• 1 B. Czarnecka, Ruchomy na szali wagi. Lechoń homotekstualny, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013; ta (...)

2Słabe ciała wojny. Biologie i biografie kobiet w obozach koncentracyjnych to trzecia publikacja w dorobku naukowym Barbary Czarneckiej1. Koncepcyjnie i tematycznie wiąże się ona z książką Kobiety w lagrze. Zapis doświadczenia, która ukazała się w 2018 roku i stanowiła swoiste pendant do rozbudowanych, pogłębionych i mikrologicznych analiz zaprezentowanych w najnowszych studium. Jego pojawienie się zapowiadały artykuły literaturoznawczyni drukowane na łamach „Bibliotekarza Podlaskiego”, „Narracji o Zagładzie” i „Tekstów Drugich”. Biorąc pod uwagę zakres tematyczny książki i różnorodność świadectw poddanych przez Czarnecką analizie, można uznać Słabe ciała wojny za jedną z najważniejszych książek poświęconych rekonstruowaniu biografii kobiet osadzonych w obozach koncentracyjnych, jakie powstały w ostatnich latach. Podejmując ocenę działań autorki, należy pamiętać o tym, że dotychczasowe studia nad kobiecymi ofiarami drugiej wojny światowej pojawiały się akcydentalnie i bazowały na podobnych lekturach lub współdzieliły ustalenia i siatkę kategorii z feministycznie zorientowanymi studiami nad Holokaustem.

• 2 Zob. G. Greif, „… płakaliśmy bez łez…”. Relacje byłych więźniów żydowskiego Sonderkommando z Auschw (...)

3Książka Czarneckiej skłania do postawienia pytania o możliwość rozwinięcia studiów nad kobiecym doświadczeniem w lagrze, w ramach których byłyby testowane nowe kategorie i pomysły analityczne oparte na bogatym materiale literackim, zdolne do uchwycenia i opisania doświadczeń umykających uwadze ze względu na ich pozorną drugorzędność wobec potrzeby dania świadectwa masowej eksterminacji Żydów2 i działań sabotażowych obozowego ruchu oporu. Rejestrowane w świadectwach kobiet próby zachowania kondycji i sprawności, unikania niebezpiecznych sytuacji i zmaganie się z napierającym tłumem, który objawiał się jako ambiwalentny (chronił i skazywał na niedogodności, choroby i brak prywatności), okazują się kluczowe w uniwersum koncentracyjnym, ponieważ zmuszają do inwencji i wykorzystania kompetencji nabytych przed deportacją. Skupienie uwagi na tytułowych „biologiach” i „biografiach” pozwoliło Czarneckiej na wyprowadzenie wniosków wykraczających poza studia kobieco-lagrowe; ich ważkość wynika z dostrzeżenia niedoszacowania możliwości ciała reagującego w pożądany sposób na niesprzyjające warunki i chybionych prób separacji przeżyć obozowych kobiet od doświadczeń sprzed osadzenia w obozie, które sprawiają, że komentującym umyka proces akumulowania kompetencji i strategii radzenia sobie przez kobiety z przeciwnościami dzięki determinantom o charakterze społeczno-politycznym. Lekceważenie wszystkich informacji o więźniarkach z ich poprzedniego życia wpływa na zawężenie perspektywy i pominięcie szans przetrwania generowanych przez splot czynników socjologiczno-psychologicznych.

• 3 Podobny postulat pojawia się w książce Arkadiusza Morawca Literatura polska wobec ludobójstwa. Reko (...)

4Na wysoką ocenę Słabych ciał wojny wpływają nie tylko poszczególne interpretacje sytuacji egzystencjalnych z uniwersum koncentracyjnego, lecz także propozycje wpływające na umocnienie studiów kobieco-lagrowych i wypracowanie oryginalnych procedur badawczych uwzględniających wiele niebezpieczeństw, pominięć i niedopatrzeń. Wśród zadań, jakie podjęła Czarnecka, warto wymienić między innymi postulat korekty sądów, że nie jest konieczne wyszczególnianie kobiecych doświadczeń (badaczka podważa ciche przyzwolenie na uznanie ich za równe męskim) w uniwersum koncentracyjnym na podstawie kategorii wyróżniających narracje męskie i kobiece, zgłoszenie potrzeby niuansowania terminologii stosowanej w ramach studiów genderowo-feministycznych wobec przedmiotu badań (casus obozów koncentracyjnych i zagłady) i rozszerzania wspólnoty cierpiących, która objęłaby pomijane dotąd ofiary3, umacnianie rodzimych studiów kobieco-lagrowych, które dzięki Czarneckiej przyswoiły nowe kategorie analityczne, oraz zaproponowanie nowej mapy problemów badawczych (jej punkty wyznaczają pozornie drobne, ale w planie globalnym mające decydujące znaczenie dla przeżycia decyzje i gesty).

• 4 B. Karwowska, Ciało, seksualność, obozy zagłady, Universitas, Kraków 2009.
• 5 H.J. Lang, Kobiety z bloku 10. Eksperymenty medyczne w Auschwitz, przeł. E. Borg, Marginesy, Warsza (...)
• 6 A. Nikliborc, UwięziONE w KL Auschwitz-Birkenau. Traumatyczne doświadczenia kobiet odzwierciedlone (...)
• 7 J. Ostrowska, Przemilczane. Seksualna praca przymusowa w czasie II wojny światowej, Marginesy, Wars (...)
• 8 J. Stöcker-Sobelman, Kobiety Holokaustu. Feministyczna perspektywa w badaniach nad Shoah. Kazus KL (...)
• 9 A. Ubertowska, Holokaust. Auto(tanato)grafie, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2014.
• 10 Z. Waxman, Kobiety Holocaustu, przeł. J. Bednarek, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2019.
• 11 M. Kicińska, Pani Stefa, Czarne, Wołowiec 2015.
• 12 Przecież ich nie zostawię. O żydowskich opiekunkach w czasie wojny, red. M. Kicińska, M. Sznajderma (...)
• 13 Kwestia charakteru. Bojowniczki z getta warszawskiego, red. S. Chutnik, M. Sznajderman, Czarne i Mu (...)

5Słabe ciała wojny można umieścić w konstelacji prac podejmujących kwestię widzialności kobiecych świadectw z okresu okupacji, sposobów ekspresji podmiotu kobiecego i przepisywania historii lagrów w celu podkreślenia różnic doświadczeń, jakie generowała płeć. W ostatnich latach pojawiło się kilka publikacji poświęconych kobiecym losom podczas drugiej wojny światowej (w tym Zagłady). Do najważniejszych można zaliczyć książki Bożeny Karwowskiej4, Hansa Joachima Langa5, Agnieszki Nikliborc6, Joanny Ostrowskiej7, Joanny Stöcker-Sobelman8, Aleksandry Ubertowskiej9 i Zoë Waxman10. Wymienieni autorzy zwrócili uwagę na problem nieobecności pewnych treści i tematów w głównonurtowej narracji o ostatniej wojnie. Wraz z książkami o charakterze reportażowym (Pani Stefa Magdaleny Kicińskiej11) i antologijnym (Przecież ich nie zostawię12 i Kwestia charakteru13) tworzą one dość zasobny w kobiece życiorysy oraz strategie przywracania widoczności kobietom niosącym pomoc dzieciom i dorosłym rejestr bibliograficzny, który pozwala na zmianę perspektywy badawczej i zasilenie słownika wojennego o nowe terminy i hasła, niełączone dotąd ze strategiami podkreślającymi heroizm, martyrologię i patriotyzm.

• 15 Koncepcja zaproponowana przez Grégoire’a Chamayou w książce o tym samym tytule; zob. tenże, Podłe c (...)
• 16 B. Czarnecka, Słabe ciała wojny. Biologie i biografie kobiet w obozach koncentracyjnych, Wydawnictw (...)

7W książce Czarneckiej podmioty kobiece są sprawcze, mimo że funkcjonują według narzuconych reguł, oraz mają zdolność zarządzania własnym ciałem w sytuacjach kryzysowych wbrew hitlerowskiej logice reżimu, w której były sprowadzone do rangi „podłych ciał”15. Choć badaczka nie rezygnuje z kategorii traumy, wyzyskuje ją w sposób funkcjonalny i nie popada w traumatocentryzm. W jej narracji ważniejsze od podkreślania pasywności wynikającej z oddziaływania traumy okazuje się skatalogowanie i komentowanie praktyk pozwalających uniknąć wielu niebezpieczeństw, a także czerpać ze skrajnych okoliczności „energię organicznej aktywności”16. Rewelatorskie okazuje się spojrzenie na sytuacje graniczne nie tyle jako transformujące psychikę i pozostawiające piętno, ile zmuszające do przeciwdziałania zagrożeniom ciała dzięki jego predyspozycjom i strategiom gwarantującym sprawczość. Nawet jeśli Czarnecka nie odrzuca kategorii dominujących dotychczas w ramach studiów nad literaturą okupacji i Zagłady, nie czyni z nich głównych filarów opowieści, poszukuje sposobów zintegrowania wiedzy o warunkach obozowych i reakcjach ciała na nie (ich katalog obejmuje nie tylko zmuzułmanienie jako skrajną reakcję na terror i przemoc).

• 17 Zob. D. Głowacka, „Wył jak zwierzę”: język i tortury, w: tejże, Po tamtej stronie. Świadectwo, afek (...)
• 18 Zob. W. Sofsky, Ustrój terroru. Obóz koncentracyjny, przeł. M. Łukasiewicz, Żydowski Instytut Histo (...)
• 19 Zob. A. Margalit, Emocje przypomniane, przeł. T. Kunz, w: Historie afektywne i polityki pamięci, re (...)

8Autorka uczyniła wiele, by obóz stał się mimo wszystko polem obserwacyjnym sytuacji niekwalifikujących się jednoznacznie jako beznadziejne, bezsensowne, bezwyjściowe. Być może najważniejszymi jej fragmentami są te, w których dochodzi do rewaloryzacji kobiecego ciała i dostrzeżenia w nim zasobu środków służących przezwyciężeniu opresji. Czarnecka jest na tym gruncie pionierką, ponieważ udało jej się zachować równowagę między opisem słabej kondycji kobiecego ciała, nieprzywykłego do długotrwałego obciążenia i mającego ograniczenia, a przedstawieniem sukcesów wynikających z wyzyskania możliwości, jakie kobiece ciało stwarza w momentach zagrożenia. Choć obóz w badaniach Czarneckiej nie przestaje być wiązką sił napierających na podmioty (zarówno kobiece, jak i męskie), to jednak zmienia ona akcenty w prowadzonej przez siebie opowieści. W jej centrum sytuuje ciało. Mikrologiczne studia literaturoznawczyni pozwalają dostrzec ważność odpowiedniego obuwia, dodatkowej warstwy odzieży, zakamuflowanej kieszeni, umiejętności takiego operowania ciałem, by zapewnić przeżycie. Kobiece ciała są podatne na zranienia i ciosy, jednak trudno nie przyznać Czarneckiej racji, gdy skwapliwie odnotowuje formotwórczą rolę ciała w kobiecych narracjach. Kobiety utrzymywały ciało w kondycji, dbały o jego stan, a także czyniły je jedynym dostępnym akcesorium rozpoznawania sytuacji w momentach uwięzienia w bunkrze i ograniczenia światła. Dlaczego zatem akcentować jedynie momenty, w których ciało niedomaga, choruje, zamiera, poddawane jest torturom lub przymiera głodem? Owszem, można dostrzec przekształcającą rolę tortur17 i bycia wystawionym na działanie przemocy18, Czarnecka opisuje jednak sieć praktyk, które mogą pozwolić kobietom przetrwać nie tylko w wymiarze biologicznym, lecz także zminimalizować odczuwanie upokorzenia19. Pisząc o potrzebie stworzenia rejestru opresji i niebezpieczeństw, jakie dotyczą obozowych ciał, podkreśla ona:

• 20 Zob. A. Ubertowska, Holokaust, s. 123.

9Choć od kilku lat w polskim literaturoznawstwie można dostrzec zainteresowanie kobiecymi narracjami koncentrującymi się na doświadczaniu obozów koncentracyjnych, to jednak w dotychczasowych pracach dominuje perspektywa uwzględniająca to, co Aleksandra Ubertowska nazywa „Holokaustem kobiet”20.

• 21 Czarnecka pisze: „Fakt, że dla większości świata Auschwitz stanowi symbol Zagłady, dla innych zaś o (...)

10W ostatnim czasie studia nad Zagładą stały się jedną z najszybciej rozwijających się subdyscyplin, dlatego nie dziwi, że badacze poszukują obszarów, które można zagospodarować, sprawdzić operatywność pewnych metodologii i zrekonstruować doświadczenie ofiar. Czarnecka dostrzega niebezpieczeństwo przysłaniania losów nieżydowskich ofiar, które albo straciły życie w czasach reżimu nazistowskiego, albo ocalały i złożyły świadectwa różniące się ze względu na wybór formy i zajmowaną podczas wojny pozycję, przez biografie Żydówek. Koncentracja na Zagładzie powoduje, że inne ofiary osuwają się w cień, a ich losy przestają być zauważalne21. Czarnecka postuluje, by w powstających pracach dotyczących historiografii feministycznej uwzględniać różnicę między obozami zagłady i obozami koncentracyjnymi. Traktowanie obu określeń jako synonimicznych i wykorzystywanie ich zamiennie sprawia, że ofiary wyniszczane metodą koncentracji zostają zaszeregowane jako ofiary żydowskie. Według Czarneckiej badanie kobiecych biografii obozowych wymaga dokładności terminologicznej i rzetelności badawczej. W zależności od tego, czy ofiarami były Żydówki, czy aryjki, ich losy okazywały się odmienne. Wszelkie rozróżnienia powinny nie tyle wtórnie stygmatyzować ofiary, ile stwarzać możliwość badania rozwarstwienia społeczności obozów koncentracyjnych. Decydującą rolę w sposobie adaptacji do nowych warunków odgrywały znana nadzorcom narodowość kobiet oraz przydzielany im winkiel. Inny los czekał kobiety z łapanek miejskich, inny członkinie żydowskich społeczności deportowanych z gett w Polsce, inny osoby o przeszłości kryminalnej. Na kryteria narodowościowe nakładały się również podziały związane z poziomem wykształcenia i zawodem zdobytym przed wojną.

• 22 C. Criado Perez, Niewidzialne kobiety. Jak dane tworzą świat skrojony pod mężczyzn, przeł. A. Sak, (...)

11Wprowadzenie nie pozostawia wątpliwości, że Czarnecka poza korektą ustaleń poprzedniczek postawiła sobie za cel wyjaśnienie, dlaczego wciąż należy „odzyskiwać kobiecy podmiot lagrowy” i rozszerzać lub korygować kanon literatury wojny i Zagłady. Omawiając „niewidzialność kobiet” (nie tylko w studiach nad wojną), wykorzystała ustalenia Caroline Criado Perez zawarte w jej książce Niewidzialne kobiety. Jak dane tworzą świat skrojony pod mężczyzn22 oraz sporządziła obszerny rejestr publikacji poświęconych losom kobiet podczas drugiej wojny światowej, które mogłyby zainicjować dalsze poszukiwanie autorek mających obozową przeszłość i zaświadczających w swojej twórczości literackiej o realiach, do których opisu nie przystaje kategoria niewyrażalności. Jak podkreśla Czarnecka: