1 Humanistyka w Polsce zmienia się stale i dynamicznie, także pod wpływem nie zawsze chcianych, ale za to dość regularnych reform i nowych regulacji wprowadzanych zarówno w obrębie nauki i szkolnictwa wyższego, jak też edukacji. Jedną z ostatnich jest wprowadzenie nowej dyscypliny, czyli polonistyki. Zmiana ta nie musi być wcale rewolucyjna (wszak o tym, czy poszczególne wydziały, instytuty czy wreszcie naukowcy zechcą do tej dyscypliny przynależeć, będą decydować sami zainteresowani – a przynajmniej tak być powinno), niemniej jednak nawet dla tych, którzy chcieliby pozostać przy swoich dotychczasowych specjalnościach, stanowi okazję do ponownego sprofilowania się jako badacza i zadania pytania o granice podziałów dyscyplinarnych.

3 Piszę tu o swojej pozycji częściowo dlatego, by się wytłumaczyć. Stworzenie nowej dyscypliny było dla mnie – podobnie jak dla większości osób z mojego pokolenia – zaskoczeniem (a już na pewno byłoby nim, gdyby brać pod uwagę wyłącznie oficjalną komunikację kierowaną do tej grupy), i z całą pewnością będzie komplikacją. A to oznacza, że moja pierwsza reakcja na zmianę daleka jest od entuzjastycznej. Nie chcę poszerzać tego wątku, istotnego raczej dla wąskiej grupy, ani pisać o tym, dlaczego dla młodszych badaczy wszystkie, a szczególnie szybkie, zmiany strukturalne są zawsze raczej wyzwaniem niż pomocą, tylko dla uczciwości zaznaczyć wstępny sceptycyzm.

4 Co przyniesie ze sobą nowa dyscyplina? To pytanie, które zadają sobie obecnie humaniści z pokrewnych specjalności z tym samym zaangażowaniem, bez względu na zajmowany stopień lub staż w instytucji (choć – po raz ostatni zaznaczę różnicę pokoleniową – nie z tym samym niepokojem i nie z tymi samymi obawami). Co dobrego i co złego może wynikać z ustanowienia dyscypliny, która może zarówno scalić polonistyczne literaturoznawstwo i językoznawstwo, jak i stanowić dla tych dwóch wciąż istniejących dyscyplin alternatywę? A nawet: jaki jest cel powołania tego bytu i na ile ma on związek z klasycznie rozumianą filologią, a na ile z nieco mniej klasycznie rozumianymi studiami obszarowymi (area studies)?

5 Te pytania – w bardzo podobnej formie – zadawał między innymi broniący koncepcji powołania nowej dyscypliny profesor Ryszard Koziołek, rektor Uniwersytetu Śląskiego. I odpowiadał na nie w sposób z mojej perspektywy obiecujący:

• 2 R. Koziołek, Polonistyka jako powinność, „Forum Akademickie”, https://forumakademickie.pl/sprawy-na (...)

W najbardziej lapidarnym uproszczeniu polonistyka jako dyscyplina naukowa powinna badać „polszczyznę”, przez który to przedmiot rozumiem wszelkie manifestacje kulturowe, których medium jest język polski, łącznie z nim samym, czyli polszczyzną jako repertuarem jej odmian współczesnych i historycznych. Byłaby to zatem polonistyka bardziej w rozumieniu Polish studies niż filologii polskiej2.

6 Rektor UŚ argumentuje przy tym, że metodologia badań polonistycznych często wykraczała poza językoznawstwo i literaturoznawstwo, a więc ustanowienie dyscypliny, która ten podział znosi, w pewnym stopniu sankcjonuje istniejącą już (i dobrą) praktykę. Drugim plusem reformy jest lepsze zintegrowanie polonistyki z wyzwaniami współczesnej edukacji szkolnej, trzecim (choć być może najważniejszym) – wyeksponowanie badań nad kulturą polską jako szczególnie istotnych dla polityki naukowej w Polsce.

8 Na zagrożenia zwracała uwagę w swoim felietonie Inga Iwasiów, sugerując w nieco ironiczny sposób, że być może „nowa polonistyka” nie będzie wcale nowa, lecz będzie stanowiła powrót do nie tyle nawet tradycyjnego, ile nawet tradycjonalistycznego rozumienia filologii narodowej, która ma tożsamość narodową mniej lub bardziej wprost wspierać. Jednak nawet wyraźnie sceptyczna Iwasiów zwracała uwagę również na wyraźny potencjał tej zmiany dyscyplinowej:

• 4 I. Iwasiów, Z polonistyką jest jak z tradycją w filmie Barei. Pamiętacie, miała być nowym, modnym, (...)

Losy nowej-starej dyscypliny mogą być różne. Niewykluczone, że posłuży utrwaleniu megalomanii, zawężeniu perspektywy. Pozornie nie ma znaczenia dla nikogo, kto nie pracuje na wyższej uczelni. W praktyce może zrewitalizować połączenia między uniwersytetem a szkołą, przyczynić się do podejmowania tematów traktowanych dotąd jako drugorzędne. Byle nie okazała się wyłącznie martwą mową ojców i kolędą4.

9Używając języka być może mało pasującego do rozważań na temat nowej, ale jednak polonistyki, można uznać, że obecnie wszyscy zaangażowani w dyskusje o jej kształt zajmują się pewną formą analizy SWOT (a więc badania, które ma pokazać silne i słabe strony danego projektu [strengths, weaknesses], oraz szanse [opportunities] i zagrożenia [threats], które tenże projekt rodzi). Warto moim zdaniem tę analizę doprowadzić do końca, zwłaszcza że ten kierunek myślenia o nowej dyscyplinie wydaje mi się obiecujący – opiera się wszak na analizie tego, co rzeczywiście zmiana może przynieść, a nie na traktowaniu jej jako niezbędnej korekty być może błędnego podziału dyscyplinowego, jaki istniał do tej pory.

10 Za mocną stronę projektu uznawane jest jego nastawienie na konsolidację wcześniej oddzielonych sfer, czyli literaturoznawstwa i językoznawstwa. Po tej stronie wyobrażonej tabelki SWOT trzeba również wpisać najbardziej oczywisty wymiar zmiany: wydobycie polonistyki z grona innych dyscyplin jako wyróżnionej, bo zajmującej się właśnie kulturą, literaturą i językiem narodowym. Tenże specjalny status jest, co moim zdaniem oczywiste, również szansą – skoro polonistyka ma stać się osobną dyscypliną, to łatwiejsze będzie traktowanie jej jako czegoś więcej niż tylko jako jednej z wielu filologii lub tylko sfery zainteresowania badań językoznawczych i literaturoznawczych. Szansą jest również bez wątpienia możliwość pomyślenia tej dyscypliny na nowo, tak jak proponuje to Ryszard Koziołek: a więc jako czegoś więcej niż tylko filologii – jako rodzaju studiów obszarowych, zainteresowanych Polską i językiem polskim w jego wszystkich przejawach oraz reprezentacjach.

11Redefiniowanie dyscypliny otwiera kolejne możliwości. Jedne z nich mają charakter raczej wewnątrzuniwersytecki – to okazja do odświeżenia programów studiów, swobodniejszego łączenia nie tylko literaturoznawstwa i językoznawstwa, ale też, przynajmniej w pewnym stopniu, kulturoznawstwa, medioznawstwa, a także politologii. Inne zdecydowanie poza uniwersytet wykraczają, bo tak pomyślane studia mogłyby być atrakcyjne z powodu nie tylko ustanowienia nowych sojuszy między edukacją wyższą a nauczaniem na wcześniejszych etapach („nowa polonistyka” kształciłaby „nowego polonistę”, o wyższych i bardziej zróżnicowanych kompetencjach, a tenże „nowy polonista” zapewne byłby w stanie skuteczniej uczyć „języka polskiego”, który mógłby się przekształcić w rozleglejszy i ciekawszy przedmiot szkolny), lecz również kształtowania postaw obywatelskich.

14Ta największa szansa jest jednak również największym zagrożeniem: służebności lub – jak sugerował Koziołek – powinności polonistyki mogą i przyczyniać się do jej rozwoju, i wspierać rozwój społeczeństwa, i – zwłaszcza przy mało stabilnej sytuacji nauki w Polsce – stanowić przedmiot politycznie motywowanych nacisków. Ambitnie pomyślane studia obszarowe, które mogłyby połączyć specjalistów z kilku różnych dyscyplin, mogą zmienić się w nową formę politologii, skupioną na polskich sprawach wewnętrznych, w której literatura i kultura będą tylko dodatkiem, a nie głównym przedmiotem zainteresowania. Zamysł stworzenia interdyscyplinarnej w gruncie rzeczy dziedziny badań może zostać zastąpiony pomysłem na odtworzenie dziewiętnastowiecznych koncepcji budowania filologii narodowych. Płynność granic nowej dyscypliny (i brak ich jednoznacznego dookreślenia, a także brak gwarancji, że nawet jednoznaczne dookreślenie dokonane obecnie będzie respektowane za kilka lub kilkanaście lat) jest największym możliwym zagrożeniem nie tylko dla tej nowej dyscypliny, lecz także dla dyscyplin „ościennych”, które polonistyka może albo wydrenować, jeśli będzie zasadniczo udanym projektem, albo ograniczyć, jeśli okaże się podatna na narzucanie politycznie motywowanych celów.

15Drugim, nieco mniejszym zagrożeniem jest możliwość radykalnego oddzielania polonistyki od innych dyscyplin, zajmujących się czy to językoznawstwem, czy to literaturoznawstwem – nie tylko polskim. Wprawdzie trudno odmówić słuszności argumentom, że rozdział literaturoznawstwa i językoznawstwa bywał sztuczny, ale moim zdaniem równie trudno odmówić słuszności tezom, że wydzielanie polonistyki jako osobnej dyscypliny przyczyni się do ograniczenia badań sytuujących się na granicach kultur i języków, i to nie tylko w ramach klasycznie rozumianej komparatystyki. Mam tu na myśli kierunki i trendy badawcze, które raczej nigdy nie staną się osobnymi dyscyplinami badawczymi, jak studia nad pamięcią, badania nad afektami, ekokrytyka, geopoetyka i wiele, wiele innych, które do literaturoznawstwa mogły należeć, jeśli przedmiotem ich badań był tekst literacki. Nie wiem jednak, na ile ich profil przystawałby do polonistyki, w której to nie przedmiot badań definiuje przynależność do dyscypliny, lecz cecha tego przedmiotu: przynależność do polskiej kultury.

16Zwracam uwagę na to zagrożenie; jest ono realne dla całego systemu nauki, a nie jedynie dla tych, którzy zechcą współtworzyć nową dyscyplinę. Pojawienie się nowej kategorii badawczej trwale zmienia istniejący już układ odniesień i wprowadza chaos, który może być zarówno krótkotrwały oraz twórczy, jak i długotrwały oraz destrukcyjny.

17Prowadzona przeze mnie analiza SWOT mogłaby być obszerniejsza i bardziej zniuansowana. Mam jednak wrażenie, że nawet gdyby taka była, nie potrafiłabym uczynić jej konkluzywną: o ile wskazane przeze mnie mocne i słabe strony mogą być (i na pewno będą) uznane albo za arbitralne, albo za niedoszacowane lub przeszacowane, o tyle są one jakoś mierzalne. Tymczasem dla jakiejkolwiek konkluzywności konieczne byłoby również zważenie prawdopodobieństwa szans i zagrożeń, jakie omawiana zmiana niesie. A tu nie potrafię wyważyć, na ile skale prawdopodobieństwa zjawisk pozytywnych i negatywnych są do siebie porównywalne. Taka ocena jest skrajnie trudna zwłaszcza dla osoby z mojego pokolenia, dla którego umiarkowany pesymizm jest najbardziej naturalną reakcją – sądzę, że hasło „polonistyka jako powinność” będzie realizowane raczej jednostronnie: jako moja/nasza powinność tworzenia polonistyki tak, by spełniała określone służebności, a nie jako powinność społeczna i polityczna wobec polonistyki jako zadania, które należy wspierać właśnie dlatego, że jest społecznie istotne.

18Moje osobiste wątpliwości może rozwiać albo potwierdzić tylko czas, i to raczej nie przyszły rok lub dwa, lecz pięć lub dziesięć lat. Nie zmienia to faktu, że już ten numer pokazuje, jak polonistyka przyszłości mogłaby wyglądać, łącząc różne podejścia badawcze i metodologiczne tak, by na pierwszy plan wysuwała się polska literatura i kultura, ale by na zainteresowanie kwestiami wychodzącymi poza lokalną specyfikę wciąż pozostawało sporo miejsca. W tym numerze prezentujemy więc zarówno blok tekstów poświęconych szeroko rozumianej polonistyce: od artykułu Włodzimierza Boleckiego, dotyczącego pisarstwa Witolda Gombrowicza, przez tekst dotyczący Czarnej róży Juliana Stryjkowskiego (Ireneusz Piekarski) i wierszy Andrzeja Lenartowskiego (Łukasz Tofil) oraz pisarstwa Ewy Kuryluk (Maciej Mazur), przez zróżnicowane artykuły dotyczące szeroko rozumianej polskiej kultury – pod tą etykietą mieści się i tekst dotyczący pisarstwa Antoniego Kępińskiego (Piotr de Bończa Bukowski), i poświęcony polskiemu dyskursowi eugenicznemu (Anna Piniewska), i pamięci pejzażu postindustrialnego (Inga Iwasiów). Nie brakuje również artykułów literaturoznawczych, które znacząco wychodzą poza polski kontekst – od tekstu poświęconego plagiatowi (Marek Zaleski), przez analizę literatury science fiction (Anna Łebkowska), do tekstu ogniskującego się wokół myślenia o literaturze jako o symptomie (Anna Turczyn). Wyraźnie widoczne są również te sytuujące się już obecnie między dyscyplinami, jak dotyczący nazywania kacetu artykuł Piotra Weisera czy poświęcony ezoterycznym dziełom eksperymentalnym tekst Moniki Rzeczyckiej i Agaty Świerzowskiej. Oprócz tego publikujemy także artykuły pamięciologiczne (jak tekst Sabiny Giergiel i Katarzyny Taczyńskiej na temat pamięci o działaniach Diany Budisavljević), w pewnym stopniu socjologiczne (artykuł Jana Radomskiego, podejmujący temat procesów socjalizacji w Autobiografiach Thomasa Bernharda) czy ogniskujące się wokół pytań filozoficznych (jak tekst Antoniny Januszkiewicz, dotyczący powstawania państwa, oraz Mariii Varlyginy, poświęcony heterochronii).

19Ta zamierzona różnorodność pokazuje, na jakie problemy (i zarazem szanse!) będzie zawsze natrafiał każdy podział dyscyplinowy, i zarazem każdy autor, który wynik swoich nieraz wielomiesięcznych lub wieloletnich badań będzie musiał określić jako przynależny do określonej dyscypliny. Zwracam na to uwagę, bo być może bardziej istotne od tego, jak dokładnie wspominane podziały dyscyplinowe będą przebiegały, okaże się uznanie, że interdyscyplinarność stała się już praktycznie niezbywalną cechą współczesnych badań, które – jak w przypadku wielu artykułów z tego numeru – są i polonistyczne, i literaturoznawcze, i często kulturoznawcze albo filozoficzne. Jednak odpowiedź na pytanie, czy wciąż zmieniający się system nauki w Polsce będzie otwarty na bycie zarówno…, jak i… (tu można wstawić dowolne dyscypliny naukowe), jest moim zdaniem wciąż nieprzesądzona.