• 1 Niedawno zmarli dwaj najaktywniejsi propagatorzy twórczości Lenartowskiego: krytyk literacki Leszek (...)
• 2 Laureaci i nominowani Paszportów. Lista chronologiczna, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/ku (...)

1Aż trudno uwierzyć, że bogata i wielokrotnie wyróżniania twórczość Andrzeja Lenartowskiego nie znalazła swojego miejsca w sztandarowych historycznoliterackich opracowaniach. Ten urodzony w 1949 roku w Kielcach autor tomów poetyckich, powieści, scenariuszy, dramatów oraz sztuk dla młodzieży, a także wieloletni felietonista „Słowa Ludu” udzielał się artystycznie od lat siedemdziesiątych XX wieku do początku nowego tysiąclecia. Choć w czasach aktywności literackiej wzbudzał żywe zainteresowanie – nazywano go l’enfant terrible polskiej literatury czy niesfornym dzieckiem kieleckiego środowiska artystycznego – dziś pamięć o jego książkach i barwnej osobowości powoli gaśnie, wraz z kolejnymi odchodzącymi artystami powojennego pokolenia1. Autor Listów z grobów dziecinnych przez kilka dekad zdążył zdobyć wiele nagród i wyróżnień, spośród których wypada wymienić choćby Nagrodę im. Stanisława Piętaka, Andrzeja Bursy czy – w szczególności – nominację do Paszportów Polityki za rok 19962. Od momentu wydania powieści Królowa śniegu (2003) do dziś Lenartowski nie opublikował żadnego tekstu, zrzekł się legitymacji Związku Literatów Polskich i porzucił wszelką działalność artystyczną.

• 3 Lenartowski mówił na ten temat w jednym z wywiadów radiowych: A. Lenartowski, Wiersze, rozmowę prze (...)
• 4 „Symptomy choroby są zamaskowanymi przejawami miłości, a każda choroba jest przekształconą miłością (...)

2Jak wielu pisarzy zaczynał od poezji, którą traktował jako formę odpowiednią do wyrażaniach młodzieńczych emocji. Określał siebie mianem twórcy „poezji ciemnej”, poruszającej trzy kluczowe tematy: miłość, chorobę i śmierć3. Tę triadę zaczerpnął z wykładów doktora Krokowskiego, jednego z bohaterów Czarodziejskiej góry Tomasza Manna, i to ona stanowiła siłę napędową jego twórczości poetyckiej4. Proponowana przez Lenartowskiego pełna katastroficznych wizji i szokujących obrazów „poezja ciemna” w czasach pokoju może wydawać się wydumana i przesadzona, jednak gdy kolejne tragiczne wydarzenia burzą pokój w naszej części globu, w oczach współczesnych czytelników znowu zyskuje na aktualności.

• 5 Na marginesie wypada dodać, że miłości, chorobie i śmierci w poezji Wojaczka poświęcił także pracę (...)

3Lenartowski debiutował w 1971 roku w czasopiśmie „Radar” wierszem Noc gruźlika w Prabutach, lecz za jego pierwszy znaczący sukces wypada uznać nagrodę w konkursie Łódzka Wiosna Poetów (1972) za utwór dedykowany Rafałowi Wojaczkowi – Wariacje na śmierć poety5. Już wówczas dwudziestokilkuletni autor przejawiał skłonność do wykorzystywania motywów eschatologicznych i wykazywał zainteresowanie artystami, których czytelnicy i badacze zwykli określać mianem „kaskaderów literatury” czy „poetów wyklętych”. Do tego stopnia, że jak sam stwierdził – w charakterystyczny dla siebie szczery, ale i nieco kokieteryjny sposób – fascynacja Wojaczkiem silnie wpłynęła na jego młodzieńczą recepcję świata:

• 7 E. Kuryluk, Georg Trakl, w: tejże, Wiedeńska Apokalipsa. Eseje o kulturze austriackiej XX wieku, W. (...)
• 8 Tamże, s. 151.
• 9 Tamże, s. 148.

5Utwór trakl pisze list ze szpitala wojskowego katastroficzną aurą i antyestetyzmem koresponduje z poetyką bohatera wiersza. Jak bowiem słusznie zauważyła Ewa Kuryluk, autorka Wiedeńskiej Apokalipsy, Trakl w swoich utworach nie stronił od infernalnego obrazowania7. Ten przypisywany do nurtu ekspresjonistycznego twórca, patrząc na świat, dostrzegał brzydotę oraz mentalny i duchowy rozkład cywilizacji, co w kontekście wybuchu pierwszej wojny światowej sprawiło, że po śmierci był zaliczany do artystów posiadających rodzaj zmysłu, który pozwolił mu przewidzieć nadchodzącą katastrofę, a u schyłku życia poetycko ją dokumentować. Trakla wyróżniała także nadwrażliwość, przez którą najmniejsza życiowa przeszkoda wywoływała u niego skrajne reakcje8. Od lat szkolnych miewał stany depresyjne, które próbował łagodzić za pomocą chloroformu, narkotyków i alkoholu9.

• 10 G. Trakl, Wiersze, wybór i wstęp J. Koprowski, PIW, Warszawa 1973.

6W wierszu Lenartowski wciela się w umierającego poetę piszącego pożegnalny list do swojej siostry. Jak można przypuszczać, osoby wyjątkowej w życiu Trakla, ponieważ według niektórych biografów z Margarete Jeanne łączył go kazirodczy związek – przyczyna licznych moralnych rozterek i wyrzutów sumienia. W Polsce pisał na ten temat między innymi Jan Koprowski, autor wstępu do pierwszego wyboru przekładów Trakla. Skądinąd to najpewniej charakterystyczne żółte wydanie Państwowego Instytutu Wydawniczego z 1973 roku stanowiło dla Lenartowskiego główne źródło wiedzy na temat biografii autora wiersza Grodek10.

• 11 Wszystkie cytaty bez oznaczenia pochodzą z: A. Lenartowski, Rozkład, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1983 (...)

7Lenartowski, którego recenzenci niejednokrotnie łączyli ze spuścizną Stanisława Grochowiaka, w całej swojej twórczości poetyckiej chętnie epatował elementami turpistycznymi. Podobną strategię przyjął w wierszu poświęconym Traklowi. Pojawiają się tu motywy charakterystyczne dla turpistycznego obrazowania: „Ptaki o szczurzych / ślepkach”, „rakowate łono kurwy” czy „zaropiałe bandaże”11. Autor Spotkamy się w Jerozolimie korzysta z wyrazistych środków stylistycznych, by oddać atmosferę ostatnich godzin życia poety dotkniętego traumą wojenną, który po opuszczeniu frontu, gdzie pełnił funkcję sanitariusza, odchodzi pogrążony w malignie i halucynacjach, snując apokaliptyczne wizje: „świat się kończy/ A ja nie wrócę do okopów”, „zdarłem powiekę nocy i czytam znaki apokalipsy”.

• 12 A. Lam, Daty życia, w: G. Trakl, Poezje wszystkie, przeł. A. Lam, Instytut Mikołowski, Mikołów 2012 (...)

9Narkotyczna narracja utworu balansuje na granicy jawy i snu, lecz Lenartowski posuwa się jeszcze dalej, wprowadzając motyw charakterystyczny dla swojej literatury, czyli życie po śmierci. Konający w wieku dwudziestu siedmiu lat Trakl – który w listach pisanych przed śmiercią określał swój stan jako „zawieszony między melancholią a upojeniem”12 – w wierszu, zwierzając się siostrze, stwierdza, że „Ciało nie ma / granic”. Perspektywa choroby pozwala mu sądzić, że „Między żebrem a zaciekiem ot wielkości/ orzecha obrzeżonym wesołą różowością gnicia/ zbudować można katedrę jak gotycką otchłań”. Co więcej, mimo świadomości nadchodzącej śmierci, na przekór biologii, Trakl Lenartowskiego ma wiarę w nieśmiertelność i pewność ponownego spotkania z adresatką „poetyckiego listu”: „a kiedy i mnie wyniosą/ przyjdę do ciebie / będę śpiewał pod oknem/ gdy powiedzą że zwariowałaś/ nie wierz”.

• 13 Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że wiedzę na temat losów autora Aureli Lenartowski cz (...)

11W eschatologiczno-turpistycznej aurze został utrzymany także wiersz nerval, w którym obskurne obrazy z dziewiętnastowiecznych paryskich zaułków biedoty przeplatają się z wizjami cierpiącego na chorobę psychiczną przedstawiciela romantyzmu, Gérarda de Nervala13. Strofy wiersza prowadzą czytelników przez życiorys tłumacza Fausta i płodnego krytyka teatralnego, a właściwie stanowią rodzaj emocjonalno-metaforycznej biografii prozaika. Podobnie jak w przypadku Trakla wyraźnie rysuje się tutaj zaproponowany przez Lenartowskiego triumwirat: (niespełniona) miłość, choroba (psychiczna), (samobójcza) śmierć.

• 14 T. Swoboda, Przedmowa, w: G. Nerval, Śnienie i życie, przeł. R. Engelking, T. Swoboda, słowo/obraz (...)

13Pierwszy pobyt Nervala w klinice psychiatrycznej biografowie datują na rok 1841. Kolejne wyznaczają rytm pracy literackiej i życia aż do samobójczej śmierci przez powieszenie w paryskim zaułku Vieille Lanterne. Ponad dekadę wcześniej problemy ze zdrowiem umysłowym sprawiły, że środowisko zaczęło odnosić się do Nervala z niechęcią. Często traktowano go po macoszemu, z czym starał się walczyć, udowadniając kolejnymi publikacjami, że pozostaje w dobrej kondycji umysłowej. Ten „poeta przeklęty” zyskał miano „samobójcy społecznego”, który jako jeden z pierwszych w historii literatury upublicznił swoje „szaleństwo”14. Choroba spowodowała, że pisanie stało się dla niego formą autoterapii. Warto zauważyć, że utwory, które powstały w amoku u schyłku życia – z autobiograficznym opowiadaniem Aurelia na czele – uznawane są przez krytykę za najwybitniejsze w jego dorobku. Do opisywania nietypowych stanów nakłonił Nervala psychiatra Esprit Blanche, w wierszu Lenartowskiego jedyny sprzymierzeniec w chwilach kryzysu: „ja wiem co to znaczy: ciasny kaftan przesiąknięty/ potem Sale bez klamek Drwiące oczy pielęgniarzy/ ścięte współczuciem oczy doktora blanche”.

• 15 G. Nerval, Aurelia, w: tegoż, Śnienie i życie, s. 92.

14Wypada zauważyć, że Lenartowski – podobnie jak Nerval we wspomnianej Aurelii – unika dyskursu naukowego w opisie stanów chorobowych, a wręcz świadomie go przekreśla, uciekając się do metafor, pokazując, że nie ma możliwości pełnego uchwycenia „szaleństwa” za pomocą języka medycyny, który jest tylko jednym z wielu punktów widzenia. Według obu pisarzy kwestia „szaleństwa” to kwestia dominującej kultury, która wyrokuje, co uznajemy za „szaleństwo”, a co za normę. Na początku Aurelii Nerval zastanawia się: „Nie wiem właściwie, dlaczego mówię o chorobie, bo jeśli idzie o mnie, nigdy nie czułem się zdrowszy”15. Zdaniem Lenartowskiego „szaleństwo” wyróżnia i marginalizuje Nervala, jednocześnie pozwala mu patrzeć na świat z innej, być może „prawdziwszej” perspektywy.

• 16 C. Pichois, M. Brix, Słownik Nervalowski, przeł. J.M. Kłoczowski, W. Kroker, „Literatura na Świecie (...)

16Badacze literatury Claude Pichois i Michel Brix zauważają, że w twórczości Nervala „najpotworniejsze wizje z ostatnich lat życia cechuje […] pojawienie się sobowtóra”16. Lenartowski również dostrzega tę zależność, w finale wiersza podkreśla dwoistość postaci Nervala: „to on kołuje w zaszczanym zaułku/ to on przebił zwierciadło tego wiersza/ to on/ to ja”. Z kolei według francuskiego literaturoznawcy Xaviera Garniera to właśnie tożsamość stanowi cel poszukiwań oraz źródło rozchwiań psychicznych Nervala-pisarza:

• 18 O tym charakterystycznym drobiazgu pisze także Hartwig. Nerval w dniu swojej śmierci na monecie o n (...)

18W wierszu nerval poza rozbudowanymi metaforami pojawiają się również liczne nawiązania do przedmiotów i wydarzeń z życia autora Sylwii. Od najdrobniejszych szczegółów jak „jeden su przekreślony krzyżem” – wers, z którego Lenartowski uczynił quasi-refren18 – przez niemal obsesyjne zamiłowanie Nervala do wielokilometrowych pieszych wypraw („uciekać pozorując wędrówkę”), po domniemaną wizytę na grobie młodo zmarłej matki, która została pochowana na cmentarzu katolickim w Głogowie i która jest adresatką wiersza („ja wiem matko co to znaczy/ byłem na grobie Ziemia nie pamięta/ już wzruszenia Ustała się i zapadła w wielu miejscach”).

• 19 E. Watała, W. Woroszylski, Życie Sergiusza Jesienina, PIW, Warszawa 1972.
• 20 Zob. np. P. Arkuszewski, Ł. Antoszczyk, Śmierć Sergiusza Jesienina – samobójstwo czy zabójstwo upoz (...)

20Różnica leży także w warstwie faktograficznej. Wprawdzie wydana w 1973 roku biografia autorstwa Elwiry Watały i Wiktora Woroszylskiego19, z której najpewniej korzystał Lenartowski, jednoznacznie stwierdza, że autor Spowiedzi chuligana popełnił samobójstwo, to współcześni badacze medycyny i prawa wciąż nie mają pewności co do przyczyny śmierci poety. Niektórzy z nich na podstawie pośmiertnych fotografii i informacji zawartych w protokole sekcji zwłok nie wykluczają zabójstwa upozorowanego na samobójstwo, którego sprawcami mieliby być pracownicy policji politycznej OGPU20.

• 21 E. Watała, W. Woroszylski, Życie Sergiusza Jesienina, s. 156.

22Jesienin Lenartowskiego to – podobnie jak wielu poetów jego pokolenia – człowiek mimowolnie uwikłany w zmiany polityczne. Po rewolucji październikowej mniej niż przed jej wybuchem akceptowany przez władze, uznawany za skandalistę i wroga komunizmu („nowa rosja/ która wypiera się mnie coraz bardziej, pomyślał, moich/ wierszy, pełnych alkoholu, podcinanych żył”). Jesienin Lenartowskiego rozczarowany swoją awanturniczą egzystencją umiera z poczuciem zdrady wobec zasad i przekonań, które wyniósł z rodzinnej wsi: „mamo, powiedział, tak źle mamo, tak źle umierać/ w przygodnym lustrze, wśród obcych mebli/ […] wybacz, że zbyt kochałem i że nie potrafię odejść po waszemu/ z ukłonem i z Bogiem”. Nie ma pewności, jaką miłość ma na myśli Lenartowski, bo związki Jesienina z kobietami nie należały do udanych, a poeta nie był typem mężczyzny zdolnego do stabilizacji (czterokrotnie brał ślub, m.in. z Zofią, wnuczką Lwa Tołstoja). Jak stwierdzają wspomniani biografowie, w przypadku Jesienina można mówić o osobowości rozdartej między pragnieniem czułości, prostoty uczuć i spokojnego życia rodzinnego a licznymi słabościami, brutalnością i zamiłowaniem do krańcowości21. Dlatego w wierszu najpewniej mowa o miłość autora Czarnego człowieka do rodzinnych okolic, które idealizował i do których u schyłku życia powracał zarówno poetycko, jak i fizycznie.

• 22 J. Hartwig, Gérard de Nerval, s. 85.
• 23 Wypada dodać, że biograficzno-poetycką strategię Lenartowski rozwija także w późniejszej twórczości (...)

26Gérard de Nerval twierdził, że doświadczenie jednostki jest skarbem wszystkich22. Lenartowski podchwytuje tę myśl i posiłkując się biografiami intrygujących twórców, kontempluje trzy nieodłączne elementy ludzkiego istnienia: miłość, chorobę i śmierć23. Jako twórca zaliczany do tak zwanego pokolenia bez biografii – pokolenia bez doświadczenia wojennego, skazanego na pisanie o kawiarniach – aby przyjrzeć się granicom ludzkiego poznania, korzysta z ekstremalnych doświadczeń zapisanych w życiorysach innych. Wybiera biografie, w których twórczość literacką napędzają wewnętrzne cierpienie i zewnętrzne zmiany polityczno-społeczno-obyczajowe. Interesuje go samobójstwo jako akt buntu, wolności oraz bezradności, ale także jako sposób śmierci, który wzbudza ciekawość odbiorców i staje się podłożem artystycznej legendy. Motyw samounicestwienia to również wytrych pozwalający spojrzeć na świat w szerszym wymiarze, obejmującym historię pojedynczego człowieka, jego stany psychiczne, a także rozważania transcendentalne.