• 1 E. Janicka Festung Warschau, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011, s. 85.

1Tytułowy cytat pochodzi z pierwszej części Festung Warschau Elżbiety Janickiej, z fragmentu, w którym autorka kreśli swój stosunek do kultury pamięci, jakiej kształt wyłania się z jej naładowanej emocjami analizy. Jego kontekst stanowi rozdziałek zatytułowany Plac Krasińskich. Janicka analizuje w nim Pomnik Powstania Warszawskiego, składający się, jak wiadomo, z grup spiżowych postaci – powstańców i ludności cywilnej Warszawy, tuż przed upadkiem Starówki, którą zaraz opuszczą kanałami. W przypisie umieszcza uwagę „pomnikowa kobieta z dzieckiem schodzi do kanału. Jest to sprzeniewierzenie się rzeczywistości historycznej, czyli kłamstwo”1. To kłamstwo pomnika polega na tym, że ewakuacja kanałami obejmowała wyłącznie powstańców, cywile zostali – o czym pisze dalej cytowany przez Janicką Tomasz Łubieński – pozostawieni na terenie zajmowanej przez Niemców Starówki. Dramatyczna ewakuacja okazuje się jednak miejscem pamięci tak silnym, że włącza, wkleja w siebie dalsze sensy, klisze z repertuaru polskiej kultury pamięci. Janicka cytuje Martę Zielińską, która pisze – oczywiście w dobrej wierze – o „wynalezieniu kanałów” przez Polaków jako drogi transportu w czasie powstania warszawskiego. To kolejne „sprzeniewierzenie się rzeczywistości historycznej”: tak samo używane były ponad rok wcześniej, w czasie powstania w getcie. Skąd ta łatwość, z jaką skleja się pamięciowy amalgamat? Janicka odpowiada na to interesującym mnie najbardziej fragmentem:

• 3 M.P. Markowski Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki, Universitas, Kraków 2013, s. 31.

3Długie dyskusje o zaangażowaniu humanistyki – jego przyczynach, konsekwencjach, postaciach, wersjach, zasadności, konieczności, szkodliwości – przynoszą wrażenie, że większość, jeśli nie wszystkie pytania dotyczące tej materii zostały już dobrze i dobitnie sformułowane. Na polskim gruncie szczególnie dogłębnie w odniesieniu do własnej dyscypliny analizowali ten problem antropolodzy kulturowi – na łamach warszawskiego pisma „(op.cit.)”, ale także w kolejnych publikacjach książkowych. Antropolodzy i antropolożki przeważali też np. wśród autorów tomu o podsumowującym tytule Zaangażowanie czy izolacja? Współczesne strategie społecznej egzystencji humanistów, wydanego w serii Colloquia Humaniorum przed prawie dziesięciu laty. Polityczność humanistyki jest też jednym z głównych tematów ostatniej akademickiej książki Michała Pawła Markowskiego, który już na jej pierwszych stronach deklaruje, że „humanistyka ma znaczenie polityczne. Nie w wąskim znaczeniu, ale możliwie jak najszerszym”, ponieważ „efekty jej studiowania mają znaczenie dla wspólnoty, w której te studia się odbywają”3 – i wielokrotnie potem wraca do tej diagnozy, przeformułowując ją na różne sposoby.

• 4 A.F. Kola Zwierzę polityczne, czyli słów kilka o bałkanistach, a także o nieuniknionym zaangażowani (...)
• 5 P. Abriszewska O niewłaściwie zadanym pytaniu, czyli o zaangażowaniu i izolacji literaturoznawstwa, (...)

5Wydaje mi się, że we wspomnianych odpowiedziach zarysowują się dwie główne, niekiedy komplementarne taktyki. Jedna z nich opiera się na totalnym rozumieniu zaangażowania, które staje się wtedy właściwie synonimem uprawiania humanistyki. Kilka przykładów ze wspomnianego tomu: Adam F. Kola pisze w formule niemal zaklęcia: „[humanistyka] była, jest i zawsze będzie zaangażowana: społecznie, politycznie i etycznie. Czy jej się to podoba, czy też nie. Taka jest jej rola”4. Paulina Abriszewska wpisuje zaangażowanie w samą definicję literaturoznawstwa, wyprowadzając ten wniosek z podejmowanego w tej dyscyplinie „wielopoziomowego dialogu z badanym przedmiotem”, czyli literaturą, ze względu na jej „kulturowy charakter” i „uwikłanie […] we wszystkie dziedziny życia społecznego”5. Markowski podejmuje kolejną próbę doprecyzowania politycznego celu humanistyki:

• 7 M. Brocki Antropologia zainfekowana aktywizmem, w: Zaangażowanie czy izolacja?..., s. 177.

6Druga taktyka polega na oddzielaniu od siebie „dobrych” i „złych”, niedopuszczalnych, postaci zaangażowania. Marcin Brocki pisze, że przechodzi ono na tę stronę, gdy przyjmuje formę „politycznie, ideologicznie zaangażowanej aktywności społecznej”, i przeistacza się w „aktywizm, który oznacza utratę krytycznego dystansu, a więc dystansu będącego fundamentem poznania antropologicznego, dystansu, który umożliwia rozumienie”7. Markowski natomiast prędko dodaje do swej diagnozy „na wskroś politycznej” humanistyki następujące zastrzeżenie:

• 9 Tamże, s. 39.
• 10 Tamże, s. 430.

W efekcie zaangażowanie przeistacza się w projekt mnożenia i testowania interpretacji, który ma znaczenie przede wszystkim jako „projekt egzystencjalny badacza”9, „poszerzenie pola egzystencji”10 dzięki wrażliwości na różne sposoby mówienia o świecie.

• 11 A.F. Kola Zwierzę polityczne…, s. 214.
• 12 M.P. Markowski Polityka wrażliwości…, s. 430.

7W wyniku sprzęgnięcia tych dwóch taktyk ostatecznie „dobrym” zaangażowaniem okazuje się takie, które wiąże się z konieczności z uprawianiem – w jakikolwiek sposób – humanistyki. Ta diagnoza humanistyki „koniecznie zaangażowanej” wydaje mi się przekonująca już na poziomie oczywistości: w końcu wiemy dobrze, że samo dokonanie opisu, analizy i interpretacji znaczącego świata wprowadza weń pewną zmianę. By użyć słów Koli, „scjentystyczno-pozytywistyczna wiara w Prawdę i Obiektywność Nauki”11 to erystyczny chochoł, postawa wyimaginowana przez jej przeciwników. Jednocześnie tak rozumiane „konieczne zaangażowanie” humanistyki jest oczywiście zupełnie nieproblematyczne. Nikt nie będzie się zastanawiać, czy etycznie jest się w ten sposób angażować i czy badaczka ma do tego prawo, gdy przez zaangażowanie rozumiemy samo – ostatni cytat z Markowskiego – „zajmowanie się, przejmowanie się językami, dyskursami, którymi mówi się w sferze publicznej” oraz „poszerzanie pola egzystencji [przez] poszerzanie repertuaru dyskursów”12.

• 13 E. Domańska Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce, Wydawnictwo Po (...)
• 14 E. Domańska Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, PW (...)

9Ewa Domańska proponuje w kilku miejscach kategorię „intelektualnej szczerości” jako podstawową dla pracy badacza-humanisty, „użyteczne kryterium krytyki”13, „stymulujące refleksje na temat niewłaściwego [i właściwego – dop. M.K.] prowadzenia badań”14. Zdając sobie sprawę z obciążenia ryzykiem pewnej – jak też ostrzega badaczka – naiwności i banalności, kolejny raz napiszę tu o sobie: te oddalone pytania o zaangażowanie zadaję sobie naprawdę, nie na potrzeby generalnego wywodu, ale w kontekście konkretnych i szczegółowych dylematów. Jedną z kwestii, które w tym kontekście rozważam, jest hipotetyczny związek tego naprawdę z subdyscypliną, którą się zajmuję. Być może memory studies mają w sobie coś takiego, że nieproblematyczne „konieczne zaangażowanie” okazuje się na tym polu niewystarczające.

• 15 A.F. Kola Zwierzę polityczne…, s. 196.

10We wspomnianym artykule Adam Kola wychodzi od analizy tekstów pochodzących z pewnego obszaru humanistyki, który uznaje za specyficzne ekstremum zaangażowania. Jest to bałkanistyka, gdyż w jego ujęciu „nie można zajmować się Bałkanami w sposób niezaangażowany. Zawsze sympatyzuje się z jedną ze stron konfliktu”15. Specyfika bałkanistyki wypływałaby więc z uwarunkowań regionalnych, szczególnej postaci konfliktu, jaki umocowany jest poza metapoziomem badań – w rzeczywistości, którą bierze się za ich przedmiot.

• 16 J. Kowalewski O problemach ze społecznym zaangażowaniem historiografii, w: Zaangażowanie czy izolac (...)

12Niekiedy wyrażano nadzieję, że w opozycji pamięci i historii ta pierwsza może stać się remedium na polityczność drugiej, neutralizować politykę historyczną, np. „stając się źródłem prawdy dla grup pozbawionych [w jej ramach – dop. M.K.] głosu”16. Jak sądzę, opis taki jaskrawo nie przystaje ani do sposobów działania kultur pamięci, ani do ich analiz tworzonych przez pamięciologów – już z tego prostego powodu, że owa reakcja na polityczność okazuje się równie zaangażowana i polityczna, a granica między polityką historyczną a polityką pamięci – raczej umowna. Te tematy nie tak często były poruszane przez pamięcioznawców. Przejrzenie roczników kwartalnika „Memory Studies”, podobnie zresztą jak „History and Memory”, pokazuje, że względnie rzadko pojawiają się w nich teksty teoretyczno-metodologiczne. Teoria memory studies to częściej pracownia narzędzi i terminów, za pomocą których konceptualizowane są pamięciowe praktyki, niż refleksja nad pozycją subdyscypliny wobec humanistyki, kultury i ludzkiego życia.

• 17 K. Till Artistic and activist memory-work: Approaching place-based practice, „Memory Studies” 2008 (...)
• 18 W. Kansteiner Of media scandals and regimes of forgetting: Strauss-Kahn, Public History, and Memory (...)

13Niemniej jednak pojawiają się i tu uwagi o „koniecznym zaangażowaniu” pamięciologii. Już w pierwszym numerze „Memory Studies” z 2008 roku Karen E. Till postulowała, aby badacze uczyli się od pamięciowych artystów i aktywistów, jak rozumieć swoją pracę jako „społecznie odpowiedzialną praktykę”17. W jednym z ostatnich z kolei Wulf Kansteiner, autor redakcyjnego wstępu, zastanawia się nad „akademickimi strategiami studiowania i krytyki pamięci społecznej” i uważa etyczną ocenę, mającą na celu oddziaływanie na rzeczywistość, za oczywisty czynnik tych strategii. „W końcu – pisze Kansteiner – pytania o to, co pamiętać, a co najlepiej zapomnieć, albo jak pamiętać odpowiedzialnie i w jakim celu, powinny nas wszystkich bardzo obchodzić”18.

• 19 Tamże, s. 387.
• 20 Tamże.

14Co interesujące, w ujęciu Kansteinera memory studies, tytułowa dziedzina zainteresowania pisma, okazują się jednak dystansować od tych pytań. Badacz kontrastuje z nimi inną subdyscyplinę – public history, posługując się w tym celu autodefinicjami autorów popularnych readerów, wprowadzających do obu obszarów. Historię publiczną (czy też, jak w nielicznych wystąpieniach na polskim gruncie – stosowaną) opisuje na tej podstawie jako „społeczną formę wiedzy ugruntowaną we współczesnym życiu, skupioną na wyjaśnianiu, na jakie sposoby zwykli ludzie angażują się w przeszłość na poziomie osobistym, grupy czy rodziny”19; historia jest w tym ujęciu własnością tych, którzy są jej bohaterami. Subdyscyplina wygrywa chwiejną równowagę między „żywą obroną nieprofesjonalnych sposobów używania przeszłości i szacunkiem dla profesjonalnej historii [i jej metod – dop. M.K.]”20. Przytoczę dłuższy fragment, w którym Kansteiner sytuuje historię publiczną po stronie zaangażowania (a także kobiecości, afektywności, wspólnoty), studia nad pamięcią zaś – po stronie dystansu, akademickiego habitusu, kontroli nad dyskursem i – last but not least – męskości.

• 21 Tamże, s. 388.

15„Historia publiczna jest explicite ugruntowana etycznie i społecznie, służy sprawie historycznej sprawiedliwości. Memory studies mogą tolerować ten rodzaj politycznego zaangażowania, ale są przesiąknięte analitycznymi ambicjami, które wiążą się z ich poststrukturalistycznymi korzeniami. Z tych samych przyczyn pamięciologia wydaje się dużo mniej przyjazna używaniu historii (narrative appropriations) niż jej mniej ekspansywna siostra. Co więcej, kierują nią interdyscyplinarne i szczególnie teoretyczne ambicje – odwrotnie niż w wypadku historii publicznej. Badacze z dziedziny historii publicznej zapisują się w szeregi zwolenników danej sprawy. Ci, którzy pracują w dziedzinie memory studies, są wyposażeni w zestaw porządnych narzędzi teoretycznych, za pomocą których mogą eksplorować coraz szerszy interdyscyplinarny krajobraz”21.

• 22 E. Domańska Historia egzystencjalna…, s. 119.

16Wydawałoby się więc, że zdaniem Kansteinera wspomniane w oczywisty sposób polityczne pytania – pytania o pożądany kształt kultury pamięci – pozostają do pewnego stopnia poza zainteresowaniem „akademickiej” pamięciologii. Czy znaczyłoby to, że od momentu osiągnięcia pewnego poziomu zaangażowania badania z zakresu memory studies zbliżają się raczej do obszaru historii publicznej, tego aktywizmu dotyczącego przeszłości? Wskazanie tego momentu byłoby w oczywisty sposób problematyczne. W końcu z pewnością istotną część współczesnych memory studies wypełniają prace realizujące taki projekt humanistyki zaangażowanej, który można by określić za Ewą Domańską przy użyciu poręcznej formuły „humanistyki w obronie opresjonowanych”22. Taka pamięciologia wybiera na swój przedmiot zainteresowania mniejszościowe, stabuizowane, niszowe bądź pozbawione (dotąd) możliwości pełnej artykulacji wersje pamięci. Można by ją nazwać, na wzór „krytyki towarzyszącej”, „pamięciologią towarzyszącą”, wspierającą analizowane teksty, umacniającą ich punkt widzenia. Najbardziej ewidentnym przypadkiem będzie, jak sądzę, szczególnie uwaga poświęcana studiom nad pamięcią odchodzącej generacji ocalałych z Holokaustu. Z kolei jednym z najlepszych, wydaje się, przykładów takiego badania towarzyszącego, które przyniosło spektakularne poznawcze i konceptualne efekty, są dla mnie teksty Marianne Hirsch dotyczące Mausa Arta Spiegelmana.

• 23 Tamże.

17Zaangażowanie takiej pamięciologii oznaczałoby więc ujmowanie się za tym, co się bada, a także – ramię w ramię z „badanym” – wspólny sprzeciw wobec opresji głównego nurtu kultury. Jak jednak skonceptualizować odwrotną sytuację, w której to, co badane, spotyka krytyczny sprzeciw badaczki? Sytuacji takiej teoretycznie dałoby się uniknąć na poziomie wyboru tematu, uniemożliwiałoby to jednak dokonanie w jakimś stopniu całościowego opisu jakiejkolwiek kultury pamięci. Co więcej, jeśli wziąć pod uwagę zarysowany model „w obronie opresjonowanych”, jego poważne potraktowanie prowadzi do „demaskowania działania władzy, opresji i wykluczania”23. Aby demaskować opresję głównego nurtu, większościowych wzorów pamięciowych, wyobrażonych protagonistów przeszłości i jej dominant, trzeba spojrzeć na mechanizmy ich działania, uczynić z nich – moim zdaniem, równoprawny – przedmiot badań. Konieczne pytanie dotyczy więc także sposobu odpowiedzialnego badania tekstów, którym nie sprzyjam, którym nie chcę – w wyłożonym wyżej sensie – towarzyszyć.

• 24 Zdaję sobie sprawę, że używanie tego określenia w kontekście badań nad pamięcią i przeszłością wiąż (...)

21Trzeci aspekt interesującej mnie postawy badawczej to pytanie o możliwość odpowiedzialnego przyjęcia roli pamięciowej aktywistki, ingerującej w równolegle badane kulturowe zjawiska. Taka osoba być może musiałaby wypracować odpowiedź na zadane przez Kansteinera pytanie o to, „co pamiętać, a co najlepiej zapomnieć”, i swoją odpowiedź starać się popularyzować. Takie działanie wydaje się najbardziej niepokojące i w najbardziej jasny sposób wykraczające poza akademicką rolę. Wątpliwe pozostaje jednak nawet, czy nieakademiccy pamięciowi aktywiści powinni faktycznie decydować o tym, co ma być pamiętane. Sądzę, że lepszym doprecyzowaniem tego rozumienia zaangażowania mogłoby być użycie innych ról ze współczesnego aktywistycznego (a także edukacyjnego i nawet marketingowego) słownika: taka badaczka-użytkowniczka-krytyczka mogłaby w polu pamięciowych napięć próbować zająć raczej pozycję moderatorki czy w jakimś stopniu tzw. – pozwolę sobie użyć makaronizmu – facylitatorki24. Facylitator to osoba, która wspomaga pracę w grupie, możliwie neutralnie ułatwiając komunikację między jej członkami i budując podstawy do porozumienia. Polityczność takiego zaangażowania polegałaby więc na dzieleniu się zdobytym dzięki, jak pisał Kansteiner, „porządnym narzędziom teoretycznym” rozeznaniem w pamięciowej sieci, aby uzyskać przynajmniej wzajemne rozpoznanie antagonistów.

• 26 Tamże, s. 36.

23Radstone dostrzega w „pamięciologii w obronie opresjonowanych” w jej wariancie skupiającym się na traumie i „kulturze rany” zwrot przeciwny: jej zdaniem wędrujące pojęcie traumy, gdy staje się naczelną kategorią badawczą, skłania do pojmowania tego, co wspólne, polityczne i publiczne jako osobistego, jednostkowego i wyjątkowego. A także petryfikuje role ofiary i prześladowcy, poprzez które pojmowane są pamięciowe praktyki. Tymczasem wspomnianych wyzwań nie da się zamknąć w tych kategoriach. Badaczka postuluje wobec tego – jako drogę dla badań nad pamięcią – podjęcie „próby rozumienia kultury – i kultury pamięci – jako dwuznacznej i zagadkowej, jako pola walki, jako szarej strefy”26. Na zakończenie chciałam zatrzymać się nad tą ostatnią metaforą.