• 1 Z. Łapiński, Posłowie wydawcy w: W. Gombrowicz, Pisma zebrane, t. 1: Bakakaj i inne opowiadania, op (...)
• 2 Zob. Tamże, s. 281-340.
• 3 W pierwodruku opowiadanie Przygody miało tytuł Na 5 minut przed zaśnięciem (nowy tytuł Gombrowicz w (...)
• 4 M. Janion, Dramat egzystencji na morzu, w: W. Gombrowicz, Zdarzenia na brygu Banbury, Wydawnictwo M (...)

1W Posłowiu wydawcy do krytycznego wydania opowiadań Witolda Gombrowicza1 Zdzisław Łapiński wymienił trzy typy kanonizacji tych utworów i nazwał je kanonizacją egzystencjalistyczną, psychoanalityczną i strukturalistyczną. Te sposoby interpretacji debiutanckiego tomu pt. Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933)2 doskonale opisywały też recepcję pozostałych dzieł Gombrowicza. Wkrótce miało się jednak okazać, że wszystkie trzy kanonizacje zostały przytłumione, zmodyfikowane, a nawet wyparte przez kanonizację czwartą – homoerotyczną/queerową, którą zaczęto stosować także do całej twórczości pisarza. Szczególnie wymownym przykładem jest opowiadanie Zdarzenia na brygu Banbury, które w ostatnich dekadach wzbudziło największe zainteresowanie badaczy. Jego kariera zaczęła się już w latach osiemdziesiątych, od głośnego eseju Marii Janion Dramat egzystencji na morzu, będącego wprowadzeniem do publikacji dwóch utworów Gombrowicza, Przygód i Zdarzeń na brygu Banbury3. Esej ten stał się dla kolejnych badaczy obowiązkowym punktem odniesienia4.

• 5 G. Langer, Opowiadanie Witolda Gombrowicza „Zdarzenia na brygu Banbury” jako zamaskowany tekst homo (...)
• 6 Tamże.

3Langer przeprowadziła paralelę pomiędzy wypowiedziami Gombrowicza na temat sztuczności jako formy bytu oraz sztuczności jego własnej sytuacji egzystencjalnej a koncepcją pokrewieństwa „tożsamości homoseksualnej ze sztuką”5. Autorka doszła do wniosku, że traktowanie homoseksualności jako tabu i jej społeczne napiętnowanie generują wieloznaczności identyczne z tymi, z jakimi mamy do czynienia w utworach Gombrowicza („pierwiastek homoseksualny” jest źródłem „wieloznaczności utworów Gombrowicza”6).

• 7 Tamże, s. 405.

4Z tego założenia Langer wyprowadziła własną koncepcję poetyki Gombrowicza. Zdaniem badaczki powierzchniowa struktura tekstów pisarza – czyli ta, którą czytamy w sposób dosłowny – jest tekstem zamaskowanym, językowym i kamuflażem, transformującym „homoerotyczną strukturę głębi”. Z kolei struktura ta w tekście powierzchniowym istnieje w formie „fenomenu stylistycznego”, polegającego na umieszczeniu w tekście powierzchniowym licznych niespójności, nielogiczności czy gier językowych traktowanych jako „akt artystyczny” pisarza7. Ta poetyka według Langer jest niczym innym jak „grą aktorską”, to znaczy teatralną maskaradą skrywającą „najskrytsze prawdy” życia, dostępne tylko czytelnikowi „wtajemniczonemu poprzez rozliczne sygnały” w tekście.

• 8 Tamże, s. 406.

5Utworem, w którym Gombrowicz w pełni realizuje ten „system maski i sygnału, podwójnej gry odkrywania i skrywania”, są właśnie Zdarzenia na brygu Banbury8.

• 9 Tamże, s. 407. Chodzi też o interteksty wizualne, zob. pocztówkę odkrytą przez Tomasza Kaliściaka i (...)
• 10 G. Langer, Opowiadanie Witolda Gombrowicza „Zdarzenia na brygu Banbury” jako zamaskowany tekst homo (...)

6Pierwszym intertekstem – jak twierdzi niemiecka slawistka – jest wzorzec gatunkowy podróży statkiem na morzu, „głęboko zakorzeniony w powszechnej semantyce kulturowej jako obraz drogi życiowej, jako navigatio vitae”9. Podróż po morzu, czyli wędrówka zewnętrzna, koresponduje z podróżą wewnętrzną, czyli z odkrywaniem siebie, która „wpleciona jest w specyficzne ramy wspólnoty homoseksualnej”. Navigatio vitae w męskiej społeczności marynarzy na brygu Banbury zmierza ku innym brzegom, „do paradygmatycznego miejsca wykluczenia ze zbiorowości, ale także do miejsca schronienia”10.

• 11 W pierwszym akcie sztuki młodego arystokratę Agernona Moncrieffa odwiedza w Londynie jego przyjacie (...)

7Już na samym początku egzystencjalna nieokreśloność sytuacji bohatera, jego pomylenie statku, którym miał podróżować (Berenice), ze statkiem, na który wsiada (Banbury), wprowadzają kolejne interteksty – tym razem wewnętrzne. Berenice odsyła do heteroerotycznej historii miłosnej w sztuce Corneille’a (Tite et Bérénice, 1670). Z kolei nazwa statku, na który ostatecznie wsiada bohater, Banbury, odsyła do sztuki Oscara Wilde’a The Importance of Being Earnest: A Trivial Comedy for Serious People (1895/1899), w której wymieniona jest fikcyjna postać o nazwisku Banbury11.

• 12 G. Langer, Opowiadanie Witolda Gombrowicza „Zdarzenia na brygu Banbury” jako zamaskowany tekst homo (...)

8Nazwisko Wilde’a jest tu intertekstem autora homoseksualisty, z kolei tytuł jego sztuki wprowadza poetykę pisania nazywaną – w nawiązaniu do tej sztuki – „banbury’owaniem” (banburying). Banbur(y)owanie oznacza grę masek udających zachowanie zgodne z normami, w rzeczywistości zaś skrywające rozmaite aberracje, na przykład podwójne życie12.

• 13 Tamże, s. 420.

9Przekładając to na realia opowiadania Gombrowicza: bryg Banbury legitymizuje ucieczkę bohatera z Europy jako synonimu heteroseksualnej większości i zarazem – na poziomie poetyki – jest komedią homoerotyczną. W zakończeniu opowiadania Gombrowicza na brygu wybucha bunt marynarzy, co zdaniem autorki oznacza, że głębinowy tekst życia „prowadzi do całkowitego rozpadu porządku na Banburym”. Gdy „na statku zwycięża bunt, a sens głębi się ujawnia”, bohater – paradoksalnie – zamyka się w swojej kajucie, „wzbraniając się przed opuszczeniem kajuty, a więc przed swoim coming-out”13.

• 14 T. Kaliściak, Statek odmieńców, czyli o marynarskiej fantazji Witolda Gombrowicza.
• 15 B. Warkocki, Pamiętnik afektów z okresu dojrzewania.

13Do ustaleń Langer obficie nawiązał Tomasz Kaliściak (2013)14, a następnie do ustaleń Kaliściaka obficie nawiązał Błażej Warkocki (2018), autor najambitniejszej i najobszerniejszej pracy poświęconej opowiadaniom Gombrowicza (w tym Zdarzeniom na brygu Banbury)15. Analizując to opowiadanie, Kaliściak i Warkocki kontynuują ustalenia Langer, umieszczając jego problematykę wyłącznie wśród zagadnień homoerotycznych. Sygnalizuję tu najbardziej ogólną kwestię ich praktyki interpretacyjnej, którą sprowadzam do pytania: czy homoerotyzm rzeczywiście jest jedynym tematem opowiadania Gombrowicza (nieważne, że ukrytym)? Czy jest nim może jakieś inne zagadnienie – sygnalizowane za pomocą tematu homoerotyzmu? Takie pytanie w ogóle nie pojawia się w analizach trojga badaczy, co powoduje, że ich wnikliwe i zbieżne (a w kilku miejscach identyczne) interpretacje nie wyjaśniają innych zagadnień, nie mniej istotnych w tym opowiadaniu i w późniejszej twórczości Gombrowicza.

• 16 Niestety, obu tym wnikliwym interpretacjom szkodzi dopisywanie domysłów, które ani nie mają żadnych (...)
• 17 Jej najważniejsze prace były wielokrotnie wykorzystywane przez polskich literaturoznawców, zob. zwł (...)
• 18 Zob. Odmieńcy, wybór, oprac. i red. M. Janion, Z. Majchrowski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1982.

14Gdy Langer skupia się na poetyce opowiadania (spójności narracji), Kaliściak i Warkocki zajmują się wyodrębnionymi motywami homoseksualnymi, czyli światem przedstawionym w opowiadaniu Gombrowicza16. Narzędzi do takiego ujęcia dostarczyły obu badaczom prace amerykańskiej uczonej Eve Kosofsky Sedgwick (1950-2009), która stworzyła bogate instrumentarium opisu społeczności homoseksualnych oraz interpretację dynamiki ich relacji17. Dzięki inspiracjom pracami Kosofsky Sedgwick Kaliściak i Warkocki wzbogacją (uzupełniają) interpretację homotekstu w opowiadaniu Gombrowicza przedstawioną przez Langer, ale własnej problematyki nie proponują, obaj wykorzystują natomiast figurę „odmieńca” spopularyzowaną przez Marię Janion18.

• 19 Notabene gdyby koncepcję Kosovsky Sedgwick stosować tak dosłownie, jak robią obaj polscy badacze, k (...)

20Warkocki – a wcześniej Kaliściak – nie zastanawiają się jednak, jaki jest zakres jej zastosowania (a to jest minimalny warunek akceptowania teorii naukowych, czyli ich falsyfikacja), w rezultacie utwór Gombrowicza okazuje się doskonałą ilustracją kulturowo-społecznych tez amerykańskiej badaczki. Problematykę opowiadania Gombrowicza można by więc krótko podsumować: nihil novi sub sole19. Tylko czy po to jedliśmy tę żabę?

• 20 Paradoksalnie najbliżej wyjaśnienia specyfiki tego zagadnienia Gombrowicza była Maria Janion ze swo (...)

22Tymczasem dla poetyki Gombrowicza kluczowe jest kamuflowanie prywatnych, najbardziej osobistych problemów – w przedmowie do Trans-Atlantyku twórca sam to jednoznacznie oświadczył: „ja nigdy nie napisałem jednego słowa o czymś innym jak tylko o sobie”. Jak zatem powiązać Zdarzenia na brygu Banbury z samym Gombrowiczem, z jego „ja”? – tego pytania nie znajdziemy ani w interpretacjach Langer, Kaliściaka i Warkockiego, ani we wszystkich pracach dopisujących, rekrutujących pisarza do zjawisk opisanych przez kogo innego20. Książka Warkockiego jest zwieńczeniem tego typu interpretacji opowiadania Gombrowicza, którą zasygnalizowała Maria Janion, a z której wielu badaczy uczyniło później nie tylko główny, ale nawet jedyny problem jego twórczości.

• 21 Paranoja Clarke’a rozwija się równocześnie z paranoją Zantmana, paranoikiem jest też zastępca kapit (...)

29Z interpretacji Langer, Kaliściaka i Warkockiego wynika, że przyjmują oni tę paranoiczną wizję Zantmana za własną, czyli prawdziwą. Przypomnijmy zatem: „spisek” na Banburym odkrywa paranoik Zantman, a ten spisek nazywa „buntem” drugi paranoik, kapitan Clarke21.

• 22 W. Gombrowicz, Pisma zebrane, t. 1, s. 150.

31Wywody Zantmana stają się coraz bardziej paralogiczne, bełkotliwe, co prawda jeszcze spójne na poziomie językowym, ale już dotknięte ciężką afazją na poziomie semantyczno-logicznym. „Na statku zachodzi rażący brak dyskrecji i pod tym względem mógłbym mieć pretensje nie tylko do majtków, ale i do rur okrętowych, które wyprawiają dziwne jakieś zawijasy, również moje…”22.

• 23 Tamże, s. 153.
• 24 Tamże.

33Wszystkie takie zapiski Zantman natychmiast pali – z obawy, jak można się domyślić, żeby ktoś inny ich nie przeczytał. Wyższą formą lękowego ukrywania przez Zantmana swoich myśli, czyli jego „aury umysłu”, jak je nazywa Gombrowicz, jest „pisanie palcem na ścianie kajuty”23. Inaczej mówiąc, Zantman pisze w swoich myślach, porównując się na koniec do jagnięcia wrzuconego między wilki i do Daniela wrzuconego przez króla Dariusza do jaskini lwów24.

• 25 „Cała rzecz w tym, że od wyjazdu nie widzieli kobiety”; tamże, s. 157.

34Uważając się za człowieka „czystego i skromnego”, Zantman sądzi, że przeszkadza marynarzom w ich tęsknotach erotycznych z powodu braku kobiet na statku, gdyż – na skutek zakazu porucznika Smitha – „zamiast śpiewać jawnie miłosne pieśni, kładą całą duszę w zwykłe marynarskie zawołania i na jedno wychodzi”25.

• 28 Piszę o tym w artykule pt. O literaturze polskiej. Sienkiewicz (w druku).
• 29 Utwory te były wysyłane do kraju w formie listów i publikowane na łamach „Gazety Polskiej” od luteg (...)
• 30 Kilka wstępnych informacji do początkowych epizodów fabuły w rozdziale drugim znajduje się w zakońc (...)

42Szokująca w tym kontekście nieoczywistość nazwiska Sienkiewicza każe zadać pytanie, czy Gombrowicz w ogóle mógł inspirować się jakimkolwiek utworem Sienkiewicza. Jest bowiem oczywiste, że trudno o pisarzy bardziej różniących się od siebie artystycznie i intelektualnie niż Gombrowicz i Sienkiewicz28. Rozważania Gombrowicza o Sienkiewiczu w jego słynnym eseju pt. Sienkiewicz nie zawierają tytułu konkretnego utworu. Niemniej przywołane tam postaci jednoznacznie wskazują, że pisarz charakteryzuje twórczość Sienkiewicza wyłącznie na podstawie Trylogii. Tymczasem intertekstem Zdarzeń na brygu Banbury nie jest Trylogia, lecz utwór szerzej dziś nieznany poza wąskim kręgiem historyków literatury i profesjonalnych sienkiewiczologów. Chodzi o Listy z podróży do Ameryki, które w formie książkowej zostały opublikowane w roku 188029. Intertekstem opowiadania Gombrowicza nie jest jednak cała książka, ale tylko jeden list z podróży do Ameryki (poprzedzony wstępem), a mianowicie rozdział drugi tej książki pt. Z Oceanu30.

• 31 Jeden z kilku pseudonimów Sienkiewicza, którym od 1875 r. zaczął podpisywać swoje felietony i artyk (...)

43Tytuł książki, a przede wszystkim relacja Litwosa31 z podróży do Ameryki statkiem znajduje swój dokładny odpowiednik w konstrukcji fabularnej Zdarzeń na brygu Banbury Gombrowicza, do Ameryki (Południowej) statkiem płynie bowiem bohater jego opowiadania, pan Zantman.

• 32 Znaczenie datowania podkreśla Janion: Zantman „ściśle, niemal protokolarnie oznacza początek wydarz (...)

44Sienkiewicz podaje datę dzienną wypłynięcia do Ameryki – 23 lutego; Gombrowicz postępuje identycznie, choć podaje ogólną datę roczną: wiosna 193032.

• 33 „[K]to bowiem puszcza się wiosenną porą na Ocean, nigdy nie może powiedzieć, czy będzie jeszcze ogl (...)
• 34 „Stojący w górskim wąwozie” – czyli… niewidoczny, bo i w wąwozie, i zasłonięty zboczami gór; W. Gom (...)

47Sienkiewicz opisuje wylewne i patetyczne pożegnania pasażerów z Europą33, z kolei Gombrowicz parodiuje sentymentalne pożegnania, sprowadzając je do absurdu („Żegnaj Europo! Wyciągnąłem chusteczkę z kieszeni i machnąłem parę razy – na co mały człowieczek stojący w górskim wąwozie również odpowiedział machnięciem”34).

• 35 Notabene od przygodnego „dżentelmana” Sienkiewicz dowiaduje się, że przed podróżą morską trzeba zje (...)

53Środkiem na powstrzymanie womitacji spowodowanej kołysaniem statku jest w relacji Sienkiewicza jedzenie dużej ilości suszonych śliwek35; Gombrowicz sprowadza powstrzymanie womitacji do absurdu à la Rabelais, każąc bohaterowi najpierw „pożreć kołdrę, poduszkę i roletę”, następnie „pościel i bieliznę pierwszego oficera”, a w końcu, gdy to nie pomogło – zjeść 3/4 baryłki śledzi i pół beczki szprotów.

• 36 Notabene w slangu brytyjskim i amerykańskim imię tego pana znaczy „penis”, a użyte czasownikowo – „ (...)

55Sienkiewicz wprowadza motyw obżarstwa na statku – reprezentuje go pewien „grubas” („bryła łoju”), który „je tyle, że połowa tego wystarczyłaby dla całej załogi okrętowej”; Gombrowicz hiperbolizuje ten motyw w farsowym opisie gargantuicznej pracy przewodu pokarmowego marynarza o nazwisku Dick Harties (s. 114)36.

• 37 Por. G. Langer, Opowiadanie Witolda Gombrowicza „Zdarzenia na brygu Banbury” jako zamaskowany tekst (...)

56Na statku, którym płynie Sienkiewicz, buszują szczury. Plaga szczurów opisana jest również w opowiadaniu Gombrowicza: „Okręt był stary, mocno nadżarty przez szczury, które w ogromnych ilościach pleniły się pod pokładem […]”. Szczurem – ale lądowym – okazuje się także bohater opowiadania, Zantman37.

• 38 J. Margański, Józio w piekle literatury, „Teksty Drugie” 2002, nr 3, s. 18. Natomiast Mickiewicz w (...)
• 39 Analizowałem ten przypadek w artykule Słowacki Gombrowicza („Teksty Drugie” 2010, nr 1/2, s. 171-19 (...)

60Odpowiedź opieram na moich wcześniejszych ustaleniach, tj. tezie, że sposób traktowania przez Gombrowicza ważnych dla niego twórców jest powtarzalny i można go uznać za jedną z jego najważniejszych strategii pisarskich. Polega ona na jawnym deprecjonowaniu rangi autora, którego szczególnie podziwia, a równocześnie na głęboko ukrytym i zamaskowanym wykorzystywaniu jego dorobku we własnej twórczości. Tak przecież Gombrowicz przedstawiał Mickiewicza, bez którego nie napisałby jednak Trans-Atlantyku; tak potraktował Żeromskiego, którego Syzyfowe prace wykorzystał w Ferdydurke38; tak było, gdy najpierw ośmieszał pianistykę, by następnie umieścić Chopina, Bacha i Beethovena wśród najważniejszych światowych artystów; podobnie w Ferdydurke zdeprecjonował Słowackiego, ale tylko pozornie, ponieważ podziwiał go od najmłodszych lat39; to samo można też powiedzieć o stosunku Gombrowicza do Zygmunta Krasińskiego.

• 40 Sienkiewicz wyjechał do Ameryki w towarzystwie Juliana Sypniewskiego 19 lutego 1876 r.

64Precyzja i konkretność tej relacji, a przede wszystkim osoba znanego pisarza jako narratora i bohatera mogą przesłonić czytelnikom liczne zabiegi Sienkiewicza, aby w „reporterskiej” relacji przemycić ludyczny stosunek pisarza do przedmiotu swojej opowieści. Sienkiewicz wykorzystuje bowiem każdy epizod podróży na statku, by – w granicach dopuszczalnych przez ówczesne konwencje – wydobywać z poszczególnych sytuacji i relacji między pasażerami aspekty humorystyczne, śmieszne, przedstawiane w sposób satyryczny, ironiczny, zawsze z wielkim wyczuciem językowym i, co więcej, ocierające się o granice prawdopodobieństwa opisywanych zdarzeń. Zastanawiający jest w tym kontekście cytat z fraszki Krasickiego we wstępie wyjaśniającym genezę podróży do Ameryki: „Wszystko to być może Prawda, jednakże ja to między bajki włożę”40.

• 41 Ten mechanizm opisałem w książce Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym (Ossolineum, (...)

68Ten sposób działania jest kolejną Gombrowiczowską strategią wobec tekstów, które go inspirowały. Najlepiej widać jej mechanizm w traktowaniu przez niego cytatów. Pisarz odcina cytat od jego genezy, od pierwotnego sensu, zamienia go w znak semantycznie pusty i nadaje mu własny sens41. Tak właśnie Gombrowicz potraktował Sienkiewiczowski List z podróży do Ameryki. Jakie więc treści usunął, a jakie własne treści wpisał w ich miejsce?

• 42 Jak wszędzie w tym artykule formułuję ten sąd jako hipotezę.
• 43 Na anagramatyczny charakter tego nazwiska zwróciłem uwagę w szkicu Tajemnica Kosmosu: Anagramem „po (...)

70Natomiast opowiadanie Gombrowicza jest pod tym względem całkowitym zaprzeczeniem „pierwowzoru”42. O narratorze i bohaterze Zdarzeń na brygu Banbury nie tylko nic nie wiemy, nie tylko wyłania się on znikąd, ale nie potrafimy mu przypisać żadnej indywidualizującej go cechy. Nie wiadomo, z jakiego kraju pochodzi Zantman, etymologia jego nazwiska też jest nieokreślona43, nie wiadomo jak, czym, jaką trasą dotarł do portu, gdzie miał się zaokrętować na statek o nazwie Berenice, a ostatecznie, przez pomyłkę, zaokrętował się na brygu Banbury.

• 44 Ta zmiana rzuca światło na poetykę opowiadań uważanych za szkice do Ferdydurke, czyli takie teksty (...)

73Można. Nie chodziło o dojrzewanie biologiczne i społeczne, co było w latach trzydziestych częstym motywem w recenzjach debiutu Gombrowicza, lecz o wybór konstrukcji opowiadacza: we wszystkich następnych utworach narracyjnych pisarz zrezygnował z anonimowych narratorów Pamiętnika z okresu dojrzewania, a na ich miejsce wprowadził samego siebie, Gombrowicza lub Witolda, występujących najczęściej łącznie w wymiennych rolach narratora, autora i bohatera. W tym sensie, i chyba tylko w tym, Gombrowicz uznał narracyjne rozwiązanie Sienkiewicza z Listów podróży do Ameryki za najkorzystniejsze dla własnego pisarstwa i zastosował je już wkrótce potem – w Ferdydurke44.

• 45 „Otello i piękna Desdemona wracają wprost z Paryża, w którym przepędzili miodowe miesiące, dlatego o (...)

74Germanicus zabiera na pokład wielu pasażerów, w tym przyszłych emigrantów. Razem z załogą tworzą oni międzynarodową społeczność, której częścią jest Sienkiewicz, opisujący tę społeczność po wejściu z wieloma osobami w bliższe lub dalsze relacje. Sienkiewicza korespondenta interesuje w ich zachowaniu praktycznie wszystko: ich sposób mówienia, pochodzenie, opinie, wygląd, emocje, wzajemne relacje i reakcje. Przede wszystkim traktuje ich jako współpasażerów, z którymi dzieli wygody i niewygody podróży, dostrzega w nich zarówno indywidualności, jak i typy ludzkie, a przy ich opisie zastanawia się nad podobieństwem i różnicami między nimi, widząc w zachowaniach poszczególnych osób ekspresję różnych kulturowych tożsamości45.

• 46 Wsiadając na bryg Banbury, Zantman sądzi, że co prawda „dogonił Berenice motorówką, lecz już bez pa (...)

75Zupełnie inaczej postępuje Gombrowicz: jego Banbury zabiera na pokład tylko jednego i to przypadkowego pasażera, Zantmana, który nawet nie wyjaśnia, jak to możliwe, że on, pasażer oczekiwany na statku Berenice, został przywitany na brygu Banbury bez żadnych pytań – skąd się wziął, dokąd płynie, czy opłacił podróż, a nawet dlaczego nie ma bagażu46.

• 47 Przejaw jego paranoi: „unikam w ogóle rozmów, ponieważ uważam, że linia grot-rei niepotrzebnie skrę (...)

77Sienkiewicz ze wszystkimi prowadzi rozmowy, najczęściej zdawkowe, ale tworzące relacje międzyludzkie. Na Germaniku konwersacja jest podstawową formą kontaktu między pasażerami. Na Banburym odwrotnie – w przeciwieństwie do Sienkiewicza – Zantman unika rozmów47, na brygu nie ma konwersacji, a rozmowa Zantmana z kapitanem i jego zastępcą to manifestacja przemocy słownej, z trudem tłumionej wulgarności i nieznającej granic brutalności.

• 48 „Kto się boi zmoknąć, może w każdej chwili – opuścić okręt”; tamże, s. 126.
• 49 Tamże, s. 168. W znaczeniu negatywnym filut to oszust, krętacz, cwaniak.

78Na Germaniku między załogą a pasażerami nawiązują się relacje życzliwości i pomocy. Na Banburym kapitan i jego zastępca nie mają żadnego kontaktu z załogą, natomiast manifestują wobec niej obcość, brutalną siłę i pogardę („te łajdaki”). I niemal od początku rejsu grożą Zantmanowi śmiercią48. Kto z kim przestaje, takim się staje: Zantman pod ich wpływem obrzuca (w myślach) załogę epitetami: „To są niewiarygodne łajdaki”; „Cóż to za dranie! Co to za filuci49, co to za kombinatorzy […]. Wiedziałem wprawdzie, że to banda kombinatorów, ale nie myślałem, żeby aż do tego stopnia”.

• 50 Kapitan Clarke uważa się na brygu za pana życia i śmierci.

79Na Germaniku załoga i pasażerowie tworzą społeczność solidarną, Banburym rządzi zaś feudalna relacja pana i niewolnika50. Społeczność Germanika opisywana przez Sienkiewicza to ludzie, którzy nie tylko wzajemnie się wspierają, ale też się potrzebują, a przede wszystkim są sobą zainteresowani. Natomiast Zantman na Banburym jest milczącym obserwatorem – dla niego wszystko, co widzi na statku, jest najpierw dziwaczne i niezrozumiałe, a następnie powoli staje się źródłem zaskoczenia i zdziwienia prowadzącym do lęku, który zaczyna nad nim całkowicie panować.

• 51 W. Gombrowicz, Pisma zebrane, t. 1, s. 141.

81Tym źródłem niepokoju, potem lęku, a w końcu strachu i paniki Zantmana są zawiązujące się pomiędzy członkami załogi więzi międzyludzkie, rodząca się na jego oczach wspólnota marynarzy oparta na jawnie manifestowanych pozytywnych uczuciach, w tym homoseksualnych, na sentymentalnych emocjach wyrażanych gestami czułości. „Trzeba widzieć, jak umieją roztęskniać się wszystkim, co im wpadnie w rękę. Ujmują pieszczotliwie szczotkę i spoglądają sobie wiernie w oczy”51.

• 52 W. Gombrowicz, Krótkie objaśnienie, s 338. Znaczenie tej problematyki (co prawda jako wariantu fant (...)
• 53 W uwagach do tego artykułu – za które bardzo dziękuję – Zdzisław Łapiński napisał: „gdybym ja sam m (...)

86Pierwszym, zupełnie pomijanym w dotychczasowych interpretacjach tego opowiadania, są relacje między poznawaniem rzeczywistości a statusem procesów mentalnych. Mówiąc w największym skrócie, chodzi o dowolność asocjacji, fałszywą logikę rozumowania, absurdalne ciągi dowodowe, pułapki semantyki języka czy absurd i nonsens traktowane jako racjonalizm i sens, słowem o to wszystko, co Gombrowicz określał jako „szaleństwo umysłu”. Ten sam mechanizm ilustruje opowiadanie Tośka, jest on też przedmiotem opisu w recenzji z powieści Cervantesa Don Kichot. Obłęd poznawczy lub, mówiąc inaczej, paranoiczną epistemologię uprawianą przez Zantmana na brygu Banbury Gombrowicz nazwał wprost i dosadnie scharakteryzował w swoim autokomentarzu do tego opowiadania. Przypomnijmy: „Jest to dramatyczna historia umysłu, opisana za pomocą zdarzeń zewnętrznych. Jest to nieustanna praca mózgu, snującego sieć, która wreszcie dławi. Świętoszek Zantman zwariował, uczony dowolnością maniacką monotonią oraz esencjonalną nieprzyzwoitością groteskowych niedorzecznych zjawisk, przedrzeźniających najskrytsze tajemnice duszy”52. Realizacją tego debiutanckiego opowiadania jest najambitniejszy i – z racji tego, że był ostatni – najważniejszy utwór Gombrowicza: powieść Kosmos (1965). Tak, tak – ostatecznie bryg Banbury dopływa do portu, a ten port Kosmos się nazywa… Na przeprowadzenie łuku pomiędzy problematyką szaleństwa umysłu w Tośce, Przygodach czy Zdarzeniach na brygu Banbury oraz w Kosmosie gombrowiczologia nadal oczekuje53. Ja też – ja mam czas, ja poczekam…

• 54 Znamienne, że gdy w zakończeniu sztuki Iwona przez chwilę pozytywnie wpływa na księcia Filipa, a ta (...)
• 55 Jakie były personalne (Gombrowiczowskie) źródła takich lęków i takiej postawy, to osobny temat, dal (...)

88Poczucie zagrożenia wspólnotowością było osobistym tematem Gombrowicza. Łatwo można wskazać jego realizacje literackie. W Zdarzeniach na brygu Banbury (1933) należą do nich oparte na bliskości związki homoseksualne między mężczyznami, w Ferdydurke (1935) zagrożeniem dla jednostki są szkoła, rodzina i wszelkie działania oparte na identyfikacji grupowej, w Iwonie księżniczce Burgunda (1938) są nimi władza i relacje rodzinne nieodmienne prezentowane jako patologiczne54, w Ślubie (1953) identycznie: władza i rodzina. Jeśli prześledzić kolejne utwory: Trans-Atlantyk, Pornografię, Operetkę czy Kosmos – w każdym łatwo wskazać ten sam problem (zagrożenie jednostki przez zbiorowość, przez relacje międzyludzkie i spajające je konwenanse) przedstawiony w najróżniejszych wariantach artystycznych. Wiele z nich da się odnaleźć też w Dzienniku, Wędrówkach po Argentynie czy we Wspomnieniach polskich55. Parafrazując twierdzenie Kaliściaka, powiem: głównym tematem opowiadania Zdarzenia na brygu Banbury jest lęk przed bliskimi relacjami międzyludzkimi i szaleństwami umysłu.

• 56 Tę cechę świata Gombrowicza przenikliwie dostrzegła Ewa Thompson: „W systemie relacji międzyludzkic (...)

89Natomiast całkowitym zaprzeczeniem modelu interakcji społecznych Gombrowicza (opartych na poczuciu lęku i obcości) jest oczywiście model spontanicznych interakcji wspólnotowych w twórczości Sienkiewicza, dla których w świecie Gombrowicza nie było miejsca56.

• 57 Fundamentem interpretacji tej problematyki pozostaje pionierska książka Łapińskiego Ja, Ferdydurke (...)
• 58 C. Miłosz, Kim jest Gombrowicz (1970), w: tegoż, Prywatne obowiązki, Instytut Literacki, Paryż 1972 (...)

90To właśnie problem interakcji społecznych traktowanych jako zagrożenie dla jednostki, a nie tematyka homoseksualna (czy queerowa), stanowi oś konstrukcyjną twórczości Gombrowicza57. Homoseksualizm oczywiście stale się w niej uwidacznia, ale w artystycznych decyzjach pisarza zajmuje zupełnie inne miejsce niż w przywołanych wcześniej interpretacjach Langer, Kaliściaka, Grimstada i Warkockiego. Istotą tej tematyki w twórczości Gombrowicza jest bowiem dyskrecja, poetyka sugestii, aluzji, opalizacji znaczeń, ich przybliżeń, a nie dosłowności. Dlatego Miłosz mógł napisać, że wyjątkowość podszytego erotyzmem dorobku Gombrowicza polega na tym, że „nie ma [w nim] ani jednego opisu kopulacji”58.

• 60 . Dawał temu wyraz w listach, zob. m.in. Walka o sławę, cz. 1: Korespondencja Witolda Gombrowicza z (...)

92Całkowite usunięcie śladów listu Sienkiewicza z 1868 roku jako inspiracji Zdarzeń na brygu Banbury jest równocześnie pierwszym śladem jednego z podstawowych dylematów pisarstwa Gombrowicza – mówiąc w największym skrócie: pisarz zdawał sobie sprawę, że zainteresowanie jego twórczością nigdy nie zbliży się do popularności dzieł autora Trylogii. Miał świadomość, że Polacy, tak jak u schyłku XIX wieku, tak samo w wieku XX sięgają po twórczość Sienkiewicza, a nie po jego Pamiętnik, Ferdydurke, Trans-Atlantyk, Pornografię czy Kosmos60. Gombrowicz, „pisarz pierwszorzędny”, mógł co prawda umieścić Sienkiewicza wśród „pisarzy drugorzędnych”, ale nie zmienił przez to faktu, że w „literaturze dla kucharek” – o której wykorzystaniu na swojej drodze do sławy marzył całe życie – miejsce Sienkiewicza pozostało dla niego niedoścignione.

• 61 J. Błoński, Gombrowicz a ethos szlachecki (1974), w: tegoż, Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. Stud (...)

93Większa popularność „drugorzędności” niż „pierwszorzędności” była dla niego problemem, który próbował rozwiązać w swojej literackiej „walce o sławę”. Robił to jednak zawsze na swoich warunkach, po swojemu rehabilitował więc tradycję szlachecką61, po swojemu odnowił sienkiewiczowską stylizację w Trans-Atlantyku, a przede wszystkim jedyny esej, jaki napisał o polskim pisarzu – i to jedynym, którego nazwał „pierwszorzędnym” (!) – poświęcił Henrykowi Sienkiewiczowi.

• 62 E. Thompson, Witold Gombrowicz, s. 9-10.

94Zastanawiając się nad związkami twórczości Gombrowicza z kulturą polską, Ewa Thompson napisała, że „odczytywanie Gombrowicza poza kontekstem polskim pozbawia jego twórczość szczególnych wartości”, zniekształca ją. „Pisał na przekór polskości. Właśnie w tym był rzeczywiście polski”62. Bez uwzględnienia tej strategii, bez pamiętania, kogo Gombrowicz ukrył na brygu Banbury i jaka uniwersalna problematyka jest jego metafizyczną kontrabandą, nasza lektura niezwykłej twórczości Gombrowicza będzie tylko lekturą Młodziaków.