• 1 Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. R. Nycz, M.P. Markowski, Universitas, (...)
• 2 A. Szahaj, Awangarda krakowska, „Teksty Drugie” 2007, nr 3.
• 3 Zob. B. Balicki, W uścisku rozróżnienia, czyli o tym dlaczego humanistyka niesie zagrożenia dla pro (...)

1Na tak zwany zwrot antropologiczny (antropologiczno-kulturowy) w polskim literaturoznawstwie składało się wiele przedsięwzięć indywidualnych i właściwie tylko jedno zbiorowe – kulturowa teoria literatury (w dalszej części artykułu oznaczana skrótem KTL). Efektem prac zespołu są dwa tomy: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy oraz Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje1, z których zwłaszcza pierwszy spotkał się z szerokim oddźwiękiem środowiska (nie tylko2) literaturoznawczego, współkształtując dominujący w XXI wieku trend uprawiania nieimmanentnej wiedzy o literaturze. Moją intencją jest uważniejsze przyjrzenie się temu, jak KTL opisywała swój przedmiot. W tym celu przywołuję pojęcie stylu badawczego. Punktem wyjścia jest polemiczne nawiązanie do dwóch poświęconych literaturoznawstwu kulturowemu artykułów Bogdana Balickiego (w tym jednego dotyczącego bezpośrednio KTL), które w moim przekonaniu stanowią najciekawsze i jednocześnie najbardziej całościowe ujęcie tematu3.

• 4 R. Nycz, KTL – wyjaśnienia i propozycje, w: Kulturowa teoria literatury 2, s. 14.

2Komentując podstawowe pojęcia określające projekt, Ryszard Nycz rozpoczyna od odróżnienia: KTL jest teorią, „nie jest to wszakże […] teoria w sensie zamkniętego systemu ogólnych twierdzeń o uniwersalnej naturze, cechach i funkcjach przedmiotu, którą by można aplikować w gotowej postaci do testowania właściwości literackich obiektów”4. Tego rodzaju teorie socjolog Robert K. Merton określa mianem całościowych systemów teoretycznych i odróżnia je od teorii średniego zasięgu, które to pojęcie w dalszej części swojego artykułu przejmuje Nycz dla określenia specyfiki KTL. Pierwociny teorii średniego zasięgu odnaleźć można w następującym fragmencie Novum Organum Francisa Bacona:

• 6 Zob. G. Vattimo, Dialektyka, różnica, myśl słaba, przeł. M. Surma, A. Zawadzki, „Teksty Drugie” 200 (...)
• 7 Tamże.
• 8 Zob. tamże.
• 9 Pisałem o tym w tekście Po czy w ramach poststrukturalizmu? „Zwroty” badawcze wobec przełomów parad (...)

3Określeniem „teoria średniego zasięgu” Nycz posługuje się kilkakrotnie w kluczowych momentach programowych tekstów z obu tomów Kulturowej teorii literatury, gdzieniegdzie uzupełniając je o stwierdzenie, że teoretyczna propozycja krakowskich badaczy jest również „myślą słabą”. Połączenie to ujawnić ma swoistą poznawczą „ułomność” KTL6, pozwala także dostrzec jej – by wciąż pozostać przy pojęciach Vattimowskich – „pasożytniczą”7 naturę. Jeśli „myśl słaba” „zaszczepia się” na dialektyce i filozofii różnicy8, przepracowując niektóre ich wątki, KTL pozostaje dialektycznie sprzężona z poststrukturalizmem, to on bowiem wypracował swoisty kod epistemiczny, charakteryzujący się dominacją takich kategorii, jak niestabilność, problematyzacja modeli binarnych, heterogeniczność i niejednolinearność, antyteoretyczność, antydyscyplinarność czy inność, właściwych również krakowskiemu przedsięwzięciu9.

• 10 Na inne sprzeczności projektu Nycza zwraca uwagę Andrzej Skrendo; zob. tenże, Trzy etapy Ryszarda N (...)
• 11 R. Nycz, Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego i s (...)
• 12 R. Nycz, KTL – wyjaśnienia i propozycje, s. 20.

4Paradoksem krakowskiego projektu jest napięcie pomiędzy tak właśnie określonymi skromnymi ambicjami poznawczymi a ambitnym projektem jego statusu w ramach polskiej teorii literatury10. Ambicje, o których mowa, uwidaczniają się na przykład w zakończeniu Kulturowej natury, słabego profesjonalizmu, w którym KTL jest przedstawiana jako przedsięwzięcie mające doprowadzić do „zmiany dotychczasowego charakteru badań teoretycznoliterackich”11, lub w takim fragmencie innego tekstu Nycza: „Kulturowa teoria literatury, tak jak ją rozumiem, to zatem projekt restytuowania badań teoretycznoliterackich w horyzoncie współczesnej refleksji humanistycznej oraz obecnej sytuacji kulturowo-cywilizacyjnej”12. Oba cytaty sugerują, że KTL ma być nie „skromną propozycją na okres przejściowy”, ale projektem redefiniującym granice i kształt dyscypliny, jaką jest literaturoznawstwo. Wydaje się więc, że ambicje projektu nie są bynajmniej „słabe” i „średnie”, ba, z tych słów wyłania się być może nawet wizja nowej paradygmatyzacji literaturoznawstwa.

• 14 Zob. schemat struktury teorii działania w: B. Balicki, Empiryczna Nauka o Literaturze, „Teksty Drug (...)
• 15 W artykule KTL – wyjaśnienia i propozycje ujawnia Nycz problemy, które wiążą się z pojęciem kultury (...)

6Według mojego przekonania Balicki mylnie identyfikuje specyfikę KTL. Dwóch artykułów Nycza otwierających oba tomy Kulturowej teorii literatury nie należy traktować jako awangardy, ale dokładnie odwrotnie: jako ariergardę całości, dla której „kultura” nie jest pojęciem najistotniejszym, lecz która posługuje się takimi pojęciami, jak „autokreacja”, „somatopoetyka”, „wizualność”, „etnopoetyka”, „narracja”, „reprezentacja” etc. Kulturowa natura, słaby profesjonalizm oraz KTL – wyjaśnienia i propozycje nie stanowią apriorycznego programu, za którym pozostali uczestnicy mieliby podążać, stosując go do poszczególnych realizacji. Nie przedstawiają klasycznie pojętej teorii (takiej jak najbliższa Balickiemu Empiryczna Nauka o Literaturze, w której wszystkie poszczególne komponenty wywodzą się z jednego pojęcia nadrzędnego14), odnoszą się bowiem do rodziny pojęć sklejonych prowizorycznie za pomocą kategorii, by tak rzec, wtórnie nadrzędnych: Nyczowskie „kultura” i „doświadczenie” opisują to, co już zostało opisane w tekstach pozostałych uczestników projektu15.

• 16 Zob. B. Balicki, „Kultura”…, s. 394-395. Por. tenże, W uścisku rozróżnienia…, s. 34-36.
• 17 Zob. S. Fuchs, The Professional Quest for Truth: A Social Theory of Science and Knowledge, Universi (...)

7 W innym miejscu sporządza Balicki charakterystykę dwóch form komunikowania: racjonalnej i metafizycznej16. Nie miejsce tu, by oddać sprawiedliwość tej koncepcji – poświęcił jej autor dwa artykuły – skupię się więc na tym, co najważniejsze z punktu widzenia charakterystyki KTL jako stylu badawczego. Metafizyczna forma komunikowania używa pojęć wymykających się mechanizmowi różnicującemu, takich właśnie jak „kultura”, „byt”, „doświadczenie” itd. Brak różnicowania pozostaje funkcjonalny – podtrzymuje istnienie komunikowania metafizycznego, którego racją jest ciągłe „doprecyzowywanie” owych pojęć, w istocie będące tylko namnażaniem się kolejnych niejasnych zdań wymagających wyjaśnienia, i tak dalej w nieskończoność. Ta niekończąca się gra jest możliwa nie dlatego, jak przekonują nas jej uczestnicy, że niejasne i złożone są odpowiadające tym pojęciom sfery rzeczywistości, ale dlatego, że dyskurs metafizyczny jest dyskursem indywidualistycznym, a więc takim, który opiera się na niskiej „wzajemnej zależności” (mutual dependence) i wysokiej „niepewności celu” (task uncertainity). Pojęcia te zapożyczam od (przywoływanego także przez Balickiego) Stephena Fuchsa, który w książce The Professional Quest for Truth. A Social Theory of Science and Knowledge (1992) dowodził, że różnice między naukami przyrodniczymi i humanistycznymi nie polegają – jak usiłowali nas przekonać zwolennicy zwrotu antypozytywistycznego – na różnicy między przedmiotami badań, ale na różnicy między ich społeczną organizacją17. Niska wzajemna zależność pojawia się w humanistyce, w której badania prowadzi się w duchu indywidualistycznym; w takiej sytuacji badacze powiązani są nie intersubiektywnie, lecz na zasadzie dołączania do autorytetu, który produkuje dyskurs odwołujący się do jakichś zewnętrznych (metafizycznych) i niedoprecyzowanych instancji, czym skazuje innych badaczy na wysoką „niepewność celu” – niekończącą się interpretację. Przeciwieństwem jest racjonalna forma dyskursu, będąca efektem organizacji o wysokiej wzajemnej zależności i niskiej niepewności celu. Tutaj

• 19 B. Balicki, „Kultura”…, s. 392.

8Schemat, który przed chwilą przedstawiłem, został przez Balickiego określony jako „jedynie zalążek, pomysł na opisanie zjawisk w obszarze komunikacji naukowej, a nie skończony projekt”19. Skoro jest podatny na przeformułowania, pozwolę go sobie dookreślić jako model pokrywający pewne kontinuum. Nie byłoby więc tak, że mamy dwie osobne formy dyskursu – racjonalną i metafizyczną – ale ciągłość, w obrębie której część zjawisk może być w pewnym stopniu racjonalna i w pewnym stopniu metafizyczna. Przeformułowanie to wynika z empirycznego oglądu praktyki naukowej, która w działaniu nigdy nie osiąga żadnego z tych biegunów. Świetnie to widać właśnie w przypadku takich projektów jak KTL. Balicki zalicza KTL do formy metafizycznej, a więc indywidualnej oraz idiolektalnej, pomijając kolektywność wytwarzania dyskursu. O jego organizacji pisze Nycz następująco:

• 21 O antyteoriocentryzmie zob. Ł. Afeltowicz, Laboratoria w działaniu. Innowacja technologiczna w świe (...)
• 22 Zob. L. Fleck, Patrzeć, widzieć, wiedzieć. Wiele błędnych mniemań rozprasza psychologia spostrzegan (...)
• 23 Tamże, s. 67.

10W ujęciu Flecka – bliskiemu dzisiejszym ujęciom antyteoriocentrycznym21 – podstaw działalności naukowej należy szukać nie w systemach zdań i sądów, ale w zgromadzeniu ludzi, którzy rozmawiają ze sobą. Jeżeli istnieją warunki (na przykład instytucjonalne), aby te rozmowy mogły toczyć się odpowiednio często, wyłania się z nich pewna struktura socjalna (niektórzy w grupie są bardziej uprzywilejowani, inni mniej), a z niej „struktura afektywna” (złożona sieć sympatii, antypatii itd.)22. Dopiero teraz pojawia się – jak to ujmuje (niestety bez żadnych dookreśleń) Fleck – „ideologia”23, którą, jak mniemam, należy rozumieć neutralnie, jako swoistą „gramatykę generatywną”, to znaczy system dopuszczający wypowiedzenie pewnych i blokujący wypowiedzenie innych myśli.

• 25 Zob. A. Kil, J. Małczyński, D. Wolska, Ku laboratorium humanistycznemu, „Teksty Drugie” 2017, nr 1, (...)
• 26 Czytelnik mógłby zapytać, dlaczego tylko styl KTL, a nie KTL jako kolektyw stał się przedmiotem moj (...)

11Przywołałem tu Fleckowski opis formowania się kolektywu i stylu myślowego, ponieważ w moim przekonaniu lepiej odpowiada on praktyce naukowej niż ścisły jej podział na dwie odrębne formy komunikacji, który sugeruje Balicki. Dotyczy to zwłaszcza KTL. Nie jest to praca indywidualna, nie jest to też jednak typowa praca laboratoryjna, której posunięcia organizowałby jakiś paradygmat wytwarzający intersubiektywnie dostępny zestaw pojęć i procedur. Według mojego ujęcia KTL to formacja pośrednia: coś pomiędzy pracą w ścisłym sensie kolektywną (collective work) a „zebraną” (collected work)25, powtórzę: luźny kolektyw myślowy. Taki kolektyw, jak już wiemy, posługuje się pewną rodziną pojęć, czas teraz odpowiedzieć na pytanie, dlaczego można w odniesieniu do niego mówić o stylu badawczym26.

• 28 Tamże, s. 35.
• 29 H.C. White Tożsamość i kontrola. Jak wyłaniają się formacje społeczne, przeł. A. Hałas, Zakład Wyda (...)
• 30 Ł. Afeltowicz, R. Sojak, Arystokraci i rzemieślnicy, s. 37.
• 31 R. Sojak, Spełniona obietnica. Szkic do koncepcji stylów badawczych na przykładzie socjologii wiedz (...)

13W ujęciu Harrisona C. White’a styl jest ostatnim etapem niezwykle złożonego procesu rozpoczynającego się w momencie zetknięcia z jakąś skokową, przygodną i przytłaczającą zmianą – zetknięcia, które owocuje wytworzeniem się specyficznie rozumianej tożsamości, będącej próbą „okiełznania nieprzewidywalności i niepewności w relacjach z innymi tożsamościami”28. Ta tożsamość zawiązuje następnie relację z inną tożsamością, tworząc sieć, czyli „reguły gier, dające w efekcie koordynację zadań w świecie, który generalnie jest chaotyczny”29. Styl pojawia się jako ponadindywidualny wzorzec dokonywania przeskoków między sieciami, „na styku wielu odrębnych kontekstów. Styl tworzy się jako sposób percepcji przejść/połączeń między nimi”30. Dobry przykład ilustrujący tę dość hermetyczną koncepcję podaje Radosław Sojak, pisząc, że sieciami byłyby poszczególne miejsca w budynku uniwersytetu, a „sieciowym przełączeniem naukowca […] choćby przejście z sali wykładowej na salę obrad rady wydziału; z laboratorium do palarni czy też z kuluarów na scenę w trakcie konferencji”31. Jeśli tak, to stylem w tym wypadku byłaby percepcja naukowca, która odnajduje jedność w mnogości przełączeń między tożsamościami.

• 32 Ł. Afeltowicz, R. Sojak, Arystokraci i rzemieślnicy, s. 43.
• 33 Tamże, s. 45-46.

14Odpowiednikiem White’owskiego stylu jest w książce Afeltowicza i Sojaka habitus Bourdieu, który definiują oni jako „system dyspozycji (poznawczych, moralnych, praktycznych etc.) manifestujący się w różnych kontekstach strukturalnych, ale jednocześnie dostosowujący się do warunków otoczenia”32. Tę ostatnią właściwość autorzy zestawiają z koncepcją poznania usytuowanego, którą wyjaśniają za pośrednictwem dwóch rodzajów percepcji lotu piłki przez gracza w baseball: komputacjonistycznej i usytuowanej. Według komputacjonisty gracz jest w stanie złapać piłkę pozostającą w locie, ponieważ jego umysł wykonuje serię obliczeń, których celem jest określenie trajektorii lotu; po dokonaniu obliczeń informacja zostaje przekazana z umysłu zawodnika do ciała przemieszczającego się we wcześniej wyznaczone miejsce. Z punktu widzenia koncepcji poznania usytuowanego nic takiego się dzieje, ponieważ chwycenie piłki jest możliwe nie tylko dzięki obliczeniom umysłu, ale także dzięki specyficznej wiedzy mięśniowej i wzrokowej33. Odnosząc ten podział do wcześniejszego rozróżnienia dwóch form komunikacji: racjonalnej i metafizycznej, można by powiedzieć, że żądanie, aby KTL w całości pomieściła się w formie racjonalnej, to żądanie komputacjonisty – kogoś, kto sądzi, że nauka może rozwijać się jedynie w paradygmatach, które wyznaczałaby klasycznie (nowocześnie) rozumiana teoria literatury: „wyliczająca” zestawy intersubiektywnie dostępnych procedur postępowania z dziełem literackim na podstawie wcześniej przyjętej ogólnej teorii literatury, którą można stosować do każdego zbioru tekstów określonych jako literackie.

• 34 Narastającą świadomość owego kryzysu dobrze oddaje porównanie trzech tomów będących pokłosiem kolej (...)
• 35 Odwołuję się w tym miejscu do rozumienia paradygmatu, które zaproponował Jauss. Według niego w dzie (...)

15Pamiętamy, że skomplikowany proces owocujący wyłonieniem się stylu rozpoczyna się od wstrząsu, który odczuwa się jako niepożądany. W takiej właśnie sytuacji powstaje krakowski projekt. Pierwsze lata XXI wieku to czas podwójnego kryzysu, obejmującego dotychczasowe funkcjonowanie uniwersytetu – coraz mocniej odczuwa się hegemonię neoliberalizmu – i społeczny status literatury, która przestaje być miejscem kształtowania się wyobrażonej tożsamości Polaków34. KTL jest odpowiedzią na drugi kryzys: zachodzące tu rozszerzenie pojmowania literatury na teksty również nieliterackie można odczytywać jako próbę odwrócenia procesu marginalizacji literaturoznawstwa przez odwrócenie procesu marginalizacji przedmiotu jego badań. Jak pokazywał White, aby nieprzewidywalność zamienić w przewidywalność, należy stworzyć relatywnie trwałe relacje, czyli tożsamości, oraz zorganizować tożsamości wokół efemerycznych kontekstów, tak, aby powstały sieci. Odpowiednikiem tego momentu w procesie konstytuowania się KTL jako stylu jest połączenie w jedną sieć wielu heterogenicznych zasobów, do których należałyby: praca w tej samej jednostce naukowej, uzyskanie przez jednego z jej pracowników finansowania badań w postaci grantu oraz, last but not least, podobny, określany przez poststrukturalizm styl myślowy obowiązując wśród czołowych uczestników kolektywu, a także, ogólniej rzecz ujmując, jeden paradygmat, którym byłaby estetyka nieimmanentna35.

• 36 Na temat indeksu osób jako tekstu znaczącego zob. R. Zimand, O liczeniu imion, „Twórczość” 1967, nr (...)
• 37 Nieco inaczej jest w Nyczowym ujęciu poetyki intertekstualnej, które (co zresztą charakterystyczne (...)

17Zacznijmy od „dyspozycji praktycznych”, za które możemy chyba w tym kontekście uznać wybór literatury cytowanej36. Zestawienie bibliografii oraz indeks nazwisk pokazują, że KTL to projekt zachodniocentryczny; do najczęściej przywoływanych autorów należą: Roland Barthes, Pierre Bourdieu, James Clifford, Jacques Derrida, Michel Foucault, Clifford Geertz, Stephen Greenblatt, Edward Said, a z polskich Ryszard Nycz i Michał Paweł Markowski. Jest to zarazem projekt podwójnie zależny – wyrasta z poststrukturalizmu i postmodernizmu oraz przeszczepia badania przeprowadzone na Zachodzie na teren polski. Czyni to na dwa sposoby: poprzez streszczenie ewolucji literaturoznawstwa zachodniego od stanu przed- do stanu kulturalistycznego37 i poprzez zastosowanie badań do interpretacji tekstów literackich (które, co trzeba dodać, zasadniczo są tekstami polskimi). Wyjątkami byłyby dwa artykuły: wspominana tu często Kulturowa natura, słaby profesjonalizm Nycza oraz Antropologia, humanizm, interpretacja Michała Pawła Markowskiego, którzy być może z uwagi na status autorytetów w obrębie kolektywu (por. wcześniejsze uwagi Flecka na ten temat) mogą pozwolić sobie na koncepcje autorskie (technicznym wyrazem tego stanu rzeczy jest stosunkowo mała liczba przypisów oraz pozycji w bibliografii kończącej ich teksty).

• 38 R. Nycz, Antropologia literatury – kulturowa teoria literatury – poetyka doświadczenia, „Teksty Dru (...)
• 39 Zob. R. Sendyka, Poetyka kultury: propozycje Stephena Greenblatta, w: Kulturowa teoria literatury 2(...)
• 40 R. Nycz, KTL…, s. 22.
• 41 Zob. A. Łebkowska, Somatopoetyka, w: Kulturowa teoria literatury 2, s. 105-106, 108.
• 42 Zob. tamże, s. 119-122.
• 43 Zob. R. Sendyka, Poetyki wizualności, w: Kulturowa teoria literatury 2, s. 156-159.
• 44 Zob. tamże, s. 146.

18Najogólniejszym metodologicznym przekonaniem, które profiluje całościowy ogląd tekstu oraz wyznacza podstawowy sposób postępowania z nim przez twórców KTL, jest przekonanie o „zanikaniu dotychczasowej dyscyplinowej specyfiki, ufundowanej […] na odrębności przedmiotu i metody”38. O tym, że presuponuje to dwa możliwe sposoby „obsługi” tekstu literackiego, mogłoby przekonać zestawienie tekstów naukowych z kręgu nowego historycyzmu (istotnego także dla badaczy krakowskich39) z tymi, które złożyły się na KTL. Jeśli nowi historycyści pogląd o braku odrębności przedmiotu i metody rozumieją bardziej radykalnie i dążą do, by tak rzec, rozpuszczenia badań literackich w kulturoznawstwie, to krakowscy kulturaliści proponują (na ogół i jak się wydaje, nie zawsze konsekwentnie) rozwiązanie bardziej zachowawcze: ocalenie specyfiki literaturoznawstwa, choć za cenę radykalnie przeformułowanego rozumienia dyscypliny i jej przedmiotu. Już samo powyższe zestawienie podejmowanych przez nich tematów pokazuje, że zasadniczą poznawczą ramą, w której mieszczą się ich teksty, jest nie tylko oczywisty sprzeciw wobec estetyki immanentnej (próżno tu szukać „tekstu”, „wersu”, „fabuły”, „struktury” itd.), ale i wobec radykalnego kulturalizmu, który faktycznie sprowadza wszystko do kultury. Mamy tu dwa szeregi pojęć: dyseminacyjnie (by użyć Nyczowego rozumienia tego pojęcia Derridy) rozszerzający literaturę na to, co prototypowo nieliterackie, oraz inkluzywnie włączający w prototypowo rozumianą literaturę to, co wobec niej zewnętrzne. Duża część z owych pojęć to takie, które hybrydycznie łączą porządek prototypowo literacki z prototypowo nieliterackim – należą do nich zwłaszcza „poetyki” z drugiego tomu. Jakkolwiek moglibyśmy dyskutować z sensownością użycia pojęcia poetyki do zjawisk nieliterackich, nie ulega wątpliwości, że wszystkie KTL-owe poetyki łączy to, że miałyby być „literackimi”, jak powiada Nycz, czy też quasi-literackimi, jak należałoby raczej powiedzieć, „procedurami organizacji dyskursu i wytwarzania znaczenia, za sprawą których badane dyskursy osiągają swoje cele, status, legitymizują roszczenia do prawdziwości czy sprawczości”40. Wszystkie poszczególne „poetyki” zamieszczone w KTL realizują ten opis. Tytułem przykładu: w Somatopoetyce Łebkowskiej przeczytamy o metaforach cielesnych towarzyszących życiu społecznemu i związanych z dominującym w danym momencie światopoglądem, a także o ciele, które samo jest wytworem kultury (widać tu zarazem tę samą dośrodkowo-odśrodkową logikę opisu, która pojawia się również u Nycza w pojęciach dyseminacji i inkluzji)41. Charakterystyczne dla kulturowych poetyk bytów nieliterackich jest uwzględnianie tego, co znajduje się poza tym, co dyskursywne – u Łebkowskiej jest to abiekt42. Ten sam schemat pojawia się i w innych tekstach, na przykład w Poetyce wizualności Romy Sendyki, która opisuje swoiste poetyki widzenia – Kartezjański perspektywizm, model barokowy oraz „sztukę opisywania”43 – a także wychodzi poza kulturocentryzm, uwzględniając „fizykę zmysłu wzroku”44. Program zakreślony przez Nycza realizują również pozostałe „poetyki” zamieszczone w KTL 2: etnopoetyka Eugenii Prokop-Janiec, poetyka autokreacji Magdaleny Popiel, poetyki wizualności i poetyka kultury Romy Sendyki.

• 46 A Łebkowska, Somatopoetyka, s. 106.
• 47 Zob. np. T.S. McCoy, Hegemony, Power, Media: Foucault and Cultural Studies, „Communications” 1988, (...)
• 48 R. Sendyka, Poetyki wizualności, s. 154.
• 49 E. Prokop-Janiec, Etnopoetyka, s. 187.
• 50 J. Franczak, Literatura i władza. Rekonesans, w: Kulturowa teoria literatury 2, s. 439-492.

20KTL jest częścią kulturowej antropologii literatury, dla której podstawowy przedmiot badania stanowi konstrukt człowieka wytwarzanego przez dyskursy; proces ten jest arbitralny, historyczny i co najważniejsze, wpisany w praktyki władzy. To właśnie władza – traktowana nie jako pojęcie abstrakcyjne, ale antropologiczne, jako regulator jednostkowych i zbiorowych praktyk definiujący cielesność i doświadczenie – modeluje program nie tylko komparatystyki kulturowej, nakreślony tu w skrócie przez Bernheimera, ale i większość pozostałych projektów składających się zwłaszcza na drugi tom krakowskiego przedsięwzięcia. Somatopoetyka to poetyka ciała poddanego pewnym metaforom, które z tego też powodu należałoby poddać wpływowi metafor „rewindykacyjnych”, podważających oficjalne automatyzmy46. Poetyka wizualności za jednego ze swoich patronów uznaje Michela Foucaulta (którego wpływu na badania kulturowe, jak wiadomo, nie sposób przecenić47), podejmuje więc „badania nad społeczną kontrolą w nurcie panoptyzmu (społeczeństwo nsdzorowane, społeczeństwo kontrolowane czy wreszcie – społeczeństwo obozów)”48. Z kolei Eugenia Prokop-Janiec, projektując własną wersję etnopoetyki, pisze, że jest to dyscyplina „opowiadająca o odmienności, inności, obcości kulturowej”49; powołując się na Saida, Homi Bhabhę czy Greenblatta, wspomina też o polityce reprezentacji. Związki między literaturą a władzą stają się najważniejszym tematem studium Jerzego Franczaka50.

• 51 U. Eco Teoria semiotyki, przeł. M. Czerwiński, WUJ, Kraków 2009, s. 310.
• 52 Na jej temat zob. rozdz. Lewica kulturowa w książce Richarda Rorty’ego Spełnianie obietnicy naszego (...)
• 53 Zob. T. Kunz, Granice przedstawialności doświadczenia. Narracja jako terapia (na przykładzie „Jądra (...)

21Autorzy krakowscy, przypisujący światopoglądową (ideologiczną) stronniczość wszelkim opisom ludzkiej rzeczywistości, ze zrozumieniem zapewne przyjmą stwierdzenie, że światopoglądowo stronnicze są także przyjmowane przez nich słowniki i sporządzane na ich podstawie opisy. Podejmując ten wątek, przechodzimy do ostatniego wymiaru „stylowości” KTL, czyli do preferencji ocennych. Preferencje te nie są ujawniane wprost (nie pozwala na to konwencja tekstu naukowego), dlatego alternatywnie (choć zarazem bardzo ostrożnie z uwagi na niepożądane konotacje) piszę w tym wypadku o ideologii. Jak pokazywał kiedyś Umberto Eco, ukryta zazwyczaj ideologiczność tekstu ujawnia się wtedy, gdy jako naturalne bądź oczywiste przedstawia on tylko jedno spośród diametralnie różnych stanowisk51. Naturalnym i oczywistym opisem świata jest dla autorów KTL zazwyczaj opis charakterystyczny dla zachodniej akademickiej lewicy kulturowej52, podejmującej tematy tożsamości, różnicy, władzy i uznania, z sympatią odnoszącej się do konstruktu intelektualisty zaangażowanego i kierującej się (także niewyrażaną wprost) polityczną nadzieją zmiany status quo opartego na przemocy wobec grup upodrzędnianych. To właśnie dlatego w ostatniej części drugiego tomu, poświęconej interpretacjom poszczególnych tekstów z wykorzystaniem słowników opisywanych w częściach wcześniejszych, spotkamy lektury Jądra ciemności Conrada, powieści etnograficznej w kontekście pojęcia „kultur mniejszości”, czy Obłędu Krzysztonia53. Nie są to neutralne światopoglądowo przedmioty badania, interesujące ze względu na ich cechy formalne (takie jak dla formalizmu Płaszcz Gogola czy dla strukturalizmu Koty Baudelaire’a), ale teksty, w których we właściwy dla prozy sposób narratywizuje się tematy uznane za warte namysłu ze względów pozaliterackich (inność, wiedza/władza, ciało, trauma, wielogłosowość i wieloperspektywiczność itd.).