Wtem

1Choć ostatnimi czasy dość głośno o humanistyce cyfrowej, to sam termin pojawił się w Polsce dość późno. Jeśli uznać statystyki Google Trends za miarodajne źródło, to przed jesienią 2012 roku hasło to praktycznie nie pojawiało się w zapytaniach internetowych (zob. rys. 1).

4Można więc powiedzieć, że w ostatnich latach humanistyka cyfrowa przeżywa w Polsce gwałtowny rozwój.

Co to jest humanistyka cyfrowa

• 11 A. Burdick, J. Drucker, P. Lunenfeld, T. Presner, J. Schnapp Digital_Humanities, The MIT Press, Cam (...)
• 12 T. Presner Digital Humanities 2.0: A Report on Knowledge, OpenStax CNX. 8 czerwca 2010, http://cnx. (...)
• 13 P. Svensson The Landscape of Digital Humanities, „Digital Humanities Quarterly” 2010 4.1 http://dig (...)

Raz: „Humanistyka cyfrowa [to termin] oznaczający nowe podejścia naukowe i jednostki instytucjonalne, służące zespołowym, transdyscyplinarnym i zaawansowanym cyfrowo badaniom, szkolnictwu i publikacjom. Humanistyka cyfrowa to […] szeroki wachlarz konwergentnych praktyk, służących eksploracji uniwersum, w którym druk nie jest już głównym medium”.¹¹

Dwa: „Projekty z zakresu humanistyki cyfrowej są z definicji oparte na współpracy: łączą techników, bibliotekarzy, przedstawicieli nauk społecznych, artystów, architektów, badaczy komunikacji i informatyków we wspólnym ujmowaniu i rozwiązywaniu problemów, które często cechuje duży wpływ [high impact], zaangażowanie społeczne, szeroki zakres i długotrwałość. Jednocześnie humanistyka cyfrowa to kontynuacja i rozszerzenie tradycyjnego obszaru humanistyki, nie substytucja czy negacja badań humanistycznych”.¹²

Trzy: „humanistyka cyfrowa stanowi pole w luźnym sensie. Nie suponuję tutaj dobrze zdefiniowanego i ograniczonego pola akademickiego poza tradycyjnymi dyscyplinami humanistycznymi, tylko raczej inkluzywne pojęcie, które pozwoli nam mówić o różnych rodzajach inicjatyw i czynności na przecięciu humanistyki i informatyki lub cyfrowości”.¹³

6Kluczowe jest tu uznanie humanistyki cyfrowej nie tyle za konkretną dyscyplinę czy metodę, ile zespół różnych praktyk badawczych, wykorzystujących cyfrową (pierwotnie bądź wtórnie) formę przedmiotu badań. A zatem chodzi tu nie tylko o badanie kultury cyfrowej, ale także o stosowanie metod cyfrowych do badania lub udostępniania dzieł kultury analogowej. Niejednorodność humanistyki cyfrowej znajduje odzwierciedlenie w różnych konceptualizacjach samego kierunku, z których przebija pewna narracja rozwoju. Bardzo dobrze oddają to uwagi Todda Presnera:

• 14 T. Presner Digital Humanities 2.0…, s. 6.

Podczas gdy pierwsza fala humanistyki cyfrowej pod koniec lat 90. XX wieku i w pierwszych latach kolejnej dekady, skupiała się na monumentalnych projektach digitalizacyjnych oraz ustanowieniu infrastruktury technologicznej, obecna, druga fala humanistyki cyfrowej – którą można nazwać Humanistyką Cyfrową 2.0 – jest głęboko generatywna, budując środowiska i narzędzia do wytwarzania, przekazywania i udostępniania wiedzy, która jest „zrodzona cyfrowo” i żyje w różnych kontekstach cyfrowych.¹⁴

9A zatem, w pewnym uproszczeniu, zaproponowałbym następujące rozumienie tych etapów: pierwsza fala humanistyki cyfrowej dotyczy digitalizacji i remediacji tradycyjnego warsztatu badawczego dyscyplin (zaliczymy do niej skanowanie tekstów i obiektów, budowę cyfrowych archiwów i katalogów, tworzenie korpusów, adnotowanie tekstów itd.); fali drugiej towarzyszy rozpoznanie i wykorzystywanie możliwości dalszego przetwarzania materiału cyfrowego pozyskanego w fazie pierwszej, czyli wykorzystanie nowego medium do tworzenia nowych metod badawczych i gatunków komunikacji naukowej (narzędzia do badania i wizualizacji, badania na dużych zbiorach materiałów), oraz fala trzecia, czyli krytyczna analiza ograniczeń epistemologicznych medium i samych założeń humanistyki cyfrowej.

11W niniejszym artykule chcę wykorzystać tę gradację do pisania o kompetencjach humanistów cyfrowych, odrzucając przy tym aspekt diachroniczny, traktując opisywane tu fale jako odmienne obszary wykorzystania technologii cyfrowych w humanistyce, wymagające różnych kompetencji. Innymi słowy, zamierzam przyjrzeć się humanistyce cyfrowej jako pewnemu spektrum praktyk i kompetencji o różnym stopniu złożoności.

12Z tejże przyczyny w niniejszym tekście proponowałbym stopniowalne definiowanie „humanistów cyfrowych” przez umieszczanie ich na spektrum, od tych korzystających z podstawowych narzędzi po bardziej zaawansowanych użytkowników. Pozycja na spektrum zależy od stopnia „cyfryzacji” warsztatu i świadomego korzystania z technologii do osiągnięcia celów badawczych. W takiej perspektywie mianem cyfrowych należy określić wszystkich humanistów – lub prawie wszystkich, jeśli wykluczymy tych, którzy z komputerami nie mają nic wspólnego – różnica tkwi wyłącznie w stopniu włączenia cyfrowych narzędzi do swojego warsztatu. Wydaje się, że większość czytelników tego tekstu to właśnie humaniści cyfrowi, aplikujący w różnym stopniu dostępne narzędzia i zasoby w swoich własnych badaniach. W tym artykule chciałbym pokazać, że obecnie humanistyka cyfrowa najbardziej kojarzy się z pierwszą falą (i takie są też główne cele wykorzystania metod cyfrowych). Za materiał do dyskusji posłużą wyniki europejskiego sondażu przeprowadzonego przez konsorcjum DARIAH.

Kim są humaniści cyfrowi w Polsce

14Należy wyraźnie podkreślić na wstępie, że ankieta nie jest reprezentatywna. Respondentów rekrutowano w wyniku akcji promocyjnej i metodą kuli śniegowej, co uniemożliwia rozciąganie wyników na całą populację badaczy z dziedziny humanistyki w Polsce. W ankiecie mógł wziąć udział każdy i wielokrotnie zachęcaliśmy do tego różnymi kanałami. Dlatego też ze szczególną ostrożnością należy traktować wyniki ilościowe, gdyż nie mówią nam nic o faktycznym rozkładzie cech w populacji polskich badaczy. Z drugiej jednakże strony badanie można traktować jako swoisty „humanistów cyfrowych obraz własny”, czyli zarys postaw i zainteresowań osób, które w jakimś zakresie do humanistyki cyfrowej aspirują, przynajmniej na tyle, że zgodziły się poświęcić 10 minut na wypełnienie ankiety złożonej z 21 pytań. Nie możemy zatem zakładać, że wszyscy badacze korzystający z metod cyfrowych mieli taką samą szansę wziąć udział w badaniu, ale mamy prawo przypuszczać, że udało się dotrzeć do osób i instytucji najbardziej aktywnych na tym polu (członków konsorcjum CLARIN-PL, formującego się wówczas DARIAH-PL czy środowiska bibliotek cyfrowych), co oczywiście nie oznacza, że te środowiska są równo reprezentowane w badaniu. Tak zatem należy rozumieć te wyniki i tak będę je traktował w niniejszym artykule – jako zapis postaw polskich humanistów cyfrowych na wstępnym etapie instytucjonalizacji tego kierunku w Polsce.

15Problem reprezentatywności dobrze widać przy porównaniu przekroju dyscyplinarnego polskiej próby z bardziej zróżnicowaną próbą ogólnoeuropejską (rys. 3). Wydaje się, że rozkład ten dobrze oddaje kształt humanistyki cyfrowej w Polsce, gdzie językoznawcy, literaturoznawcy, historycy i – w nieco mniejszym stopniu reprezentowani w próbie – kulturoznawcy są najaktywniejsi, jeśli wziąć pod uwagę, konferencje, warsztaty czy współpracę z europejskimi konsorcjami czy sieciami. Należy przy tym podkreślić, że ów obraz jest wyjątkowo dynamiczny w przypadku Polski, gdzie obserwujemy stały wzrost zainteresowania humanistyką cyfrową.

16Ciekawie kształtuje się też status zawodowy respondentów (rys. 4). Większość z nich stanowią adiunkci (29,6%) i profesorowie (22,5%). Co ciekawe, proporcje próby europejskiej są nieco inne – tu większość stanowią profesorowie (26,6%), a adiunkci to 17,2%. Jeżeli dodatkowo weźmiemy pod uwagę doktorantów (26,1% w próbie polskiej i 24,9% w europejskiej), to wyraźnie widać, że humanistyką cyfrową w Polsce interesują się młodsi czy też mniej zaawansowani badacze.

17Jeżeli przyjrzeć się, jak badani odpowiadali na pytanie dotyczące ich potrzeb w kontekście usług oferowanych przez europejskie infrastruktury badawcze, dobrze widać ową gradację, o której pisałem wcześniej (rys. 5). Badanych poproszono o oznaczenie istotności danych usług dla ich praktyki badawczej na skali od jeden (najmniej ważne) do dziesięciu (najważniejsze). Niemal jednogłośnie zgodzili się, że najważniejsze dla ich badań jest łatwiejsze wyszukiwanie i lepszy dostęp do istniejących materiałów badawczych i danych (średnia 9,42) oraz digitalizacja materiałów badawczych i danych obecnie w formie niecyfrowej (średnia 9,21). Dość wysoko w hierarchii potrzeb plasują się także łatwiejsze wyszukiwanie i lepszy dostęp do cyfrowych narzędzi i oprogramowania (średnia 8,22), kontakt z innymi badaczami, grupami badawczymi i instytucjami istotnymi z punktu widzenia własnych badań (średnia 7,86) oraz techniczne wsparcie w zakresie infrastruktury cyfrowej, narzędzi i oprogramowania (średnia 7,01). Mniejszą istotność przypisano takim zagadnieniom jak internetowe wsparcie czy kursy i warsztaty dotyczące metod cyfrowych. Wydaje się, że wyniki pokazują dość zachowawczą postawę respondentów, których najbardziej interesuje usprawnienie własnych praktyk badawczych (dostęp do materiałów, narzędzi i kontakt z innymi badaczami) niż poznawanie nowych metod i narzędzi (porady, wsparcie, kursy).

18Gradację widać także na przykładzie metod i narzędzi – zapytani o narzędzia do przechowywania i przetwarzania danych prawie wszyscy respondenci wskazują na edytor tekstu, ale już tylko połowa korzysta z arkuszy kalkulacyjnych, a jeszcze mniejsza liczba z bardziej zaawansowanych metod.

19W odpowiedzi na pytanie, do jakich celów chcą wykorzystywać metody i narzędzia cyfrowe, większość respondentów wskazała na podstawowe czynności badawcze, jak odkrywanie, zbieranie i tworzenie materiałów badawczych (90,1%), publikowanie wyników (80,3%) czy organizowanie i przechowanie materiałów (78,3%). Nieco mniejsza liczba badanych była zainteresowana wykorzystaniem narzędzi do przetwarzania, analizowania i wizualizowania materiałów (71,7%) czy ich wzbogacania (65,8%) (rys. 7). Dobrze tu widać – by przywołać omawiane wyżej dystynkcje McPherson – że istotniejsze są cechy właściwe humanistom komputerowym i blogującym niż multimodalnym.

20Respondentów, którzy przyznali, że korzystają lub chcieliby korzystać z cyfrowych metod i narzędzi, poproszono o wskazanie konkretnych przykładów. Pytanie otwarte pozwoliło badanym na udzielenie swobodnych odpowiedzi, które następnie zakodowano, przyporządkowując je do jednej z kategorii czynności badawczych (rys. 7).

21Ze względu na jakościową naturę tego pytania i wysoki stopień różnorodności odpowiedzi nie można tu dokonywać żadnych porównań ilościowych na podstawie częstości wskazania danego narzędzia. Należy jednak dodać, że najwięcej przykładów zaklasyfikowano do kategorii pierwszej (odkrywanie, zbieranie i tworzenie materiałów badawczych), co w pewnym sensie pogłębia obserwację omówioną wyżej – pojęcie cyfrowych metod i narzędzi wydaje się wciąż mocniej kojarzone z ułatwianiem dostępu do treści cyfrowych. Wszystkie podane niżej przykłady narzędzi zostały wskazane przez badanych.

22Do ogólnych narzędzi badawczych (przydatnych na wszystkich etapach procesu badawczego) można zaliczyć edytory tekstu i aplikacje do notowania (np. MS Word, Evernote), języki i narzędzia programistyczne (np. html, xml, javascript, IDE), środki do komunikacji z zespołem badawczym (komunikatory, e-mail, aplikacje do zarządzania pracą grupową) czy sprzęt (tablet, smartfon, czytnik e-booków, laptop).

23Do odkrywania, zbierania i tworzenia materiałów badawczych respondenci wykorzystują wyszukiwarki (bibliograficzne bazy danych, katalogi bibliotek, wyszukiwarki internetowe). Korzystają przy tym z następujących zasobów: repozytoria i akademickie portale społecznościowe (np. Academia.edu, ResearchGate, CEEOL), zasoby pełnotekstowe (np. Google books), archiwa, kolekcje cyfrowych map, platformy video, zasoby lingwistyczne (słowniki, korpusy), zbiory danych, witryny tematyczne (np. platformy edukacyjne czy specjalistyczne). Do pozyskiwania materiałów wykorzystuje się także sprzęt do zbierania danych ze świata fizycznego (np. GPS, drony, skanery 3D, aparaty cyfrowe), a także narzędzia do zbierania danych z sieci (np. „data scrapers”, narzędzia do rejestrowania rozgrywki w grach video).

24Do organizowania danych badawczych wykorzystuje się menedżery bibliografii (np. Zotero, Mendeley) czy zakładek (np. Delicious), specjalistyczne narzędzia do zarządzania korpusem tekstowym lub bazą danych. Do przechowywania danych respondenci wykorzystują aplikacje do archiwizacji na dyskach twardych i w chmurze, zaś wzbogacają je za pomocą funkcji dostępnych w aplikacjach do zarządzania danymi (np. dodawanie adnotacji w menedżerze cytowań) czy specjalistycznych narzędzi do adnotowania tekstów (np. oXygen).

25Do przetwarzania materiałów wykorzystuje się aplikacje do edytowania audio i video (np. Adobe Premiere), edytory tekstu (np. MS Word), aplikacje graficzne (np. Corel), arkusze kalkulacyjne (np. MS Excel). Badani analizują je za pomocą narzędzi do analizy obrazu, treści (np. MAXQDA), danych, języka (np. Wordsmith, narzędzia CLARIN, AntConc) czy pakietów statystycznych (np. SPSS, R). Do wizualizacji wykorzystują różne narzędzia i aplikacje (np. Gephi, Voyant, Wordle, R).

26W procesie publikacji i rozpowszechniania wyników badani wykorzystują edytory tekstu (np. MS Word, Scrivener), specjalistyczne oprogramowanie wydawnicze (np. XeTex, BibLaTex; Open Journal System), platformy blogowe (np. Wordpress) oraz oprogramowanie i sprzęt do prezentacji (np. rzutnik, MS PowerPoint, Prezi).

Epilog

27W niniejszym artykule próbowałem pokazać, że narzędzia cyfrowe wydają się dość dobrze zakorzenione na wstępnych etapach procesu badawczego i stopniowo – wraz z rozwojem i popularyzacją metod oraz infrastruktur badawczych – zwiększa się ich zastosowanie. To, że „druga fala” humanistyki cyfrowej nie rozwinęła się jeszcze w pełni, może wynikać z kilku czynników, które chciałbym tu na koniec skrótowo omówić.

28Po pierwsze, rozproszenie – specyfika polskiej humanistyki cyfrowej polega także na tym, że instytucjonalizuje się ona mniej więcej dekadę po podobnych procesach w USA czy w Europie Zachodniej. Wiele zespołów pracowało często w oderwaniu od siebie i dopiero stopniowe powstawanie wyspecjalizowanych komórek w ramach jednostek czy zrzeszanie się instytucji w konsorcjach pozwoliło ulepszyć wymianę informacji i wiedzy. Nadal jednak pozostaje wiele do zrobienia.

29Po drugie, zarządzanie – humanistyka cyfrowa jest dziś w Polsce dyscypliną trojga resortów: nauki, kultury i cyfryzacji. Brak spójnej i skoordynowanej polityki cyfrowej, wspólnych wymagań i standardów, pogłębia tylko chaos i rozproszenie, zamiast im przeciwdziałać

30Po trzecie, pieniądze – trudno się spodziewać zaawansowanej technologii w kraju, który wykłada na naukę 0,8% PKB… Projekty cyfrowe są kosztowne i muszą być także podtrzymywane w przyszłości. Zwróćmy uwagę, że nie ma obecnie żadnego konkursu na granty z zakresu humanistyki cyfrowej (wyjąwszy może konkursy w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa, które dotyczą jednak wyłącznie udostępniania zasobów).

31Bez rozwiązania tych trzech kwestii trudno spodziewać się gwałtownego rozwoju humanistyki cyfrowej w Polsce. Postęp humanistyki cyfrowej polegałby na wytworzeniu i upowszechnieniu standardowych narzędzi, które byłyby przydatne do przygotowywania materiałów źródłowych oraz do zastosowania na różnych etapach procesu badawczego w humanistyce.