się w to, co się przydarza. Przetrwać znaczy mieć dobrą intuicję. A ona zawsze jest przeszło-przyszła, czerpiąca z doświadczenia ciała i z pretensjami do kolejnych materializacji.

11Komplikuje się jednak odczucie czasu. Nie sposób przeżyć, żyjąc jedynie tym, co minione. Więcej – odcięcie się od nawyków, ludzi, miejsc, rzeczy i wspomnień bywa warunkiem ocalenia. Bardziej oczywiste wydawałoby się więc podtrzymywanie sił myślą o tym, co nastąpi, gdy przeciwności zostaną pokonane. Ale dziwność tego doświadczenia jest wielokrotnie złożona: przeszłość to zamknięty rozdział, bez powrotu, przyszłość zdaje się tak niepewna, że aż niemożliwa do pomyślenia. To, co bieżące, jest jedynym dostępnym wymiarem, ale bywa równie nieznośne: osoba jest zanurzona w teraźniejszości, której nie chce, którą próbuje przeczekać. Teraźniejszość jest więc ucieleśniana, ale niekoniecznie doświadczana – nie ma do niej dostępu. To znaczy ci, których ten proces dotyczy, wcielając teraźniejszość, są wyrzuceni z doświadczenia intymności. Są cieleśnie wystawieni na działanie niszczących czynników, ale nie mają szans ani na regenerację, ani na odczucie siebie. Swoboda ciała, popędy, zwyczaje, prawo do zarządzania swoim czasem i przestrzenią zostają podporządkowane dyktatowi zewnętrznych sił. Paradoks aktu przetrwania polega więc na tym, że zatracają się pozory samosterowności, a jednocześnie jednostka jest zdana na siebie, może polegać wyłącznie na sobie lub na zmiennej, improwizowanej wspólnocie przetrwania.

Potknięcia i potyczki

14Co to jednak znaczy „przetrwać”? Dla niektórych znaczy tyle co „przeżyć”, zachować czynności życiowe. Najczęściej jednak chodzi o coś więcej: zachowanie świadomości siebie, wspomnień i funkcji poznawczych. Ciągłość jest wówczas podstawowym wyznacznikiem sukcesu przetrwania. No właśnie, sukces. Zwykle próby przetrwania opisuje się jako nakierowane na cel, wyraźnie umotywowane – chęcią zemsty, niezgodą, nadzieją, potrzebą rozliczenia, ukarania winnych, zaświadczenia o krzywdzie, zachowania ciągłości biologicznej i kulturowej. Jak gdyby fortunność aktu zależała od racjonalnego planu, determinacji i skutecznej realizacji.

16Zmieniają się przypadki, ale fortunność przetrwania jest zwykle oceniana właśnie przez pryzmat kontynuacji, skali powodzenia w „nowym życiu”. W pamięciowo-traumatycznej perspektywie opowiadania przeżycie fizyczne stanowi dopiero punkt wyjścia do ewentualnych ciągów dalszych, którymi może stać się przetrwanie. Jest ono zatem rozpięte między przeszłością – przeżyciem jako warunkiem wstępnym – i bazującą na tym warunku przyszłością. Powstaje jednak pytanie o to, co umyka, czyli czym jest „tu i teraz” przetrwania.

• 14 K. Filipowicz, Biała ręka, w: tegoż, Biały ptak i inne opowiadania, Wydawnictwo Literackie, Kraków (...)

Mijały dni, maszerowaliśmy codziennie rano o tej samej godzinie przez miasto pachnące karmelkami i syntetyczną benzyną. Mieszkańcy tego miasta nie zwracali na nas uwagi, nie odwracali głów, nie patrzyli na nas, mimo że stuk chodaków słychać było w porannym spokojnym powietrzu daleko. Oni byli ślepi i głusi14.

20Przetrwanie bez happy endu pozostaje jednak w kontrze do dominującego w naszej kulturze modelu myślenia o ocalonych jako zwycięzcach losu. Określam go mianem modelu jaszczurki, czyli przetrwania „mimo wszystko”, gdyż jego opis skupia się zwykle na akcie ratowania jakiejś istoty czy esencji tożsamości, a wszelkie straty, które ponosi jednostka, przedstawione są jako nieunikniony koszt, coś, co trzeba było odciąć lub porzucić, bo uniemożliwiałoby ocalenie. Takie wyobrażenie przetrwania przypomina mechanizm stosowany przez jaszczurki, które odrzucają ogon w sytuacji zagrożenia, by odwrócić uwagę przeciwnika. Co prawda ogon może odrosnąć – mniejszy lub zdeformowany – ale autotomia powoduje, że jaszczurki tracą dotychczasową pozycję w hierarchii. O tej autotomicznej reakcji obronnej strzykw pisała Wisława Szymborska:

• 16 W. Szymborska, Wybór poezji, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 2016, s. 213.

W niebezpieczeństwie strzykwa dzieli się na dwoje:
jedną siebie oddaje na pożarcie światu,
drugą sobą ucieka.
Rozpada się gwałtownie na zgubę i ratunek,
na grzywnę i nagrodę, na co było i będzie.
W połowie ciała strzykwy roztwiera się przepaść
o dwóch natychmiast obcych sobie brzegach.
Na jednym brzegu śmierć, na drugim życie
Tu rozpacz, tam otucha.
[…] Umrzeć ile konieczne, nie przebrawszy miary.
Odrosnąć ile trzeba z ocalonej reszty16.

21Ten model, według którego możliwe jest ocalenie samej istoty jednostki, stał się w kontekście europejskim najbardziej oczywistą formą przedstawiania tych, którzy przetrwali. Z pewnością umocnił się w społeczeństwach zachodnich po pierwszej wojnie światowej. Pokiereszowani, okaleczeni psychicznie i fizycznie żołnierze powracający do lokalnych wspólnot mocno oddziaływali na społeczne imaginarium. Wrócili żywi, choć radykalnie odmienieni, ponieśli stratę, ale przecież przetrwali. Zmienił się ich status społeczny, ale wciąż byli częścią wspólnoty, mogli dążyć do odbudowy siebie i swojej pozycji na innych zasadach, choćby performując weteraństwo.

22Eksterminacyjny charakter i skala masowej przemocy drugiej wojny potencjalnie powinny zmienić sposób definiowania tego, czym jest przetrwanie i w jakich kategoriach opisuje się status ocalałych. Tak się jednak nie stało – na poziomie reprezentacji symbolicznej i politycznej stratę tych, którzy przetrwali, stopniowo znowu przekuwano w model przetrwania „mimo wszystko”, w model jaszczurki. Gdy po procesie Eichmanna zaczęła się nowa epoka – epoka świadczenia – i tym samym dopiero wyłaniała się spóźniona, powojenna konwencja świadczenia, równocześnie stabilizowała się forma ekspresji o przetrwaniu. Instytucje pozyskujące świadectwa od żydowskich ocalałych w Izraelu, Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej wypracowały schematy pytania i opowiadania o przeżyciu, walce, oporze czy ucieczce. Co się z tym wiąże, przyjęły się też pewne standardy możliwych reakcji na te świadectwa. Oczekiwano od ocalałych opowieści o heroizmie, sprawczości, aktywizacji, działaniu, które pozwoliły im wydobyć się z epicentrum przemocy. Ludzie-jaszczurki opowiadali więc o tym, dlaczego przeżyli właśnie oni, ale też o tym, co tracili: rodzinach, bliskich, domach, zdrowiu, marzeniach, planach. Jednak im więcej i częściej mówili, tym bardziej przechodzili z pozycji ofiar, którymi przecież również byli, do pozycji świadków – przynajmniej z perspektywy postronnych obserwatorów świadczenia. Wspólnota oczekiwała od świadectw dramaturgii i intensywności, barwnych ilustracji triumfu siły ducha nad słabością ciała (i odwrotnie), sprytu, wytrwałości i solidarności. Oczekiwała też przede wszystkim happy endu oraz „sprawdzonych sobą” opowieści o fortunnej strategii przetrwania, wskazówek, które złożą się w bardziej uniwersalny przewodnik czy poradnik, jak można wyjść cało z opresji.

23W tym procesie doszło do upodobnienia figury świadka do figury „przetrwańca”, który – skoro przeżył – powinien zaświadczyć. Kategoria przetrwania zaczęła być coraz bardziej pojemna, przestała dotyczyć jedynie traumatyzujących wydarzeń. Przetrwanie stało się doświadczeniową przepustką do zajęcia stanowiska, zabrania głosu, świadczenia jako próby zmiany statusu. Osoby świadczące mocą swojego autorytetu, autentyzmu doświadczenia i wizerunku budowały kulturową figurę przetrwania, umacniały mit ciągłości biograficznej i zarazem model człowieka-jaszczurki. Zaświadczały o stratach oraz o bolesnej i trudnej, ale jednak możliwej kontynuacji, podczas gdy między słowami istniała niemożliwa do zapełnienia wyrwa, jałowe pole mentalne. Niektórzy świadkowie-ofiary przyznawali, że choć przeżyli pod względem obiektywnym – biologicznym i prawnym – to nic nie uchroniło ich przed utratą siebie. Z odmętów doświadczenia przemocy wyłonili się jako inne byty. Jednak ich głosy i gesty zwykle nikły w natłoku bardziej optymistycznych i jednoznacznych deklaracji – przegrywały zarówno w konkurencji z indywidualnymi świadectwami ocalenia „mimo wszystko”, jak i wspólnotowymi, politycznymi strategiami programowego odcięcia od trudnej przeszłości – odcięcia rozumianego jako nowy początek, projekt mocy i sprawczości, (od)budowa relacji społecznych – skądinąd, mimo wszystkich różnic, strategiami stosowanymi po wojnie zarówno w Izraelu, jak i w Polsce.

25Poza tym powrót do „zwykłej” codzienności – cokolwiek to znaczy – nie daje nadziei na wytchnienie, nie jest też gwarancją stabilności. Massumi przekonuje, że współcześnie to stan permanentnego zagrożenia jest tym, co wspólne dla wewnętrznie podzielonych społeczności. Mechanizmy preempcji – bombardowania ludzi zapowiedziami niebezpieczeństwa, które niekoniecznie mają pokrycie w rzeczywistości – wystawiają ciała na ciągłe pobudzenie. Nieważne, czy sygnały anonsują realne zagrożenie – stają się faktami, bo jako takie są odczuwane. Permanentność tych przekazów myli zmysły i zaciera instynkty, wytwarza też dyspozycję do trwania w gotowości na unik, obronę, ucieczkę, atak. Massumi zadaje wcale nie retoryczne pytanie:

• 18 B. Massumi, Przyszłe narodziny afektywnego faktu, przeł. J. Tabaszewska, „Teksty Drugie” 2019, nr 6 (...)

Jakie są egzystencjalne skutki faktu, że ciało musi zakładać – na poziomie reakcji własnych tkanek, zmieniających się pod wpływem sygnału – prawdziwość alarmu, który nigdy nie może okazać się błędny? Skutki tego, że ciało jest wiecznie pobudzane przez świat, w którym znaki niebezpieczeństwa nigdy nie mijają? Świat, w którym jeśli coś raz zostanie uznane za groźbę, zawsze nią pozostanie? Świat nieskończenie powielających się gróźb niebezpieczeństw, trwających ciągle w nadwyżce możliwości realizacji18.

27Warto rozważyć przetrwanie właśnie jako sumę zerwań, które odbierają pozór linearności doświadczenia, wytrącają z dotychczasowych ram na tyle gwałtownie, że tworzą inną jakość bytu. I nie chodzi o ulubioną przez kapitalistyczne myślenie figurę „co nie zabije, to wzmocni”, czyli ćwiczenia jednostki w dotkliwości doświadczenia, które ma prowadzić do jej rozwoju i postępu. Nie chodzi też o przemianę tak dalekosiężną, że uniemożliwiającą jednostce rozpoznanie samej siebie. Na przykład taką, o jakiej pisze Catherine Malabou, proponując kategorię destrukcji plastycznej do opisu osób poszkodowanych w nagłych wypadkach, dotkniętych demencją, doznających poważnych zaburzeń funkcji poznawczych.

Ogony

29Interesuje mnie status pośredni. Mam na myśli szarą strefę między przeżyciem i przetrwaniem. Doświadczenie, które jest nieodwracalną zmianą, radykalnym zerwaniem z minionym porządkiem, ale przy zachowaniu świadomości zmiany i jej skali. Przetrwanie bez happy endu, które jest wyzute z nadziei, którego nie pragnie nawet ten, kto dokonuje wysiłku, którego nie chcą też postronni. Takie, które jest zbyt chwiejne, by móc odetchnąć z ulgą, lub jest jedynie tymczasowe, gdy nie ma mowy o powrocie do wspólnoty, gdy nie ma nawet szans na pozorowanie optymizmu. Chodzi więc tym razem nie o przetrwanie mimo wszystko, ale o tych i o to, co zostało odcięte w podziale, o resztki, odpady przetrwania. Można by powiedzieć, że to, co zostało utracone, oddalone czy odrzucone jak ogon jaszczurki, nie ma już żadnego znaczenia lub wprost nie istnieje. Chcę jednak spytać o te ogony i ścinki, o ich status i dalsze losy.

31O kim i o czym właściwie mowa? Nieokreślone figury, które coś robią, pełnią jakąś funkcję, choć pozostają abstrakcyjne na poziomie opisu – czytelniczce trudno wyobrazić sobie ich materializacje. W niedopowiedzeniach wyczuwalne są nadwyżki znaczenia – niekoniecznie je rozumiemy, ale zawieszamy ten moment lekturowej niepewności, wtórnie go uspójniamy, skupiamy się na meritum, a nie na tym, co poboczne. Jednak coś pozostaje na tyłach percepcji, kołacze się i niekiedy wraca w zupełnie innych okolicznościach. Mechanizm ramowania własnej interpretacji wbrew pozorom wiele ma wspólnego z selekcją tego, co konieczne do przeżycia, i z odrzucaniem ogonów przetrwania. Zarówno własnego, jak i tego wspólnotowego, które podzieliło społeczności – zwykle w gwałtowny i dotkliwy sposób. Przeżywa się zwykle kosztem kogoś lub czegoś, choćby jakiejś części siebie.

• 27 Tamże, s. 14.

Cały wszechświat przecięty na pół i tylko na pół. W tym systemie wiedzy wszystko ma jedno miejsce i jego przeciwieństwo. Jesteśmy ludźmi lub zwierzętami. Mężczyzną albo kobietą. Żywym lub umarłym. Jesteśmy kolonizatorem lub skolonizowanym. Organizmem lub maszyną. Zostaliśmy podzieleni przez normę. Przecięci na pół i zmuszeni do pozostania po jednej albo po drugiej stronie pęknięcia. To, co nazywamy podmiotowością, to tylko blizna, która powstała po wielorakiej różnorodności tego, czym moglibyśmy być, i która ciągle wskazuje na ranę po tym pęknięciu. To na tej bliźnie ufundowaliśmy prawo własności, rodzinę, dziedziczenie […], imię i tożsamość płciową27.