• 2 Więcej na temat etymologii: D.S. Landes, Revolution in Time: Clocks and the Making of the Modern Wo (...)
• 3 A. Czechowicz, Świat nakręcony. Zegar jako figura natury i obrotu spraw ludzkich w poezji Wacława P (...)
• 4 D. Śnieżko, Chronopoetyka (zwłaszcza dawna) i jej przekładnie, „Autobiografia. Literatura. Kultura. (...)

1Tytuł artykułu wymaga paru słów komentarza. Po pierwsze, będę miał na uwadze zegary i zegarki. Polska terminologia różnicuje się tylko na skali rozmiarów (większe, mniejsze), nie oddając istotnej zmiany w dominancie sensorycznej rejestrowanej przez historię zegarmistrzostwa: od gongu, dzwonu (clock) do czujnej obserwacji (watch), co w pewnym stopniu oddaje także nomenklatura francuska: une orloge – ‘zegar’ i szerzej (zgodnie z łac. znaczeniem słowa horologium), każde urządzenie do pomiaru czasu; une montre – ‘zegarek osobisty’, którego nazwa jest derywatem od montrer, ‘ukazywać’2. Po drugie, pierwsza część mojego tytułu jest parafrazą fragmentu cudzego tytułu: Świat nakręcony. Zegar jako figura natury i obrotu spraw ludzkich w poezji Wacława Potockiego. Jest to etykieta, jaką Agnieszka Czechowicz opatrzyła artykuł opublikowany w tematycznym numerze szczecińskiej „Autobiografii”3, poświęconym właśnie chronopoetyce jako postulowanemu nastawieniu kulturowej teorii literatury – w skojarzeniu z antropologią rzeczy, komunikacji i technologii. Ponieważ i dla mnie była to okazja do wyrażenia paru sugestii w sprawie terminu, zasięgu i perspektyw chronopoetyki4, powtórzę je teraz lub rozwinę, ale tylko w zakresie, jaki wyda mi się niezbędny do treściwego zrealizowania obietnic wynikających z tytułowej formuły.

• 5 W. Tomasik, Ikona nowoczesności. Kolej w literaturze polskiej, WUWr, Wrocław 2007.
• 6 F. Bacon, Novum organum 1, CXXIX, przeł. J. Wikarjak, https://sady.up.krakow.pl/filnauk.bacon.norga (...)
• 7 W. Kula, Miary i ludzie, PWN, Warszawa 1970.

2Zapowiada ona dwa ukierunkowania: po pierwsze, na wzajemne odniesienia pomiędzy zegarową chronometrią a światem przedstawionym w miarach wiersza, a po drugie, na historię zegarów i zegarków mechanicznych (nakręcanych ręcznie, później także automatycznie) jako ikon nowoczesności: wczesnej i rozwiniętej. Tu oczywiście nawiązuję do książki Wojciecha Tomasika Ikona nowoczesności, poświęconej kolei i literaturze5; zegar śmiało można dopisać do listy przełomowych wynalazków ułożonej przez Francisa Bacona (druk, proch, kompas)6, a rozwój sztuki zegarmistrzowskiej dokonywał się w bezpośredniej zależności od coraz większej prędkości podróżowania (dla nas, polonistów, honorowym patronem tej współbieżności mógłby być Juliusz Słowacki, który kolekcjonował zegarki i fortunnie inwestował w akcje kolei lyońskiej). Te ograniczające ukierunkowania nie wykluczają, rzecz jasna, żadnych rokujących merytorycznie kontekstów, jednak badawcze przywileje dla mechanicznych systemów pomiaru czasu pozwalają skupić uwagę na obszarze, który – w odróżnieniu od docenionego już kolejnictwa – nie stał się w ciągu ostatnich dekad uzasadnieniem dla strategicznych inwestycji literaturoznawczych, choć bez trudu można wskazać cenne książki i studia, dla których zegar/zegarek był ważnym tematem czy motywem. Warto też może wspomnieć, że kto chciałby otworzyć kwerendę od klasycznej monografii Witolda Kuli Miary i ludzie7, znajdzie w niej wiadomości między innymi o różnicach pomiędzy korcem krakowskim i gdańskim, ale ani słowa o rozbieżnościach między włoskim systemem kalkulacji godzin zegarowych, który w XVI wieku obowiązywał w Krakowie (godziny liczone od zmroku), a niemieckim, którego przestrzegano w Gdańsku (godziny liczone od wschodu słońca), ponieważ chronometria nie została w tej pracy uwzględniona.

• 8 D.S. Landes Revolution in Time, s. 96-97, 323; L. Boerner, J. Rubin, B. Severgnini, A Time to Print (...)
• 9 D.S. Landes, Revolution in Time, s. 76; M.R. Matthews, Time for Science Education, s. 70.
• 10 Zob. A.M. Cohen, The Clockwork Self: Mechanical Clockwork and Early Modern Discipline, w: tegoż, Te (...)

3Dodajmy jeszcze, że w polskim literaturoznawstwie (zwłaszcza gdy mowa o renesansie) nie brak przypomnień o roli druku dla wczesnonowożytnych procesów modernizacyjnych, ale znacznie rzadziej podnosi się w tym kontekście znaczenie mechaniki zegarowej; tymczasem historia kultury i technologii ma już cokolwiek do powiedzenia na temat synergicznego związku piśmienności, druku, protestantyzmu, emancypacji wspólnot miejskich – i zegara8. Niedokładność ówczesnych czasomierzy zwraca uwagę na akustyczny porządek władzy, czyli reguły narzucenia czasu wzorcowego – na przykład prymat władzy królewskiej nad duchowną mógł się wyrażać w podporządkowaniu zegarów klasztornych i kościelnych zegarowi w rezydencji władcy, co wymagało bieżącej i posłusznej synchronizacji9 – a także na poniekąd odwrotny kierunek miękkiego wpływu, czyli rodzącą się „oddolnie” potrzebę podporządkowania wspólnoty świeckiej dyscyplinie temporalnej, czyli – co oczywiste – wzorcom źródłowo monastycznym10.

• 11 Mumford przekonywał, że przede wszystkim zegar stał się urządzeniem założycielskim dla nowożytnej t (...)
• 12 N.M. Bradbury, C.P. Collette, Changing Times: The Mechanical Clock in Late Medieval Literature, „Th (...)
• 13 Zob. K. Johanson, Regulating Time and the Self in Shakespearean Drama, w: Staged Normality in Shake (...)

4Stan badań świadczy o ukonstytuowaniu się widocznego, interdyscyplinarnego nurtu: z klasykami (Lewis Mumford11), liderami (David S. Landes, Carlo M. Cipolla, Jacques Le Goff), a nawet własną biblioteką, jeśli za taką uznać księgozbiór Horological Society of New York. I stamtąd jednak dochodzą głosy, że zegarowe konteksty dawnej literatury nie zostały jeszcze badawczo docenione12. Skupia ona natomiast żywą uwagę historyków technologii, studiujących między innymi L’Orloge amoureus Jeana Froissarta. Ten czternastowieczny poemat miłosny zawiera pierwszą dość dokładną ekfrazę mechanizmu zegarowego. Niejedyny to przykład zainteresowania i fascynacji, z jakimi poeci późnego średniowiecza przywitali monastyczny wynalazek, odnotowany w Boskiej komedii Dantego i Opowieściach kanterberyjskich Chaucera czy uczczony przez Philippe’a de Mézières w ekfrastycznej pochwale astronomicznego zegara padewskiego, arcydzieła mistrza Jacopa de Dondi, za swe zasługi obdarzonego przydomkiem dell’Orologio13. I nic dziwnego, można by rzec: porządek, miara, dźwięk (prawie wszystko czytano wówczas na głos) to właśnie atrybuty regularnego wiersza.

• 14 Przykładowo: zegar wykonany w 1356 na zamówienie Piotra IV Aragońskiego kosztował – na dzisiejsze p (...)
• 15 „nie zadość byś się wydziwił, gdybyś widział jak niezgrabną a opaloną ręką, ni pewnie pieśćliwszym (...)
• 16 Zob. K. Johanson, Regulating Time and the Self…; S. Chiari, „Vat is the clock, Jack?”: Shakespeare (...)

6W dziedzinie porządkowania czasu i mierzenia jego upływu wczesna nowożytność rozluźniła związki pomiędzy miarami wynikającymi z tych objawów cyklu astronomicznego, które dostępne są bezpośredniemu doświadczeniu (od nich całkowicie zależał zegar słoneczny), a organizacją życia wspólnot (najpierw monastycznych), w coraz większym stopniu kontrolowaną przez odmierzającą równe godziny mechanikę, niezależną od długości dnia. Oznaczało to także zmianę relacji pomiędzy czasem w ujęciu jakościowym i ilościowym, czyli usamodzielnienie i awans czasu matematycznego. Zegarmistrzostwo, podziwiana technica curiosa, zajęło najwyższe chyba miejsce w hierarchii rzemiosł, a drogocenny zegar14, od początku XVI wieku także zegarek osobisty, stał się wyznacznikiem prestiżu miast, dworów i przestrzeni prywatnych. Nie brak na to także literackich przykładów, jak admiracja okazana zręczności zegarmistrza przez Andrzeja Maksymiliana Fredrę15 – wytwórca i serwisant zegarów (łac. magister horologium) reprezentował ścisłą elitę rzemieślników. Niewykluczone, że familiaryzacja mechaniki zegarowej, kosztownej i ekskluzywnej, ale właśnie dlatego w określonych okolicznościach niezbędnej, uzasadnia najsłynniejszy bodaj anachronizm z dziejach literatury: w Juliuszu Cezarze Szekspira zegar wybija godziny; oznacza on jednak coś więcej – bywa nie tylko kosztowym rekwizytem, ale również instrumentem do regulowania czasu akcji16.

• 17 Zob. P. Innocenzi, The Innovators Behind Leonardo, w: tegoż, The True Story of the Scientific and T (...)
• 18 Por. W.R. Shea, Technology and the Rise of Mechanical Philosophy, w: Québec Studies in the Philosop (...)
• 19 B. Huber, The Literature of Horology, w: A General History of Horology, ed. by A. Turner, J. Nye, J (...)
• 20 F.C. Haber, The Cathedral Clock and the Cosmological Clock Metaphor, w: The Study of Time II , ed. (...)
• 21 J. Desboroug, The Changing Face of Early Modern Time, s. 90-103.

7Zarazem jakościowa koncepcja świata jako boskiej księgi natury nadal obowiązuje (najdłużej przetrwa w sztuce i literaturze) i dominuje w potocznym, codziennym jego postrzeganiu. Dominacja ta przejawia się, po pierwsze, być może w tym, że teoria nie bardzo nadążała za praktyką (nie biorę teraz pod uwagę żywych zainteresowań Leonarda da Vinci17), co widać w niektórych kompendiach, takich jak na przykład Horolographia (1531), traktat o zegarach znanego renesansowego matematyka i kosmografa Sebastiana Münstera. Jak się okazuje, w całości poświęcony został on czasomierzom słonecznym i nokturnałom, chociaż w innym dziele tego autora, Kosmografii (ed. niem. 1544, łac. 1550), są przecież wzmianki o najsłynniejszych europejskich zegarach wieżowych – w tamtych czasach stały się one już topicznym elementem pochwały miast. Inne poczytne informatorium, De inventoribus rerum Polidora Vergilia (1499), więcej uwagi poświęca zegarom słonecznym i wodnym niż mechanicznym. Można by rzec, że to tylko jeden z przykładów na niewspółbieżność technologii i nauki18, ale niewykluczone, że w XVI wieku zadziałał czynnik specyficzny dla tej epoki, zegar bowiem nie umiał ani wskazać na swojego wynalazcę (jest do dzisiaj anonimowy), ani wylegitymować się antycznymi „papierami”. Co innego licznie wówczas publikowane opracowania poświęcone zegarom słonecznym – tu istniała tradycja i klasyczna łacińska terminologia19. Problem był także udziałem poezji, choć nie wernakularnej, tylko neołacińskiej, o czym świadczy wyzwanie, przed jakim stanął Philipp Nicodemus Frischlin – autor poematu Carmen de astonomico horologio Argentoratensi (1575) ułożonego na cześć wspaniałego zegara astronomicznego w Strasburgu i jego twórcy – zmuszony do konfrontacji z nomenklaturą astronomiczną, pochodzenia w znacznej mierze arabskiego20. Inna jeszcze sprawa, że (nazwijmy to tak) transfer zaufania – od zegara słonecznego do mechanicznego – był procesem dość złożonym i nieśpiesznym, zakończonym w XVIII wieku21.

• 22 Z. Morsztyn, Emblemata, oprac. J. i P. Pelcowie, Neriton, Warszawa 2001, s. 99.
• 23 F. Rychłowski, Na tęż niedzielę kazanie wtóre, w: tegoż, Kazania na niedziele całego roku, Stanisła (...)
• 24 M. Barłowska, Stare i nowe – dwa nieznane wiersze „na zegary”, w: W poszukiwaniu nowości, red. M. B (...)
• 25 Zob. C. Strzelecka, „Wszechświat to tylko ogromny zegar”. „The Universe is Simply a Gigantic Clock”(...)

9Po trzecie, przeglądając staropolskie utwory z motywem zegara/zegarka, zaobserwować można (przynajmniej na pierwszy rzut oka) coś w rodzaju nalewania młodego wina do starych bukłaków, czyli przypisywanie mechanizmom zegarowym zasadniczo tych samych konotacji wanitatywnych, które trwale już były powiązane z zegarami słonecznymi i klepsydrą: „Zegar wybija na wysokiej wieży,/A czas niewrotny jak bieży, tak bieży” – konstatował Zbigniew Morsztyn, uzupełniając tę refleksję obrazem gorączkowego miejskiego zgiełku, bezcelowej – w ostatecznym rozrachunku – krzątaniny22. Tym samym zegar, rzec by można, zostaje włączony do zasobu alegorycznego jako nowa wersja starego znaku w księdze świata – zgadza się, ale tylko w dziedzinie odniesień do nieodwracalnego upływu czasu jako miary przemijania spraw ludzkich. Alegorie zegarowe reprezentują już bowiem nową wersję tradycyjnej odpowiedniości pomiędzy makro- i mikrokosmosem: „Iż machina świata jest zegarem, rzecz jest barzo jasna” – stwierdził w drugim kazaniu na pierwszą niedzielę Adwentu Franciszek Rychłowski, by – zestawiwszy koła i obciążniki zegarowe z „kołami” i „wagami” niebieskimi – otworzyć moralistyczną wykładnię tego oczywistego dlań stanu rzeczy23. Misterny, detalicznie opisany werk zegarowy w anonimowej i może najbardziej okazałej barokowej ekfrazie ogłoszonej z rękopisu przez Marię Barłowską oddaje, jak wynika z poetyckiego komentarza, celowy i harmonijny ustrój świata24, a topika boskich atrybutów zostaje uzupełniona (podobnie jak u Rychłowskiego) o topos Boga-zegarmistrza25. W skali mikrokosmou starzenie się ciała ludzkiego porównywane będzie teraz do zużycia zegarowych sprężyn i zębatek.

• 26 J.A. Drob, Trzy zegary. Obraz czasu i przestrzeni w polskich kazaniach barokowych, Towarzystwo Nauk (...)
• 27 D.S. Landes, Revolution in Time, s. 14.
• 28 Anonim, Zegar bijący, w: M. Barłowska, Stare i nowe…, s. 142.
• 29 Marek Prejs uważa tę zmianę za późnobarokową wersję humanistycznej koncepcji natura naturans; zob. (...)
• 30 Zob. C. Maris, F. Jacobs, Law, Order and Freedom. A Historical Introduction to Legal Philosophy, tr (...)
• 31 Ujęcie modelowe pozwala tu pominąć wpływ temperatury, wilgotności otoczenia itd., z którego dawni a (...)
• 32 E. Buszewicz, „Bóg i lepsza natura”. Stwórca i stworzenie w dawnej polskiej myśli teologicznej. Rek (...)

10Zegar to ustabilizowana metafora obsługująca nie tylko przemijanie (tempus), ale również – a wobec przemian w paradygmacie wiedzy przede wszystkim – mechanicystyczny obraz uniwersum, odzwierciedlający niezmienne porządki czasowe na poziomie najogólniejszym, czyli aevum26. W zachodnioeuropejskim dyskursie naukowym zegar, jak wiadomo, stał się analogią kluczową w debacie na temat praw rządzących wszechświatem jako model abstrakcyjny, niemający pierwowzoru w naturze, a tym samym człowieka od natury oddzielający27. W obrębie werku sprężyna albo ciężarki odpowiadały ptolemejskiej idei primum mobile („Jako najwyższa sfera w biegu jest skwapliwa,/Tak większa mniejsze koła sprężyna porywa”28), a nad regularnością ruchu mechanicznych „sfer” czuwał układ wychwytu, regulowany przez balans lub wahadło. Przede wszystkim jednak był to „wszechświat” usuwający w cień dawne metafory organistyczne (jak księga natury29), system niezależnych od siebie części, który wprawny majster (taki jak u Fredry) umie rozłożyć co do jednej, złożyć – i będzie pracował30. Co ważne, niezależnie od impulsów z zewnątrz31. Choć taki mechanistyczny pogląd pozostawiał Bogu wspomnianą wyżej rolę zegarmistrza, to w konsekwentnie racjonalnej formule Kartezjańskiej mógł już otwierać perspektywę ateistyczną32.

• 33 J. Singer, Clockwork Genres: Temperance and the Articulated Text in Late Medieval France, „Exemplar (...)
• 34 A. Czechowicz, Świat nakręcony, s. 94.
• 35 Zafascynowany zegarmistrzostwem Karol V Habsburg pomimo wysiłków nie doczekał się, by jego cesarski (...)
• 36 https://www.grammarphobia.com/blog/2018/11/watch.html (24.02.2023).
• 37 D. Draaisma, Machina metafor. Historia pamięci, przeł. R. Pucek, Aletheia, Warszawa 2009.

11Staropolskie literackie zastosowania tej metafory nie wypatrują jednak odkrywczych horyzontów wiedzy, obraz świata pozostaje zintegrowany na dotychczasowych zasadach, a metafora wykorzystywana jest jako nowe vehiculum dla misternego ustroju dzieł boskich, w trybie bliskoznacznym wobec dotychczasowej topiki, jak Deus faber czy Coeli enarrant gloriam Dei, a także jako poręczne narzędzie dla kaznodziejów i moralistów, oferujące konotacje częściowo nowe w porównaniu z klepsydrą czy zegarem słonecznym: porządek, koordynacja i techniczna stabilność werku miały odtąd sprzyjać praktykowaniu cnót wstrzemięźliwości i umiaru (temperantia)33. Ta konserwatywna reakcja na przełomowe wynalazki, polegająca na ich przechwyceniu, semiotycznej adaptacji i wpisaniu w swojski obraz makrokosmosu, znalazła pełny wyraz w poezji Wacława Potockiego, co wykazała Agnieszka Czechowicz: z tą samą łatwością i skutkiem alegoryzuje on zegar, broń palną, papiernictwo i fortyfikacje34. Upodrzędnień zegara wobec naturalnych potrzeb ciała nie brak też u Potockiego, Sebastiana Petrycego czy Jakuba K. Haura, apetyt wystarczająco przecież porządkuje rozkład dnia. Co więcej, zegar mechaniczny był początkowo bardzo niedokładny35 – jak się wyraził w 1784 roku Samuel Johnson, „Słowniki są jak zegarki: najgorszy jest lepszy niż żaden, ale po najlepszym nikt nie oczekuje, że będzie wystarczająco dobry”36. Sprawniej zatem spisywał się jako instrument eschatologicznej moralistyki i oznaka doczesnego prestiżu, zaspokajając, rzec można, dwie wykluczające się potrzeby. Zarazem jednak ta mechanizacja alegorii, czyli – jeśli można tak się wyrazić – technologiczna aktualizacja kodu, dla którego dotychczasowy system biotycznych analogii staje się pomału niewystarczający, mogłaby uchodzić za krok (choćby po omacku) w stronę premodernistycznej dezintegracji obrazu świata, z widokami na umaszynowienie ciał w epoce pokartezjańskiej. Zmiany metaforycznych nośników, jak wykazał Douwe Draaisma w książce Machina metafor37, bywają czułym rejestratorem zmian w paradygmatach wiedzy.

• 38 Anonim, Zegar bijący, s. 143.
• 39 Wysoki umysł w dolnych rzeczach zawikłany. Antologia poezji metafizycznej epoki baroku. Od Mikołaja (...)
• 40 F.C. Haber, The Cathedral Clock…, s. 400.
• 41 Monografistka utworu Falęckiego podaje liczne przykłady polskich i łacińskich rekolekcjonarzy „ureg (...)

12Mechanizacja alegorii lub alegoryzacja mechanizmu byłaby tym samym pierwszym krokiem w stronę „mechanizacji wiersza”, czyli przedsięwzięć kompozycyjnych i stylistycznych korzystających z kulturowej obecności zegara. Chodziło tu najpierw o efekty zmysłowe wzmacniające przekaz, czyli uzupełniające porządek znaczeń o porządek ikoniczny. Zegar czy zegarek to oczywiście urządzenia polisensoryczne i multimedialne, nierzadko arcydzieła rzemiosła, zaopatrzone w program ikonograficzny, własną skryptosferę (dedykacje, maksymy, cytaty itd.) i wystrój akustyczny. Alegorie zegarowe, przełożone na układ i stylistykę wiersza, kierowały wyobraźnię czytelnika ku widokowi tarczy (pełnego zegara lub „półzegarza”, które można było łatwo uzgodnić np. z 12 stacjami Męki Pańskiej), w grę wchodziło też skojarzenie tarczy z płytą nagrobną („Tak zegar grób prawdziwy w sobie pokazuje,/Bo co wewnątrz zamyka, na czele skazuje”38). Przede wszystkim jednak, jak sądzę, liczył się sygnał dźwiękowy, który pozwalał rozegrać polisemię słowa „bić” w kontekście przestróg wanitatywnych: gong zegara w takich razach był posępnym odpowiednikiem dewizy memento mori. Zaliczony do osiągnięć polskiej poezji metafizycznej anonimowy wiersz Zegar bojaźni Bożej z kolekcji Jakuba Teodora Trembeckiego39 jest podzielony na 24 dystychy, a każdy rozpoczyna się anaforą „Zegar bije” o wiadomym i spodziewanym wydźwięku – mamy tu zasugerowany widok (tarcza „pełnego zegara”), a także kompozycyjno-brzmieniową imitację gongu. Nie brak i innych przykładów zegara w roli temporalnego regulatora kompozycji utworu – jednym z pierwszych byłby zapewne traktat moralny Horologium sapientiae Henryka Suzo. Ciekawą realizacją tej zasady były strasburskie przedstawienia pasyjne koordynowane z sygnałem słynnego zegara katedralnego40. Z rodzimego dorobku można by wymienić – tylko dla przykładu – elementy kompozycji Wojska serdecznych nowo rekrutowanych afektów Hieronima Falęckiego (1739), Zegar nabożny Oblubienicy Chrystusowej, w którym Chrystus Pan Oblubienicy swojej pokazuje, co której godziny czynić ma dla miłości swego Oblubieńca (1624), Zegar serdeczny, w którym Jezus godziny wybija w sercu grzesznika, aby go do pokuty nawrócił (1651), Zegar Męki Pańskiej człowiekowi chrześcijańskiemu do wieczności szczęśliwej idącemu w drodze potrzebny (1687), Zegarek abo pamiątka gorzkiej męki i śmierci Zbawiciela naszego… Macieja Głoskowskiego (1648), Zegar myśli chrześcijańskich, to jest medytacyje abo rozmyślania święte i nabożne, którymi człowiek chrześcijański zabawiać się powinien słysząc zegar bijący… Krzysztofa Żarnowca (1744); pomijam ogólne nawiązania do idei zegara, takie jak Jana Białobockiego Zegar w krótkim zebraniu czasów Królestwa Polskiego wiekami królów idący… (1661)41.

• 42 D.S. Landes, Revolution in Time, s. 92.
• 43 P. Rypson, Piramidy, słońca, labirynty. Poezja wizualna w Polsce od XVI do XVIII wieku, Neriton, Wa (...)

13Taki też dźwiękonaśladowczy model oprawy ikonicznej, zasadniczo odwzorowujący sekwencję równych interwałów, będzie dominował w czasach późniejszych, z tym że w ślad za ogólnym kierunkiem rozwoju zegarmistrzostwa, przenoszącego się z przestrzeni publicznej do prywatnej (współbieżnie z kierunkiem od wspólnotowości do indywidualizmu42), poszerzy się on o warianty cichsze: tik-tak, tykanie, cykanie to ikony onomatopeiczne, kojarzone albo z większym zegarem domowym, albo z czasomierzem osobistym, wymagającym pilniejszego nasłuchu i mniejszego dystansu. Zapewne wynika to z niedostatków mojej kwerendy, ale tarcza zegara mechanicznego jakoś nie zainspirowała wyraźniej dawnej poezji wizualnej (z realizacji nowoczesnych najbardziej znana jest bodaj La cravate et la montre Guillaume’a Apollinaire’a). Materiał polski zebrany przez Piotra Rypsona (Piramidy, słońca, labirynty) uwzględnia jedną ilustrację, bliższą zresztą diagramowi niż wierszowi43. Tak jakby wspomniane wyżej kłopoty z przyjęciem do wiadomości fascynującego wynalazku znajdowały odzwierciedlenie w reakcjach i tego gatunku (zważmy, że tak samo Ameryka, nieźle już rozpoznana w XVI wieku, nie od razu naruszyła tradycyjny podział świata na trzy kontynenty). Więcej jest przykładów dla zegara słonecznego, ale rzecz ciekawa, wartościowa książka Rypsona w ogóle nie rejestruje wzoru wersyfikacyjnie najprostszego, czyli klepsydry, co wymagałoby dłuższej chwili zastanowienia.

• 44 Zob. J. Madejski, Zegar tyka, „Autobiografia. Literatura. Kultura. Media” 2021, nr 1, s. 9-11.
• 45 M. Białoszewski, Odczepić się i inne wiersze, PIW, Warszawa 1994, s. 254.

14Znamienne, że alegoryczna służebność mechanizmu zegarowego przetrwała zmiany paradygmatów kulturowych; nie wiem, czy jakikolwiek inny przedmiot codziennego użytku w tym samym stopniu zasługuje na miano przenośnej alegorii. Na dobrą sprawę, każdy kontrolny rzut oka na tarczę czy przyłożenie ucha do koperty przypomina o tej trwałej, pracującej w tle metaforyce. A jeśli nie przypomina, to przypomną poeci. Gdy Stanisław Jerzy Lec pisze Zegar tyka. Wszystkich, to kojarzy przecież odgłos wychwytu z bezceremonialną egalitarnością i nieuchronnością przemijania44. Podobnie, ale jeszcze lapidarniej, a zarazem bliżej, w moim odczuciu, konwencji wanitatywnych robi to Białoszewski w jednej z Awanturek: „– ty ty ty ty ty ty ty ty/czas paluszkiem grozi”45. Zaimek osobowy rozplenia się tutaj w dźwiękonaśladowczej echolalii, nie gubiąc jednak kontaktu ani z tradycją personifikowania czasu, ani z adresatem przestrogi, traktowanym jak niedorostek, trochę w stylu księdza Józefa Baki.

• 46 C. Baudelaire, Kwiaty zła. Wybór, opracował i wstępem opatrzył M. Jastrun, PIW, Warszawa 1973, s. 8 (...)
• 47 K. Rybińska, Wino i życie w poezji Charles’a Baudelaire’a, „Polilog. Studia Neofilologiczne” 2013, (...)

15 Trzymając się nadal szlaku poetyckich retrospektyw, chciałbym pokrótce skomentować trylogię, na którą złożyły się utwory dwóch polskich poetów: Zegar i Zegarek na rękę Zbigniewa Herberta, a także Czyś wiedział… Rafała Wojaczka. Najpierw jednak trzeba przypomnieć wiersz Charles’a Baudelaira Zegar z Kwiatów zła (1857), zbyt długi, by go tu przytaczać, a ważny z dwóch powodów: po pierwsze, czasomierz jest w nim przedstawiony jako mechaniczna personifikacja Chronosa (w tłumaczeniu Artura Międzyrzeckiego: „Bóstwo złowróżbne, okropne, szydercze”46), odsyłająca wstecz do wspomnianych wyżej, a istotnych dla tego poety doświadczeń baroku. Kalkulacja jednostek miary („W godzinę trzy tysiące sześćset razy mija/Sekunda szybka”) nawiązuje zresztą intertekstualny kontakt z motywem minut-buchalterów śmierci z wiersza Do zegarka swego, nie mogąc usnąć angielskiego poety metafizycznego Edwarda Herberta47. Osobne znaczenie przypisać należy obecności insektów, podobne do szeptu tykanie mechanizmu skojarzone zostało bowiem z nieustępliwą i zorganizowaną krzątaniną owadów, uzbrojonych, zdaje się, w ssawki nazwane „trąbami niszczycielskimi” – motyw ten okaże się zasadniczo wspólny dla lirycznych opracowań Zbigniewa Herberta i Rafała Wojaczka. Oto pierwsze z nich, Zegar z tomu Studium przedmiotu (1961):

• 49 A. Nowicka-Jeżowa, Sarmaci i śmierć, PWN, Warszawa 1992, s. 127.

16Utwór ten pokazuje obraz jeszcze dość statyczny i tradycyjny, bo takie jest przecież napięcie pomiędzy pozorem a istotą, tarczą a mechanizmem, czyli, jak się okazuje, gniazdem robaków, mrówek, co przywołuje na pamięć (kulturową) barokowe porównanie tarczy do płyty sarkofagu, a całość – do barokowej „poezji otwartego grobu” (określenie Aliny Nowickiej-Jeżowej49). Różnica polega na tym, że konfrontacja z bezwzględną biologią miała niegdyś utwierdzać w pogardzie dla doczesności, czyli prowadzić do zbawienia, podczas gdy Herbert zwija eschatologiczną panoramę, tak jak zwinął ją – odwracając znaki wartości – znad królestwa Mirmidonów w małej mitologicznej prozie Król mrówek (Król mrówek. Prywatna mitologia, 2013): ludzie-mrówki robią tam swoje obojętni na porządek idei wyższych. W późniejszej wersji (Zegarek na rękę z tomu Napis, 1969) i podobnie, i inaczej:

• 51 Na znaczenie motywu mrówek i zegara w liryce Herberta nieraz już zwracano uwagę. Istotne komentarze (...)

17Uniwersalny historycznie zegar zastąpiony został zegarkiem na rękę nieznanym ani Potockiemu, ani Baudelaire’owi. Doświadczenie wzrokowe ustąpiło doświadczeniu słuchowemu: mrówki są niewidzialne, za to – jak u Baudelaire’a – słychać ruchy ich szczęk utożsamione z tykaniem, a także – na swój sposób – doznaniu dotykowemu, skoro wszystko zaczyna się na przegubie, a kończy w kanałach krwiobiegu. Pomimo znaczących różnic zarówno francuski, jak i polski poeta (zresztą znawca Baudelaire’a) przeprowadzają właściwie ten sam projekt, polegający na dynamicznej konkretyzacji figury czasu jako pożercy, czyli na przekładzie znanej metafory Owidiusza tempus edax rerum (Met. 15, 234) na alegorię: podwojoną w planie wyrażania (zegar i mrówki), z ostatecznością wyroków biologii w planie przekazu. Alegoria ta zdaje się dopisywać dalszy ciąg do historii wczesnonowożytnych napięć pomiędzy ideą czasu mechanicznego i organicznego, z tym że klęska ciała ma tu postać zsekularyzowaną i sama dla siebie jest ostatecznym wymiarem; ogłasza triumf biologii, która rozsadza mechaniczną sterylność zegara – obrazowanie alegoryczne powraca tym samym do organicystycznej macierzy. Dalszy ciąg dopisany został także do literackiej historii owadów: tak jak pracowitość pojedynczej ezopowej mrówki ustępuje żarłoczności mrowiska, tak wartość (egzystencji) ustępuje konieczności (czyli biologicznej entropii) – okazuje się ona jedynym „dobrem”, jakie można przekazać potomstwu. Ten sam zasadniczo kierunek w wersji: od mrówki-Hamleta do mrowiska-społeczeństwa, czyli od podmiotu etycznego do przedmiotu opresywnej kontroli „zegara”, nakreśli Tren Fontynbrasa51.

• 53 Refleks horacjańskiej tradycji w tym wierszu został już dostrzeżony: T. Kunz „Ja”, którego nie było (...)

18 Rafał Wojaczek, zafascynowany, jak wiadomo, Kwiatami zła, z synonimicznego szeregu metafor Zegara podejmuje tylko, jako wzór do przekształcenia, obraz szepczących insektów, rozpoznając w nich, wraz ze Zbigniewem Herbertem, mrówki. I tutaj, jak u Edwarda Herberta, zegarek akompaniuje bezsenności, ale nie kontemplacyjnej, tylko twórczej. Werk zegarowy zdaje się występować w roli podwójnej. Po pierwsze, jako animalizowane siedlisko głodnych mrówek-minut: jego szept oddaje pracę wychwytu, zdyszany szept to już krok, ale tylko krok, w stronę uosobienia, wystarczający jednak, aby przedmiot ustawić w pozycji przeciwnika. Po drugie, regularność chodu znajduje analogon w regularności wiersza. Zwłaszcza że śmierć można obezwładnić, „wkręcając” ją w rym, a koło, spirala, obrót, nakręcanie – są przecież dla mechanizmu zegarowego leksyką fundamentalną. Tym samym i złowieszcze konotacje zegara zostają odczarowane – śmierć będzie wkręcona w tercynę, czyli zażegnana przez rytmiczną formułę bezsennego wiersza-zaklęcia. Pośpiech zasapanego mechanizmu ulegnie precyzyjnemu „chodowi” dobrze uregulowanego rytmu. A ma on przecież i somatyczną stronę: cezura uzgadnia się ze skurczem serca. Wojaczek, podobnie jak jego poprzednicy, nie próbuje przywrócić dawnej eschatologicznej perspektywy. Jednak w odróżnieniu od nich za patrona obiera nie Owidiusza, tylko Horacego (Car. III, 30)53, żarłocznemu czasowi przeciwstawiając ostrożnie zmodernizowaną wersję trwalszego od spiżu pomnika.

• 54 Na osobną (choć zapewne krótszą) opowieść zasługiwałby wątek alternatywny, zegara – mądrego terapeu (...)

19Od samego początku zegar był czymś więcej niż po prostu instrumentem odliczającym godziny. Do jego doniosłych znaczeń symbolicznych należy manifestacja ciągłości w czasie: miasta, instytucji, domu – dlatego właśnie Gerwazy uparcie nakręcał („dręczył kluczem”) dwa popsute zegary w zamku Horeszków. Zarazem przecież rewersem tej stabilnej, przewidywalnej i kojącej fasady („twarzy młynarza”) jest plan ponurych, starych napomnień alegorycznych, którym nowoczesność literacka nie odmówiła prolongaty, choć oczywiście na własnych warunkach54. Inaczej mówiąc, ciągłość, podtrzymywana (serwisowana – podpowiedziałby zegarmistrz), zrywana i przywracana, przypomina – wyraźniej, gdy „zdyszana” i niecierpliwa – o spodziewanym momencie własnego kresu. W ujęciu Zbigniewa Herberta, jak widzieliśmy, zegar stanie, gdy mrówki dokończą dzieła; skojarzenie śmierci z zatrzymaniem werku należy zresztą do dziedziny przeświadczeń i praktyk, łączących pośmiertne rytuały z przesądem.