• 1 Pula Film Festival odbywa się corocznie od 1954 r.
• 2 S. Milekić, Croatia’s State-Funded Gotovina Movie Reinforces War Myths, https://balkaninsight.com/2 (...)
• 3 W jednym z wywiadów reżyserka przyznaje, że jej rodzinę łączy dalekie pokrewieństwo z mężem Diany, (...)

1W 2019 roku główną nagrodę na najważniejszym chorwackim festiwalu filmowym w Puli1, zdobył obraz zatytułowany Dnevnik Diane Budisavljević (Dziennik Diany Budisavljević). Film opowiada o działalności mieszkającej w Zagrzebiu Austriaczki, Diany Budisavljević (1891-1978), która w czasie drugiej wojny światowej uratowała (wraz ze współpracownikami) kilka tysięcy serbskich dzieci z zarządzanych przez ustaszy obozów powstałych w Niezależnym Państwie Chorwackim (NDH). Werdykt jury przez niektórych został przyjęty z pewnym zdumieniem, inni nie kryli swej radości. Otwierająca festiwal ówczesna prezydentka Chorwacji, Kolinda Grabar-Kitarović, ujawniła swoje preferencje, na zwycięzcę namaszczając wyreżyserowany przez Antuna Vrdoljaka film General (Generał). Jego bohaterem jest Ante Gotovina, wojskowy stojący na czele operacji militarnej „Oluja”, której wynikiem był exodus serbskiej ludności z terenów chorwackiej Krajiny2. Wbrew oczekiwaniom Grabar-Kitarović najważniejsze nagrody festiwalu otrzymał film o ratowaniu serbskich dzieci z ustaszowskich obozów. Ten czarno-biały, nieco staroświecki w wyrazie obraz Dany Budisavljević3 nie tylko został uznany za najlepszą produkcję na festiwalu, ale doceniono także jego reżyserię, montaż i muzykę. Sukces przypieczętowała nagroda publiczności i aplauz, który towarzyszył ogłoszeniu wyników.

• 4 Dnevnik Diane Budisavljević, red. J. Kolanović, przeł. S. Szabo, Hrvatski državni arhiv, Spomen pod (...)
• 5 N. Mataušić, Diana Budisavljević. Prešućena heroina Drugog svjetskog rata, Laguna, Beograd 2020; M. (...)
• 6 https://noizz.rs/big-stories/diana-budisavljevic-film-filmski-festival-u-puli/rjtsl4g (13.09.2022).

2Diana (Dijana) Budisavljević, bohaterka niniejszego tekstu, właściwie do 2003 roku pozostawała postacią nieznaną. Okres istnienia socjalistycznej Jugosławii (zwłaszcza na początku) nie sprzyjał propagowaniu narracji o jednostkowym oporze i indywidualnym heroizmie. Ostatnie dwa dziesięciolecia natomiast oznaczają wzmożone zainteresowanie postacią Budisavljević zarówno w Serbii, jak i w Chorwacji. Należy je łączyć z opublikowaniem w Chorwacji w 2003 roku dziennika Budisavljević4, o którym będzie jeszcze mowa. Chorwaccy i serbscy badacze dziś podkreślają skalę działań Austriaczki, nazywając je największą akcją humanitarną w Europie w czasie drugiej wojny światowej5. W wielu wypowiedziach aktywność Budisavljević zestawia się w uproszczony sposób (instrumentalnie i liczbowo, bez wprowadzania kontekstu) z działalnością pomocową Oskara Schindlera i Ireny Sendlerowej: „Schindler uratował 1500 osób, Irena Sendlerowa z getta warszawskiego około 2500, a Diana osobiście z obozu wyciągnęła 7500 dzieci. Żadne przedsięwzięcie nie miało tak ogromnej skali, ale i o żadnym tak szybko nie zapomniano”6.

• 7 Organizacja ustaszy, założona we Włoszech w 1929 r., od samego początku swego istnienia kwestionowa (...)
• 8 I. Goldstein, Zagreb 1941-1945, Novi Liber, Zagreb 2001, s. 143-144. Zob. też M. Koljanin, Akcija D (...)

5W kwietniu 1941 roku wojska Trzeciej Rzeszy zaatakowały Jugosławię, która wkrótce podpisała akt kapitulacji. Kilka dni później w Zagrzebiu ogłoszono powstanie NDH. Tereny podległego Rzeszy państwa objęły prawie całe terytorium współczesnej Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny, jak również serbski Srem. W profaszystowskim organizmie państwowym Serbowie (w NDH prawie dwa miliony) stali się szybko grupą niepożądaną. Zadawnione konflikty połączone z antyserbską orientacją ustaszy7 skutkowały represjami wymierzonymi w serbską mniejszość. Jak pisze chorwacki historyk Ivo Goldstein, stworzenie „etnicznie czystego chorwackiego terytorium” było jednym z fundamentów ideologii ustaszy. Położenie Żydów, a potem również Romów określały ustawy o czystości rasowej, natomiast „kwestia serbska” na terenie NDH miała zostać rozwiązana następująco: „jedną trzecią wybić, jedną trzecią przesiedlić i jedną trzecią przechrzcić”. Goldstein podkreśla, że ta zasada nigdy nie została oficjalnie wpisana do programu ustaszy, jednak terror, któremu podlegali Serbowie, miał na celu jej realizację8.

• 9 Fakt, że jej mężem był Serb, zapewne nie pozostawał bez wpływu na jej poczucie bezpieczeństwa.
• 10 W literaturze przedmiotu nazwisko najbliższego współpracownika Budisavljević funkcjonuje w kilku we (...)

6Latem 1942 roku militarne działania partyzantki komunistycznej, podejmowane zwłaszcza na terenach górskich, doprowadziły do akcji odwetowych. Jedna z nich objęła obszar zachodniej i północnej Bośni. Dotychczasowe relatywnie9 spokojnie życie Diany Budisavljević diametralnie się zmieniło, kiedy dowiedziała się o internowaniu prawosławnych (serbskich) kobiet i dzieci w obozach utworzonych na terytorium NDH. Postanowiła zorganizować jakąś formę pomocy. Do najbliższych jej współpracowników należeli Kamilo Bresler10 z Ministerstwa Polityki Społecznej i Dragica Habazin, pielęgniarka związana z Czerwonym Krzyżem. Wsparcia dla swych działań Austriaczka szukała zarówno po stronie ustaszowskich władz, jak i chorwackich przedstawicieli gminy żydowskiej, Czerwonego Krzyża, kościołów katolickiego i protestanckiego, cerkwi prawosławnej, a także w instytucjach zagranicznych. Mimo że próby te okazały się mało skuteczne, możliwość zabiegania o pomoc świadczy o przynależności Budisavljević do elity ówczesnego Zagrzebia.

• 11 Tamże, s. 14-15.

7Pierwotnie Budisavljević zamierzała rozpocząć w Zagrzebiu akcję polegającą wyłącznie na zbieraniu pomocy materialnej dla internowanych, jak bowiem podkreślała w Dzienniku, nie miała odpowiednich kwalifikacji do podjęcia pomocy na większą skalę11. Ostatecznie jednak, poruszona rozmiarami represji wobec serbskich cywilów, jako osoba prywatna zapoczątkowała szeroko zakrojone działania, na które składały się dostawy jedzenia i ubrań, zbiórka pieniędzy (finansowano z nich leczenie, pochówki i transport), pośrednictwo w znajdowaniu tymczasowych domów dla dzieci, które udało się wywieźć z obozu, a także prowadzenie dokumentacji, dzięki której po wojnie udałoby się połączyć dzieci z ich rodzinami. W wyniku tych działań, określanych w serbskiej i chorwackiej historiografii mianem „akcji Diany Budisavljević”, uratowano życie kilku tysiącom dzieci.

• 12 Zob. A. Krzak, Guerilla Operations in Yugoslavia on the Basis of the Battle of Kozara, „The Journal (...)
• 13 M. Kovačević, Action Diana Budisavljević. Zob. też M. Falski, T. Rawski, Jasenovac, Bleiburg, Vukov (...)
• 14 Szczególne miejsce na mapie miejsc pamięci obszaru postjugosłowiańskiego zajmuje kompleks obozowy J (...)
• 15 I. Goldstein, S. Goldstein, Holokaust u Zagrebu, Novi Liber-Židovska općina Zagreb, Zagreb 2001, s. (...)

8Działalność ta przybrała na sile po niemiecko-chorwackiej ofensywie na zamieszkałe przez Serbów, a zajęte przez partyzantów terytorium bośniackiej Krajiny i tereny położone wokół góry Kozara w lipcu 1942 roku12. Zdobyte tereny zostały „oczyszczone” z mieszkańców narodowości serbskiej. Podobnie stało się z regionem leżącym na granicy Chorwacji i Bośni (Kordun). W wyniku odwetu wojsk niemiecko-chorwackich na terenach szczególnej aktywności oddziałów partyzanckich około 70 00013 serbskich cywili trafiło do obozów (głownie do kompleksu obozowego Jasenovac14). Osoby zdolne do pracy (przede wszystkim kobiety i dzieci od czternastego roku wzwyż) wysyłano do pracy przymusowej w Niemczech i Norwegii. Dzieci do lat czternastu (również niemowlęta) oddzielano przed deportacją od matek i pozostawiano w obozach. Część z nich zmarła w wyniku braku podstawowej opieki, katastrofalnych warunków higienicznych, głodu i chorób15.

• 16 Dnevnik Diane Budisavljević, s.71-72; J. Tutunović-Trifunov, Akcija Diana Budisavljević 1941-1945, (...)
• 17 http://arhiva.portalnovosti.com/2010/05/dianu-budisavljevic-u-udzbenike/ (24.09.2018).

9Kluczowy dla serbskiej (ale również i chorwackiej) kultury pamięci etap działalności Budisavljević wiąże się właśnie z akcją ratowania serbskich dzieci internowanych w podobozach kompleksu Jasenovac. Zasadniczym elementem była zorganizowana praca nad ich uwolnieniem, przetransportowaniem do Zagrzebia i umieszczeniem w bezpiecznych miejscach. Aby uzyskać zgodę na przejęcie dzieci, z których większość była w stanie skrajnego wycieńczenia, Diana Budisavljević odnowiła prywatne znajomości z osobami z Austrii, które skontaktowały ją z wysokim funkcjonariuszami niemieckim przebywającymi w Zagrzebiu. Zachowały się fotografie z wyjazdów do obozów, które przedstawiają organizatorkę akcji siedzącą na krześle w pielęgniarskim fartuchu w otoczeniu małoletnich i wypełniającą kartotekę. O katastrofalnych warunkach panujących w obozie świadczy fakt, że w trakcie przejmowania dzieci Budisavljević wraz ze współpracownikami niejednokrotnie musiała wybierać: te, które były w stanie ustać na nogach, zabierano, pozostałe, bez nadziei na przeżycie, zostawały w obozie16. Badacze podkreślają, że dla większości dzieci wyjazd z obozu był jedyną szansą na przeżycie. Opuszczaniu przez nich tego miejsca towarzyszyły dramatyczne sceny rozstania z matkami. Budisavljević szukała dla nich tymczasowego bezpiecznego schronienia zarówno w samym Zagrzebiu, jak i w okolicznych wsiach. Dzieci często umieszczano w szpitalach, zakładach dla głuchoniemych i innych różnego typu instytucjach pomocy oraz w prywatnych domach i internatach17. Ze względu na brak pełnej dokumentacji trudno jednoznacznie oszacować, ile dzieci uratowano w czasie akcji. Te, które umarły podczas transportu, w szpitalach, miejscach tymczasowego zakwaterowania lub u chorwackich rodzin, zostały pochowane na zagrzebskim cmentarzu Mirogoj.

• 18 Ante Pavelić (1889-1959) – zwierzchnik państwa chorwackiego w trakcie drugiej wojny światowej, a za (...)
• 19 Swoiste centrum dowodzenia akcją znajdowało się w prywatnym domu Budisavljeviciów, gdzie policja pe (...)

10Jak wynika z zapisków samej Budisavljević, działalność przez nią podjęta w pierwszej fazie była nielegalna. Choć od początku zabiegała o to, by zgody na działanie udzielił jej Ante Pavelić18 (aby w ten sposób zapewnić sobie i współpracownikom bezpieczeństwo), nigdy oficjalnie jej nie otrzymała. Prowadzona przez nią akcja pomocowa była zatem obarczona wysokim ryzykiem19. Po spotkaniu z Andriją Artukoviciem, ówczesnym ministrem spraw wewnętrznych, Budisavljević zapisała w Dzienniku:

• 21 N. Mataušić, Diana Budisavljević, s. 195. Szacuje się, że współpracownicy Budisavljević w trakcie w (...)
• 22 V. Kues, Dijanina lista, s. 202.

11Od samego początku Budisavljević uznała za kluczowe, by dzieci po zakończeniu wojny wróciły do swoich rodziców. W związku z tym wraz ze współpracownikami tworzyła kartotekę z podstawowymi danymipodopiecznych . Dzieciom zabieranym z obozów wieszano na szyi tekturowe tabliczki z numerem, który miał umożliwić później ich identyfikację (wyjątek stanowiły niemowlęta i najmłodsze dzieci). Tekturowe tabliczki wkrótce zastąpiono metalowymi, bo wygłodniałe dzieci podczas transportu niejednokrotnie je zjadały. W imaginarium wojennym byłej Jugosławii tekturowa tabliczka z zapisanym numerem dziecka stanowi charakterystyczny, przejmujący i mocno oddziałujący na wyobraźnię ślad zbrodni popełnionych przez ustaszy. Podstawowym danym w kartotece towarzyszyła informacja o miejscu, do którego po opuszczeniu obozu trafiało dziecko. Ewidencja przez pewien czas spełniała swoją funkcję, a na prywatny adres Budisavljeviciów od 1943 roku trafiały listy z Niemiec od rodziców pytających o miejsce pobytu dzieci21. Jednak wkrótce po wyzwoleniu (w maju 1945 r.) przedstawiciele chorwackiego Ministerstwa Polityki Społecznej przejęli zarówno kartotekę, jak i albumy ze zdjęciami uratowanych dzieci22. To wydarzenie symbolicznie zakończyło działalność Diany Budisavljević. Konfiskata kartoteki przez przedstawicieli nowej komunistycznej władzy zapewne przyczyniła się do wycofania sięAustriaczki z życia publicznego. W 1972 roku Budisavljeviciowie przeprowadzili się do Insbrucku, gdzie Diana zmarła w 1978 roku.

• 23 Wnuczka Diany wprowadziła w tekście pewne zmiany, a więc dziennik w pełnej, nieocenzurowanej formie (...)

12Diana Budisavljević praktycznie przez cały okres swojej działalności, tj. od października 1941 do października 1945 roku, prowadziła regularnie zapiski. Ostatnia notatka nosi datę 7 lutego 1945. W 1945 roku Budisavljević zdecydowała się przepisać notatki prowadzone po niemiecku i nadała im formę dziennika. Przepisany dokument łączy perspektywę hic et nunc z dystansem charakterystycznym dla tekstów pisanych post factum23. Dziennik w takiej formie po niemal czterdziestu latach – w 1983 roku – znalazła na strychu zagrzebskiego mieszkania wnuczka Diany, Silvija Szabo. Szabo przetłumaczyła tekst na chorwacki i opublikowała w 2003 roku. Oryginalny rękopis znajduje się obecnie w zbiorach Chorwackiego Archiwum Państwowego.

• 24 N. Mataušić, Diana Budisavljević, s. 214.
• 25 M. Koljanin, Akcija Diane Budisavljević, s. 197.
• 26 Tamże, s. 14.

13Działania na rzecz serbskich dzieci w czasie drugiej wojny światowej wiążą się z nazwiskami przede wszystkim dwóch kobiet: Diany Budisavljević i Tatjany Marinić. Jednak Budisavljević po wojnie została w Jugosławii właściwie skazana na zapomnienie. Dla tej typowej reprezentantki uprzywilejowanej klasy mieszczańskiej międzywojennego Zagrzebia, wychowanej i wyedukowanej w Austrii, która w czasie wojny utrzymywała kontakty z przedstawicielami władz okupacyjnych i zwierzchnikami kościołów, nie było miejsca w porządku pamięci nowo powstałego socjalistycznego państwa24. W okresie powojennym, gdy mówiono o akcji ratowania dzieci, wspominano Kamila Breslera25 albo Tatjanę Marinić. Marinić to pochodząca z ubogiej robotniczej rodziny nauczycielka, członkini partii komunistycznej od samych jej początków, która w okresie międzywojennym za swą wówczas nielegalną działalność była kilkakrotnie internowana26. Miejsce, jakie te tak różne postaci zajęły w powojennym imaginarium Jugosławii, a potem w pamięci kulturowej państw powstałych po jej rozpadzie, obrazuje przemiany, jakim pamięć o akcji ratowania dzieci z obozów podlegała w ostatnich ośmiu dekadach.

• 27 Tamże, s. 197.
• 28 N. Mataušić, Diana Budisavljević, s. 251.

15Do marginalizacji roli, jaką Budisavljević odegrała w ratowaniu serbskich dzieci, bezpośrednio przyczynili się również jej niegdysiejsi współpracownicy. Kamilo Bresler w zeznaniu złożonym w 1945 roku przed Krajową Komisją do spraw Ustalenia Zbrodni Okupantów i Ich Pomocników nie wyróżnił postaci Budisavljević i jej roli w akcji27. Tatjana Marinić z kolei, która na odbywający się w Zagrzebiu w 1954 roku Światowy Kongres do spraw Ochrony Dzieci przygotowała anglojęzyczną broszurę na temat pomocy kierowanej do dzieci i kobiet w trakcie drugiej wojny światowej, poświęciła Dianie Budisavljević zaledwie jedno zdanie. Był to pierwszy punkt dłuższego procesu, który ostatecznie doprowadził do wymazania Budisavljević z opowieści o ratowaniu cywili z ustaszowskich obozów28.

• 29 Taką tezę stawia Gavro Burazor, twierdząc, że wydarzenia związane z zaangażowaniem mieszkańców Zagr (...)
• 30 D. Kastratović, U. Šokić, Bijes neprijatelja prema narodu Potkozarja, „Vjesnik Socjalističkog savez (...)

16Aby zilustrować sposób, w jaki oficjalne organy komunistycznej propagandy przedstawiały akcję koordynowaną przez Budisavljević, zatrzymamy się na cyklu, który w 1983 roku ukazywał się codziennie od 15 do 29 kwietnia pod wspólnym tytułem Kozaračka djeca Zagreba (Dzieci Kozary w Zagrzebiu) w chorwackim dzienniku „Vjesnik”. Złożyło się na niego piętnaście felietonów poprzedzonych apelem do czytelników o pomoc w uzupełnianiu wiedzy o wydarzeniach związanych z ratowaniem serbskich dzieci. Pod względem formalnym cała opowieść opublikowana w dzienniku zbliżona jest do gawędy uzupełnionej odpowiednio dobranymi fragmentami zapisków bezpośrednich uczestników akcji oraz tekstami opisującymi zaangażowanie ruchu partyzanckiego w czasie drugiej wojny światowej. Akcent położono na dominującą w tym względzie rolę komunistów, którzy są wyraźnie gloryfikowani. Od pierwszego fragmentu cyklu promuje się tezę, że serbskie dzieci – dzięki niezwykłemu zaangażowaniu i odwadze ruchu antyfaszystowskiego – uratował Zagrzeb. W chorwackim dzienniku mamy do czynienia nie tyle z doświadczeniami uratowanych, ile z wykreowaną opowieścią o wspólnej, jednoczącej dla narodów byłej Jugosławii walce z faszyzmem – prawosławne dzieci „ratował Zagrzeb”, czyli Chorwaci. Stolica republiki chorwackiej staje się metonimią narodu, którego przedstawiciele, jak zdają się przekonywać autorzy felietonów, nie utożsamiali się z profaszystowską polityką, którą promował Ante Pavelić, ale wręcz byli jej wrodzy29. Przywołajmy w tym miejscu stosowne fragmenty: „pomocną rękę wkrótce w ich [serbskich dzieci – K.T., S.G.] kierunku wyciągnął dobrze zorganizowany antyfaszystowski Zagrzeb”, „takie przedsięwzięcie [tj. zorganizowaną pomoc – K.T., S.G.] mogła zrealizować jedynie Partia, która miała duże wpływy w całym społeczeństwie”30. Wskazane rozłożenie akcentów miało na celu wsparcie idei budowania wspólnego państwa wbrew żywej jeszcze pamięci o konflikcie między przedstawicielami obu narodów w trakcie drugiej wojny światowej. Bezsporny fakt, że wiele serbskich dzieci ratunek znalazło w chorwackich domach, wspierało tezę, że mieszkańcy Chorwacji masowo angażowali się w działania przeciw profaszystowsko zorientowanym ustaszom.

• 31 N. Mataušić, Diana Budisavljević, s. 284-285; D. Kastratović, U. Šokić, Nepoznati dokumenti, „Vjesn (...)
• 32 D. Kastratović, U. Šokić, Tražili su ožiljke, „Vjesnik Socjalističkog saveza radnog naroda Hrvatske (...)

17Symptomatyczne, że w całym cyklu postaci Budisavljević poświęcono tylko jeden felieton (Austriaczka pojawia się ponadto jako autorka dziennika, z którego cytowane są fragmenty). W pozostałych trzynastu tekstach jej imię pada rzadko. Pomimo tej nikłej obecności właśnie ów cykl Nataša Mataušić, chorwacka historyczka i badaczka biografii Budisavljević, uznaje za przełomowy. Wskazuje przy tym, że obecna od pierwszego odcinka gloryfikacja partyzantów zostaje pod koniec (w części dwunastej) przełamana informacją, że zaangażowanie dwóch osób (Diany Budisavljević i Kamila Breslera) było kluczowe dla powodzenia całego przedsięwzięcia31. Tym samym akcent pada na sprawczą rolę jednostek, a nie – jak dotąd – kolektywu. Nie negując znaczenia tej wzmianki dla przywrócenia pamięci o Budisavljević, należy wyraźnie powiedzieć, że w całym cyklu zaangażowanie Austriaczki jest znacząco marginalizowane. Autorzy nierzadko manipulują faktami lub zwyczajnie piszą nieprawdę. Choć sama Budisavljević podkreślała, a historycy powtarzali, że jej kartoteka z danymi uratowanych z obozów dzieci została skonfiskowana, w jednym z felietonów możemy przeczytać, jakoby Budisavljević po wyzwoleniu Zagrzebia sama zaniosła dokumenty Tatjanie Marinić, kierowniczce komórki zajmującej się problemami dzieci w Ministerstwie Pomocy Społecznej32.

• 33 Zob. P. Levak-Trninić, D. Ličina, Dokumenti o kozaračkoj djeci, „Vjesnik socjalističkog saveza radn (...)

18W latach osiemdziesiątych nazwisko Budisavljević pojawia się w chorwackich dziennikach jeszcze kilkakrotnie w kontekście losów serbskich dzieci. Wzmożone zainteresowanie tą tematyką jest związane z odnalezieniem w archiwum szpitala zakaźnego w Zagrzebiu [Zagrebačka klinika za infektivne bolesti Dr. Fran Mihaljević] dokumentacji (m.in. wpisów i wypisów, historii chorób i aktów zgonu) małych pacjentów z 1942 roku. Kolejne teksty publicystyczne ukazujące się w latach osiemdziesiątych koncentrują się na tragicznym losie dzieci. I chociaż wspomina się w nich o Budisavljević, zasługi wciąż przypisywane są partii i jej sympatykom33.

• 34 Problem ten na przykładzie kolejnych faz pojawiania się w pamięci kulturowej Serbii narracji o Nagi (...)

20Ostatnie dekady oznaczają w serbskiej kulturze pamięci okres gwałtownych zmian i reinterpretacji minionych wydarzeń historycznych. Kryzys z wczesnych lat osiemdziesiątych XX wieku otworzył przestrzeń do dyskusji nad przeszłością i sposobami jej interpretacji34, jednak dopiero lata dziewięćdziesiąte, wojna domowa i jej konsekwencje oraz dyskurs towarzyszący tym wydarzeniom w zasadniczy sposób wpłynęły na sposób budowania narracji o przeszłości. Od momentu rozpadu wspólnego państwa kolejne rządy aktywnie włączają się w kreowanie polityki historycznej i kształtowanie praktyk komemoratywnych.

• 35 https://www.politika.rs/scc/clanak/273246/Patrijarh-odlikovao-posthumno-Dianu-Budisavljevic (18.03. (...)
• 36 https://www.nedeljnik.rs/park-na-savskom-keju-bice-park-diane-budisavljevic/ (17.06.2020).
• 37 Dodać należy, że w 2017 r. ukazał się w Serbii przekład biografii Budisavljević autorstwa austriack (...)

21W 2013 roku zwierzchnik Serbskiej Cerkwi Prawosławnej pośmiertnie uhonorował Dianę Budisavljević za „heroiczny, nieśmiertelny akt miłości” Orderem Carycy Milicy35. Symboliczne upamiętnienie postaci Budisavljević aktualnie dokonuje się także w serbskiej przestrzeni publicznej. Świadczy o tym fakt, że w maju 2020 roku Komisja do spraw Pomników i Nazw Ulic, działająca przy Radzie Miasta w Belgradzie, przyjęła wniosek, by park powstający w najbardziej reprezentacyjnej części serbskiej stolicy („Belgrad na wodzie”) nosił imię Diany Budisavljević. Na terenach rekreacyjnych biegnących wzdłuż rzeki Sawy ma ponadto stanąć poświęcony jej pomnik36. Aby wskazać na dominującą, choć – podkreślmy – nie jedyną wersję opowieści o Dijanie Budisavljević, wybieramy z rosnącej w ostatnich latach listy przekazów, w których pojawia się jej postać, naszym zdaniem najbardziej reprezentatywne, relatywnie nowe, a jednocześnie docierające do wielu odbiorców. Wybrane teksty kultury to wydana w Serbii w 2013 roku monografia Knjiga o Dijani Budisavljević (Książka o Dianie Budisavljević), autorstwa pisarza, poety i dziennikarza Boška Lomovicia, przetłumaczona w 2014 roku na język angielski i niemiecki37, oraz belgradzka wystawa „Najveća akcija spašavanja dece u Drugom svetskom ratu – Dijanina deca” (Największa akcja ratowania dzieci w czasie drugiej wojny światowej – dzieci Diany), przygotowana przez Slađanę Zarić w 2018 roku i zaprezentowana w galerii Dom Vojske Srbije (Dom Wojska Serbii).

• 38 B. Lomović, Knjiga o Dijani Budisavljević, s. 10.
• 39 Tamże, s. 8- 9.

22Opowieść Lomovicia pod względem formalnym jest zbliżona do opowieści o heroicznych działaniach, w których głównym protagonistą jest osoba o jednoznacznie pozytywnych cechach. Autor swój wywód zaczyna w charakterystyczny dla panegiryku sposób. Dianę Budisavljević cechowały w jego ujęciu cnoty platońskie: mądrość, męstwo, umiarkowanie i poczucie sprawiedliwości. Temu zestawowi towarzyszą umiłowanie człowieka i brak egoizmu38. W książce Lomovicia przedmiotem naukowego opisu nie jest jednak sama Budisavljević – nazywana we wstępie z charakterystyczną dla autora emfazą Matką Courage, serbską Magna Mater i Joanną d’Arc XX wieku39 – ani jej działalność, lecz raczej niewyobrażalne cierpienia serbskich dzieci, które stają się metonimią całego narodu. Dzieci jako uosobienie niewinności stanowią do tegoidealny obiekt, ich cierpienie jest niezawinione, poddane są okrucieństwom jedynie ze względu na swe pochodzenie.

• 40 Tamże, s. 12-13.
• 41 Tamże, s. 8.

23We wstępie Lomović sygnalizuje, że trudno oszacować, ile dzieci uratowano. Przytacza liczbę 15 000 i dodaje, że ponad 3000 z nich zmarło w trakcie akcji ratunkowej lub tuż po niej. Wskazując tę liczbę, niejako asekuruje się przed zarzutem o przeszacowanie, dwukrotnie w krótkim passusie zastrzegając, że te dane zostały „znalezione” bądź też na nie „natrafiono”40. Trudno jednak w tekście znaleźć źródło przytaczanych informacji. Czytamy jedynie, że autor, przygotowując książkę, korzystał z wielu materiałów (w tym z Wikipedii). Przegląd bibliografii kończy się konkluzją, że „część informacji i krótszych cytatów, których źródeł nie podano, najczęściej pochodzi z przywołanych powyżej książek”41. Czytelnik zostaje pozbawiony możliwości zweryfikowania zamieszczonych przez autora informacji.

• 42 Tamże, s. 33.

24Relacja Lomovicia to opowieść prowadzona z punktu widzenia konkretnego, wyraźnie określonego narodowo, niestroniącego od osobistych komentarzy i moralnych ocen narratora – Serba. W książce tytułowa bohaterka jest jedynie dodatkiem do zupełnie innej opowieści. Przytoczmy w tym miejscu charakterystyczny dla stylu autora fragment: „Proszę czytelników o wybaczenie, ale znów muszę ich zabrać do piekła – piekła ustaszowskich obozów – tylko po to, aby w sposób jak najprawdziwszy pokazać wielkość i znaczenie przedsięwzięcia Diany”42. Przywołane zdanie znajduje się na stronie trzydziestej trzeciej, a kolejnych dziesięć zawiera opisy barbarzyńskich praktyk stosowanych w obozach. Publikacja nosząca tytuł „Książka o Dianie Budisavljević”, której autor deklaruje, że opisuje historię Budisavljević, na pierwszych pięćdziesięciu kilku stronach (publikacja ma sto sześćdziesiąt sześć stron) poza przywołaniem podstawowych faktów z życia bohaterki praktycznie pomija tytułową postać. Przyjęta przez Lomovicia optyka na pierwszy plan wysuwa cierpienia narodu serbskiego i winę Chorwatów.

• 43 Tamże, s. 24.
• 44 Ten rodzaj przejęcia dyskursu holokaustowego w celu wzmocnienia serbskiej martyrologii i odsunięcia (...)
• 45 B. Lomović, Knjiga o Dijani Budisavljević, s. 20.

25Aby wzmocnić wydźwięk przedstawianej historii, autor zestawia opisywane wydarzenia z doświadczeniami Holokaustu. Wspomina między innymi o podjętym przez ustaszy planie „całkowitego rozwiązania kwestii serbskiej”43. W jego narracji zbrodnia popełniona na serbskich dzieciach i Zagłada zostają zrównane. Pozbawiony komentarza tekst sprawia, że specyfika przywołanych doświadczeń całkowicie się rozmywa, a Holokaust ulega instrumentalizacji44. Lomović jednocześnie rozprawia się z wieloma systemami, posługując się pozbwionymi jakiegokolwiek komentarza nośnymi frazami. Winy Chorwatów porównuje do działań komunistów, socjalistyczną Jugosławię zrównuje z profaszystowskim państwem NDH. Autor stara się przekonać wątpiących, iż Chorwaci to naród, który w czasie wojny dążył do eksterminacji narodu serbskiego. Przejęcie przez komunistyczne władze dokumentacji Budisavljević jest dla Lomovicia dowodem, że „celem «nowej władzy» było, aby jak największa liczba serbskich dzieci dorastała w przekonaniu, że są kimś innym niż w rzeczywistości, by dalej żyły pod fałszywymi nazwiskami i ze sfalsyfikowanymi życiorysami”; był to „podstępny plan zwiększenia liczby Chorwatów i katolików kosztem zmniejszenia liczby Serbów i prawosławnych”45. Jugosławia to zdaniem autora organizm, w którym konsekwentnie (tak jak za czasów NDH) dążyło się do pozbawienia Serbów tożsamości narodowej.

• 46 Np. doktorat Burazora w formie książkowej, serbskie wydanie monografii Mataušić, cytowane artykuły (...)
• 47 Przekład książki Kuesa oraz publikacja Milekicia.

26Publikacja Lomovicia wydaje się tekstem momentami wręcz kuriozalnym, daleko odbiegającym nie tylko od badań historycznych, ale również od założeń książki popularnonaukowej. W przejęciu dokumentów Budisavljević przez ministerstwo autor upatruje antyserbskiego spisku. Sugeruje ponadto, że wiedzę o humanitarnej akcji Diany Budisavljević ukrywano przed społeczeństwem, bo przywódcę Jugosławii Josipa Broza cechowała bowiem utajona awersja do Serbów. Przykłady enigmatycznej proweniencji przytaczanych przez autora informacji można by mnożyć. Co istotne, monografia Lomovicia doczekała się w Serbii kilku wydań (w ważnym wydawnictwie Svet knjige) oraz przekładów na języki angielski i niemiecki, a w Bibliotece Narodowej w Belgradzie figuruje jako monografia naukowa. Choć więc nie brakuje na rynku wydawniczym rzetelnych monografii historycznych46 oraz kolejnych zbeletryzowanych biografii47, to właśnie publikacja Lomovicia, jawnie eliminująca elementy niepasujące do jego wizji przeszłości, ciągle cieszy się popularnością i jest wznawiana.

• 48 http://www.telegraf.rs/vesti/kultura/2958940-dijana-budisavljevic-je-spasila-7500-dece-iz-jasenovca (...)

27Drugim ważnym wydarzeniem w Serbii, mającym na celu popularyzację wiedzy o akcji Diany Budisavljević, była wystawa przygotowana pod patronatem Ministerstwa Obrony Republiki Serbii – można ją było oglądać przez miesiąc (połowa maja – połowa czerwca 2018 r.) w galerii Domu Wojska Serbii, czyli w reprezentatywnej instytucji państwowej ulokowanej w centrum Belgradu. Ekspozycję zatytułowaną „Najveća akcija spašavanja dece u Drugom svetskom ratu – Dijanina deca” poświęcono zaangażowaniu Budisavljević w akcję ratowania dzieci z obozów kompleksu Jasenovac. Autorka wystawy, Slađana Zarić, reżyserka filmowa specjalizująca się w tematach dwudziestowiecznej historii Jugosławii i historii najnowszej, koncepcję ekspozycji tłumaczy następująco: „Chodziło mi o to, by tę historię spersonalizować, a nie opowiadać o liczbach, żebyśmy poznali tych ludzi i zobaczyli specyfikę humanitarnej akcji Diany w czasie drugiej wojny światowej”48. Niestety, formuła oraz wydźwięk wystawy nie sprostały tej deklaracji.

• 49 Film dostępny na kanale YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=ffEQUlKLgiM (19.09.2022).
• 50 https://www.rts.rs/page/tv/sr/series/20/rts-1/290/merila-vremena.html (19.09.2022).

28Zarić położyła akcent – jak sugeruje już tytuł – na los serbskich dzieci uratowanych przez Dianę Budisavljević. Zaprezentowała artefakty związane z akcją ratunkową: fotografie, fragmenty list transportowych i kartoteki, a więc dokumentację źródłową. Wstęp do wystawy zawierał nośne hasła („największa akcja”) i porównania (z Schindlerem, Sendlerową), jednak brakowało informacji historycznych pozwalających zrozumieć warunki i specyfikę działań, które zainicjowała Budisavljević. Opisy pod zdjęciami miały podobną formułę – krótkie hasła operujące liczbami i skrótami myślowymi; dzieci widniejące na fotografiach pozostały bezimienne. Zwiedzający pozostawiony sam sobie nie miał szans na pogłębienie wiedzy. Skrótowość haseł wywoławczych dałaby się może obronić, gdyby za pomocą multimediów można było dowiedzieć się czegoś więcej. Tymczasem belgradzka wystawa została ograniczona wyłącznie do kontaktu z materiałem historycznym, bez ramy kontekstowej. Odbiorca mógł odnieść wrażenie, że ma do czynienia nie z materiałem historycznym, lecz z sensacyjnym odkryciem. Decyzja o takiej prezentacji artefaktów (o nich samych więcej za chwilę) dziwi tym bardziej, że jednym z wydarzeń towarzyszących wystawie była emisja w serbskiej telewizji publicznej (RTS) filmu dokumentalnego Dijanina deca (Dzieci Diany) w reżyserii właśnie Slađany Zarić49. Dokument powstał w ramach cyklu „Merila vermena” (Miary czasu), w którym przedstawia się postaci i wydarzenia kluczowe dla ostatnich dziesięcioleci50. W filmie Zarić słyszmy głosy badaczy (z Austrii, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i Serbii) zajmujących się drugą wojną światową, upamiętnianiem, a także biografią Budisavljević, ale centralne miejsce zajmują głosy dzieci (dziś starszych osób) uratowanych przez Austriaczkę. Wypowiedzi świadków historii konstruują linię narracyjną filmu, w którym – widz nie ma wątpliwości – to oni są podmiotem i ich głos jest najważniejszy. Niedostateczna obecność tego głosu na wystawie była dojmująca.

• 51 Zob. J. Subotić, Genocide Narratives…; D. MacDonald, Globalizing the Holocaust: A Jewish „Usable Pa (...)

30Przekaz wystawy w perspektywie ideologicznej był jednoznaczny. Autorka ekspozycji wzmocniła obecne w serbskim dyskursie narodowym od lat dziewięćdziesiątych XX wieku przekonanie o zbrodniczym charakterze państwa ustaszy, w którym doszło do ludobójstwa Serbów, pozycjonujące ich jako kluczową ofiarę dziejów. A zatem wbrew idei, która stała za koncepcją wystawy, ekspozycja nie tyle spersonalizowała pojedyncze losy, ile utrwaliła kolektywny wymiar cierpienia. Przekaz ten sprzyjał tworzeniu wspólnoty pamięci skonsolidowanej wokół figury wroga: Serbowie versus Chorwaci. Sama Budisavljević zaś funkcjonowała w nim jedynie pretekstowo i potraktowana została instrumentalnie, by wesprzeć martyrologiczną opowieść o serbskim cierpieniu. W tym wypadku tę opowieść można rozumieć jako kontrargument wobec oskarżeń kierowanych pod adresem Serbów o bestialstwa popełnione w trakcie wojny domowej w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku (a szczególnie ludobójstwa dokonane w Bośni i Hercegowinie). Wedle tej logiki wspólnota, która sama stała się przedmiotem działań ludobójczych, nie może być ich sprawcą51. Za pomocą swoistej hierarchizacji wątków związanych z działalnością Budisavljević na wystawie sformatowano historię do takiej wersji, w której nie znalazło się miejsce dla elementów podważających pożądaną przez organizatorów wersję opowieści (np. zniknął z niej wątek zaangażowania mieszkańców Zagrzebia w akcję ratowania dzieci).

• 52 J. Subotić, Genocide Narratives…, s. 183.
• 53 P. Czapliński, Wypowiadanie wojny. Literatura najnowsza wobec okresu 1939-1945, w: Wojna. Doświadcz (...)

31W imaginariach narodowych ważne miejsce zajmują opowieści zarówno o niekwestionowanych bohaterach, zdrajcach i wrogach, jak i o ofiarach. Pamięć o przeszłości (nigdy stała, zawsze uzależniona od momentu historycznego i centrów władzy) nie jest neutralna: pewne postaci pomija, by następnie, w odpowiednich okolicznościach, w określony sposób przywołać i zakotwiczyć w świadomości historycznej jej nosicieli. Zmiana społecznego kontekstu, wynikająca z nowej sytuacji geopolitycznej na Bałkanach (rozpad wspólnoty jugosłowiańskiej i powstanie niezależnych państw narodowych), oznaczała reinterpretację odziedziczonej po okresie komunizmu pamięci. Doświadczenia drugiej wojny światowej stanowią ważny element serbskiej pamięci zbiorowej wyrażany za pomocą różnorodnych praktyk pamięciowych. We współczesnej Serbii pamięć o drugiej wojnie światowej stała się w wielu tekstach kultury, wspieranych przez oficjalną politykę historyczną, opowieścią o historii cierpień narodu serbskiego w ustaszowskich obozach52, a walka o tę pamięć rozgrywa się aktywnie na „froncie symbolicznym”53.

• 54 Zob. M. Dąbrowska-Partyka, Klęska, zwycięzcy i ofiary, w: tejże, Literatura pogranicza, pogranicza (...)

33Bohaterka została włączona do serbskiego porządku pamięci, ale funkcjonuje w nim w wąskich ramach interpretacyjnych, ściśle wyznaczonych przez obowiązującą wersję pamięci historycznej. Aby owych ram nie rozsadzić, opowieść o jej działalności jest poddawana odpowiedniej obróbce, w wyniku czego niektóre jej fragmenty się eksponuje, inne zaś marginalizuje. Istniejące teksty kultury odzwierciedlają pożądane we wspólnotach narodowych wyobrażenia społeczne na temat przeszłości narodu. Można więc postawić tezę, że Budisavljević występuje w funkcji zastępczej, w przestrzeni społecznej pojawia się jako pretekst czy wręcz znak wywoławczy innej opowieści. W Serbii jest to przede wszystkim opowieść o cierpieniu cywili podczas drugiej wojny światowej i chorwackiej zbrodni. Pamięć kulturowa o bohaterach, wrogach i ofiarach z czasów wojny wciąż pozostaje w Serbii niezwykle aktywną strefą wpływów władzy, działania polityki pamięci. Figura Diany Budisavljević i jej działania podejmowane jako temat w omówionych przez nas tekstach kultury służą przede wszystkim do konsolidacji narodowego wymiaru pamięci zbiorowej – mitologemu serbskiej ofiary54.