• 1 A. Zeidler-Janiszewska, O tzw. zwrocie ikonicznym we współczesnej humanistyce. Kilka uwag wstępnych(...)

1Już od drugiej połowy XX wieku topografię współczesnej humanistyki znaczą coraz liczniejsze punkty orientacyjne określane mianem zwrotów badawczych. W obrębie tego silnie zróżnicowanego obszaru przybywa ich coraz więcej, co pewien czas ustanawiane są kolejne, wchodzące ze sobą w rozmaite relacje. Pojawia się zatem pytanie, czy punkty te są konieczne do opisania skomplikowanej rzeźby terenu, czy też stanowią raczej przejaw terminologicznej mody, utrudniającej orientację w obszarze pełnym szczelin i uskoków. Jak zauważyła niegdyś Anna Zeidler-Janiszewska, „zwroty” rekonfigurują pole badawcze, implikują nieoczekiwane zerwania i nowe sojusze, skłaniając również do reinterpretacji tradycji myślowych. Tendencje te decydują o dynamice współczesnej humanistyki i kształtowaniu się w jej obrębie nowych języków badawczych1.

• 2 S. Kuźma-Markowska, Herstory (herstoria), w: Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, red. M. Rudaś-Gr (...)
• 3 D. Kałwa, Historia kobiet versus studia gender, w: Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o p (...)
• 4 Tamże.
• 5 L. Marzec, Herstoria żywa, nie tylko jedna, nie zawsze prawdziwa, w: Krakowski Szlak Kobiet. Przewo (...)
• 6 D. Kałwa, Historia kobiet versus studia gender, s. 117. W swoich rozważaniach, mimo zastrzeżeń wobe (...)

3Na gruncie rodzimych badań samo pojęcie herstorii, ukształtowane pod wpływem amerykańskiej drugiej fali feminizmu i w założeniu będące elementem krytyki tradycyjnego pisarstwa historycznego, jest kategorią paradoksalną – z jednej strony wywołuje nieufność i wątpliwości wśród historyków, z drugiej zaś z łatwością zadomawia się w dyskursie krytycznoliterackim i popularnokulturowym, gdzie jest często nadużywane. Można powiedzieć, że obecnie herstoria staje się słowem wytrychem określającym rozmaite inicjatywy ukierunkowane na odpominanie przeszłości kobiet, działaczek feministycznych i społecznych2. Zdaniem Dobrochny Kałwy recepcja pojęcia herstorii na gruncie polskim może stanowić dobry przykład skutków, jakie pociąga za sobą implementowanie koncepcji powstałych w odmiennych warunkach kulturowych i językowych3. Jako kategoria mająca unaocznić androcentryczną perspektywę badań historycznych, budzi często krytycyzm historyków. Tym samym – jak zauważa badaczka – „«herstoria» jest często przywoływana przez polskich krytyków historii kobiet jako argument potwierdzający niski poziom badań feministycznych i tendencję do ideologicznej manipulacji”4. Pisząc o herstory jako o utartej formule żargonu naukowego, szczególnie w publikacjach anglojęzycznych, Lucyna Marzec zwraca uwagę, że słowo to stanowi wprawdzie sztuczny twór, neologizm o fałszywej etymologii, lecz zarazem nie jest pozbawione pewnego powabu – będąc fantazją słowotwórczą, „ma […] czelność bronić się w inteligentny, przemyślny i niepozbawiony humoru sposób”5. Można w tym, jak sądzę, upatrywać ekspansywności i popularności spolszczonej wersji anglojęzycznego terminu na gruncie zainteresowanej historią polskiej humanistyki, przy jednoczesnym oporze i krytycyzmie profesjonalnych przedstawicielek/przedstawicieli historii akademickiej, posługujących się terminami „historia kobiet” czy „kulturowa historia kobiet”6.

• 7 W. Grzebalska, Od fałszywego uniwersalizmu do fetyszyzacji różnicy. Historia powstania warszawskieg (...)
• 8 Nawiązuję tu do określenia francuskiego historyka Pierre’a Nory; por. tenże, Czas pamięci, przeł. W (...)
• 9 W. Grzebalska, Od fałszywego uniwersalizmu…, s. 157.
• 10 Por. W. Grzebalska, Płeć powstania warszawskiego, Wydawnictwo IBL PAN, Narodowe Centrum Kultury, Wa (...)

4Samo pojęcie zwrotu herstorycznego w polskiej refleksji humanistycznej pojawiło się za sprawą Weroniki Grzebalskiej. W artykule Od fałszywego uniwersalizmu do fetyszyzacji różnicy. Historia powstania warszawskiego i rewizjonistyczny zwrot herstoryczny badaczka skupiła się na paradygmatach badania kobiecego doświadczenia udziału w powstańczym zrywie, zwracając jednocześnie uwagę na niebezpieczeństwa zagrażające optyce herstorycznej. Przywołany w tytule fałszywy uniwersalizm wiąże się z odzyskiwaniem historii kobiet, lecz jednocześnie modelowaniem jej zgodnie z perspektywą męskocentryczną i związanym z nią tradycyjnym systemem wartości. Fetyszyzacja różnicy absolutyzuje natomiast odmienność doświadczenia powstanek, czyniąc je często niszowym ornamentem polityczno-militarnej, narracji powstańczej7. Wskazane przez Grzebalską problemy unaoczniają zarazem relacyjność historii kobiet i związane z jej badaniem niebezpieczeństwa. Zdaniem badaczki zwrot herstoryczny należałoby rozpatrywać w szerszym kontekście jako niewątpliwie związany z nastaniem „czasu pamięci”8 – zwrotem ku polityce tożsamościowej – lecz także z zapotrzebowaniem na popularną literaturę historyczną. Jego przyczyn należy poszukiwać w specyfice kontekstu środkowoeuropejskiego, gdzie na zjawisko „ofensywy pamięci” nakłada się ekspansja rewizjonistycznej „pamięci odzyskanej”, będącej przeciwwagą dla historii pisanej w okresie komunizmu9. Przede wszystkim jednak konieczne jest zrozumienie funkcji, jaką ustabilizowane kulturowo wzory kobiecości i męskości oraz relacje między nimi pełnią w procesie wytwarzania tożsamości narodowej10.

• 11 Por. M. Solarska, M. Bugajewski, Współczesna francuska historia kobiet. Dokonania – perspektywy – k (...)
• 12 J.W. Scott, Gender: A Useful Category of Historical Analysis, „American History Review” 1986, no. 5 (...)
• 13 D. Kałwa, Historia kobiet versus studia gender, s. 116-117.
• 14 D. Kałwa, W stronę historii gender, „Rocznik Antropologii Historii” 2014, nr 2, s. 8.

5Ze względu na odmienne społeczne, polityczne i naukowe warunki rozwoju rodzimej historii kobiet trudno bezkrytycznie odnosić do niej wyróżnione przez Arlette Farge czy François Théboud fazy, mające charakteryzować jej zachodnią odpowiedniczkę11. Szczególnie dotyczy to przekształcania historii kobiet w historię gender, zainicjowanego za sprawą przełomowego tekstu Joan W. Scott Gender jako przydatna kategoria analizy historycznej12. Przyczyn marginalizacji badań nad przeszłością kobiet w obrębie tradycyjnej historiografii Scott upatrywała między innymi w niedostrzeganiu analitycznego potencjału płci kulturowej lub odnoszeniu jej wyłącznie do „kobiecości”. Skutkiem tego było redukcjonistyczne traktowanie historii kobiet, sprowadzanie jej zadań do faktograficznego „wypełniania białych plam”. Zdaniem badaczki konieczna była zmiana naukowego paradygmatu połączona z uznaniem kategorii gender za podstawę rozległego obszaru historiograficznych eksploracji, dotyczących między innymi konstytuowania mechanizmów władzy i związanych z nimi instytucji, stabilizowania lub uchylania społecznych hierarchii13. Propozycja ta pojawiła się w zachodniej historiografii wówczas, gdy historia kobiet jako dyscyplina badawcza stawiała w Polsce lat dziewięćdziesiątych pierwsze kroki za sprawą zainicjowanej przez Annę Żarnowską interdyscyplinarnej serii prac pod wspólnym tytułem Kobieta i…. W artykułach poświęconych metodologii historii kobiet Dobrochna Kałwa wielokrotnie zwracała uwagę na wyraźną odrębność paradygmatyczną i epistemologiczną polskich badań historycznych i genderowych, które składają się na konkurencyjne konceptualizacje przeszłości14:

• 16 D. Kałwa, Historia kobiet – kilka uwag metodologicznych, w: Dzieje kobiet w Polsce. Dyskusja wokół (...)
• 17 Por. M. Fidelis, Kobiety, komunizm i industrializacja w powojennej Polsce, przeł. M. Jaszczurowska, (...)

6W swoich rozważaniach badaczka wyróżnia konwencjonalny nurt historii kobiet oraz jej kulturową, insurekcyjną odmianę. Przeciwstawienie feministycznie zorientowanej humanistyce klasycznej historiografii akademickiej, koncentrującej się na deskryptywnym opisie przeszłości kobiet, wywołuje polemiki przedstawicieli obu stanowisk. W odpowiedzi na oskarżenia o anachronizm i „daltonizm genderowy”, uprawianie historii kobiet z pominięciem teoretycznej refleksji dotyczącej płci kulturowej jako ważnego narzędzia historycznej analizy, padają zarzuty o ideologizację i instrumentalizację badań historycznych oraz nikły warsztat metodologiczny16. Choć rozbieżność między badaniami historycznymi a studiami genderowymi wskazuje, że do ukonstytuowania się na gruncie polskim historii gender droga jeszcze daleka, nie sposób nie zauważyć, że w ostatnich latach pojawiły się istotne opracowania poświęcone losom kobiet w okresie komunizmu wykorzystujące kategorię płci kulturowej, a także weryfikujące ukształtowany po okresie transformacji ustrojowej uproszczony i niejednokrotnie posługujący się kliszami kulturowymi obraz, czyniący z kobiet bierne ofiary systemu i pomijający kwestię ich sprawczości, a także relacji między ówczesną oficjalną polityką równouprawnienia a ustabilizowanymi wyobrażeniami społecznymi17.

• 18 Por. Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku. Zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. (...)
• 19 A. Ubertowska, Kobiety i historia. Od niewidzialności do sprawczości, w: Kobiety i historia. Od nie (...)
• 20 Tamże.

8Szukając w obszarze polskiego literaturoznawstwa początków refleksji nad obecnością kobiet w historii, bez wątpienia należy wskazać wydany po raz pierwszy w połowie lat dziewięćdziesiątych zbiór esejów Marii Janion Kobiety i duch inności, który to tytuł wydaje się wyraźnie korespondować z pracami historycznymi pod redakcją Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca18. Pozostające w obszarze zainteresowań Janion bohaterki wyłamują się z przypisanych im ról społecznych, destabilizując podział na to, co prywatne i publiczne, dokonując transgresji płciowych i kulturowych. Trudno jednak nie zgodzić się z Aleksandrą Ubertowską, która dostrzega ograniczenia metodologiczne tej założycielskiej rozprawy19. Zdaniem badaczki jej słabością jest marginalizacja doświadczenia anonimowych kobiet skonfrontowanych z przełomowymi momentami historii, prowadzącymi do podważenia ustabilizowanych wzorów genderowych. Można przyjąć, że metodologiczne ramy studium Janion bliskie są początkowej, kompensacyjnej fazie rozwoju historii kobiet, mającej na celu przywrócenie pamięci o wybitnych kobietach pominiętych przez tradycyjną historiografię. Jak zauważa Ubertowska: „wizja historii zdominowana przez ekspansywne, buntownicze postaci może wydawać się zbyt optymistyczna, pozbawiona foucaultowskiego sceptycyzmu, odsłaniającego mechanizmy wykluczenia”20.

• 21 I. Iwasiów, Centralna płeć cywila, w: Wojna – doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody (...)

9Deszyfrowanie kobiecego doświadczenia historii pozostaje ściśle związane z eksploracją różnych form autobiografizmu. Zdaniem Ingi Iwasiów badanie wojennego doświadczenia kobiet i ich ról w konfliktach zbrojnych musi wiązać się z odkrywaniem niekanonicznych autobiograficznych narracji kobiecych, ulokowanych poza oficjalną, głównonurtową historią i historią literatury. I tak, pisząc o centralnej płci cywila, Iwasiów nakreśliła kategorie kluczowe dla opisu tego doświadczenia, takie jak pamięć, prywatność, konwencja, wreszcie płeć i historia. Dostrzec tutaj można wyraźne współgranie perspektyw badawczych – historycznej, feministycznej i antropologicznoliterackiej. Ich mariaż pozwala na dostrzeżenie „długiego trwania” opowieści antropologicznych i mitów notujących ściśle określone role kobiet w działaniach wojennych oraz ich kulturowe reprodukcje w poszczególnych okresach historycznych i literackich. Dzięki niemu możliwe staje się projektowanie nowej, nienapisanej kobiecej opowieści o wojnie, przenicowanie umocowanego w kulturowej i literackiej konwencji męskiego kodu heroicznego oraz wypracowanie nowej poetyki doświadczenia wojennego21.

• 22 Por. Obserwatorki z wyobraźnią. Etnograficzne i socjologiczne pisarstwo kobiet, red. G. Kubica, K. (...)
• 23 G. Kubica, K. Majbroda, Wprowadzenie, w: Obserwatorki z wyobraźnią, s. 9. Analizując przemiany zach (...)
• 24 G. Kubica, Maria Czaplicka: płeć, szamanizm, rasa. Biografia antropologiczna, WUJ, Kraków 2015. Por (...)
• 25 W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera zadziwiająca początkowa równoległość losów Marii Cz (...)
• 26 Por. E. Domańska, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2005, s (...)

10W tym miejscu nie sposób nie wspomnieć także o mariażu antropologii kulturowej i kobiecej biografistyki przejawiającym się między innymi w rekonstruowaniu sylwetek zapomnianych lub marginalizowanych badaczek folkloru, antropolożek, etnografek i socjolożek22. Akcentowany jest tu aktywny udział kobiet w rozwoju antropologii kulturowej od momentu jej powstania, wynikający ze specyfiki samej dyscypliny oraz genderowo spolaryzowanego charakteru badań terenowych. Ze względu na ostro zarysowany podział między płciami w badanych społecznościach etnografowie nie mieli dostępu do domeny kobiet, będącej istotną częścią opisywanych kultur, dlatego korzystali z pomocy współpracowniczek, często własnych żon. Pozostawiona przez nie literatura dokumentu osobistego – dzienniki i pamiętniki – stanowi unikatowe świadectwo kobiecego zanurzenia w kulturze i świecie, eksponuje obraz przestrzeni prywatnej, utrwalając „oddolną”, nieoficjalną historię badań antropologicznych23. Na uwagę zasługuje również gatunek biografii antropologicznej, przeszczepiony na grunt polski przez Grażynę Kubicę za sprawą jej monografii Maria Czaplicka: płeć, szamanizm, rasa24. Kubica kreśli rozległy kontekst historyczny i społeczno-kulturowy, w którym osadzona zostaje narracja biograficzna polskiej uczonej, uznając jednocześnie kategorię gender za czynnik różnicujący męskie i kobiece doświadczenie25. Monografia jej autorstwa stanowi przykład pisarstwa herstorycznego w podwójnym znaczeniu – jako opowieść o losach Czaplickiej i kobiet wkraczających w pierwszych dekadach XX wieku w przestrzeń uniwersytetu, a także jako przywracanie zapomnianego kobiecego wkładu w historię antropologii. Jedną z konstytutywnych cech tej monografii jest również stała obecność autorskiego „ja”, co czyni ją pokrewną pisarstwu mikrohistorycznemu, zakładającemu między innymi subiektywizację opowieści o przeszłości26. Odejście od zdepersonalizowanego stylu pisania sprawia, iż biografia antropologiczna staje się zapisem odkrywania kobiecej genealogii, która posiada niebagatelne znaczenie dla tożsamości samej autorki – jako antropolożki, uczonej i kobiety. Ujawnienie „ja” piszącego pociąga za sobą również odsłonięcie warsztatu badawczego Kubicy, jej metodologicznych inspiracji i przyczyn zafascynowania postacią Marii Czaplickiej:

• 28 M. Kula, Reportaż historyczny jako rodzaj współczesnej historiografii, w: Historia w kulturze współ (...)
• 29 Daty powstania reportaży Dzido i Wiechnik nie są przypadkowe, unaoczniają zarazem pamięciowy i tożs (...)
• 30 Por. J. Kuciel-Frydryszak, Służące do wszystkiego, Marginesy, Warszawa 2018; M. Madejska, Aleja Włó (...)
• 31 Herstoryczny reportaż Joanny Kuciel-Frydryszak charakteryzuje się budową dwudzielną – składają się (...)
• 32 L. Marzec, Herstoria żywa, s. 30. Jak zauważa badaczka: „Jeśli z perspektywy narratywistycznej możn (...)
• 33 Por. D. Nowacki, Gdzie jesteś, herstorio?, w: tegoż, Kobiety do czytania. Szkice o prozie, Stowarzy (...)
• 34 Pisząc o gwałtownie rozwijającym się nurcie opowieści o kobiecych historiach, masowo wpuszczanych n (...)
• 35 A. Ubertowska, Kobiety i historia, s. 18.
• 36 Por. K. Canning, Ciało jako metoda. Refleksje na temat miejsca ciała w historii gender, przeł. M. M (...)
• 37 I. Iwasiów, Bambino, Świat Książki–Bertelsman Media, Warszawa 2008; J. Bator, Piaskowa Góra, W.A.B. (...)
• 38 J. Dehnel, Matka Makryna, W.A.B., Warszawa 2014; I. Karpowicz, Sońka, Wydawnictwo Literackie, Krakó (...)

11Dla zorientowanych herstorycznie badań antropologicznoliterackich równie istotny co literatura dokumentu osobistego może się okazać przeżywający w ostatnich latach swój rozkwit reportaż historyczny, uznawany za jeden z rodzajów niekonwencjonalnego podejścia do przeszłości28. Jego herstoryczna odmiana skupia się na reprezentacji kobiecego doświadczenia i uczynieniu słyszalnym kobiecego głosu. Badanie strategii narracyjnych i poetyki reportażu herstorycznego pozwala dostrzec jego związki z pisarstwem mikrohistorycznym i antropologicznokulturowym, przejawiające się między innymi w rezygnacji ze zdepersonalizowanego stylu pisania na rzecz subiektywizacji komentarza, w prymacie podejścia opartego na empatii nad naukowym obiektywizmem czy w wykorzystaniu metody gęstego opisu w badaniu grup społecznych uznawanych za historycznie nieme. Jednocześnie reportaż herstoryczny często sięga po artystyczne chwyty i narracyjne rozwiązania wypracowane na gruncie literatury. Powstałe w ostatnich latach reportaże herstoryczne Kobiety Solidarności Marty Dzido oraz Posełki. Osiem pierwszych kobiet29 Olgi Wiechnik prowokują namysł nad wykluczającymi mechanizmami pamięci/polityki historycznej, odmawiającymi kobietom dostępu do miejsc, z których pisze się historię, jak również nad statusem i politycznością kobiecego dokumentu osobistego. Z kolei w narracjach reportażowych Marty Madejskiej Aleja Włókniarek i Joanny Kuciel-Frydryszak Służące do wszystkiego30, skupionych wokół reprezentacji doświadczenia silnie sfeminizowanych, kobiecych grup zawodowych, literatura pełni rolę dokumentu ówczesnych stosunków społecznych, notując zarazem brak świadectw pozostawionych przez pozbawione głosu bohaterki31. Literatura faktu nie wyczerpuje jednak genologicznego spektrum narracji herstorycznych, obejmującego również gatunki pograniczne oraz literaturę fikcjonalną, chociaż badanie tej ostatniej jako herstorii pozornie może wskazywać na teoretyczny impas32. Dla antropologii literatury badanie literackich narracji herstorycznych wydaje się równie atrakcyjne jak przeżywające swój rozkwit po roku 1989 badanie form autobiograficznych, choć nie jest ono wolne od pułapek. Dariusz Nowacki zauważył, że w przypadku opowieści fikcjonalnych, a zatem nienależących do herstorycznego archiwum, zaobserwować można swobodne podejście do faktu historycznego, często graniczące z dezynwolturą, a samo pojęcie herstorii staje się czymś na kształt efektownej metki przypinanej często wszystkim opowieściom o kobietach, co w oczywisty sposób prowadzi do unicestwienia tej kategorii33. Podobny problem wiąże się zresztą z literaturą niefikcjonalną, w obrębie której wzrastające zainteresowanie historią kobiet pociąga za sobą ryzyko jej instrumentalizacji. Umieszczenie kobiecych bohaterek w centrum narracji często nie wiąże się z przeformułowaniem androcentrycznego modelu historii, na co wskazuje Paulina Małochleb34. Najbardziej interesujący obszar badań ustanawiają te spośród fikcjonalnych narracji herstorycznych, które wchodzą w spór z monolityczną, ustabilizowaną opowieścią o przeszłości, odkrywają w niej szczeliny i zerwania, by następnie rozsadzić jej formę za sprawą ulokowania kobiety w pozycji narratorki i obdarzonego sprawczością podmiotu. Komponentem historycznego doświadczenia jest tu nie tylko płeć, lecz również etniczność czy pochodzenie społeczne. Istotną rolę odgrywa ciało, na którym odciska się „genderowa sygnatura” dziejowości35. Parafrazując tytuł szkicu Kathleen Canning, można powiedzieć, że to ciało staje się jedną z metod pisania narracji herstorycznych36. W najciekawszych realizacjach fikcjonalnych herstorii, takich jak Bambino Ingi Iwasiów, Piaskowa Góra Joanny Bator czy Nieczułość Martyny Bundy37, ucieleśniony kobiecy podmiot usytuowany zostaje na styku kultur i skonfrontowany z koniecznością przemyślenia własnej tożsamości, umiejscowienia się w nowym kontekście rodzinnym, lokalnym czy społecznym po doświadczeniu granicznych czy przełomowych momentów historii, które w nieodwracalny sposób zmieniają jego życie. Warto jednak zaznaczyć, że herstorycznego potencjału nie wyczerpują narracje kobiece. Realizuje się on również w powieściach tworzonych przez mężczyzn wykorzystujących figurę „kobiecego głosu”, co z kolei umożliwia przesunięcie uwagi z herstorii na historie genderowe, zróżnicowane ze względu na płeć sposoby postrzegania wydarzeń historycznych oraz związane z tym mechanizmy wykluczenia. W powieściach Matka Makryna Jacka Dehnela, Sońka Ignacego Karpowicza czy Tylko Lola Jarosława Kamińskiego często na pierwszy plan wysuwają się refleksja autotematyczna, namysł nad etycznością gestu opowiadania o przeszłości czy polemika z tradycją historycznoliteracką. Najbardziej wartościowe narracje herstoryczne eksponują to, co specyficznie literackie – fikcyjność i kreacyjność – prowokując refleksję nad tym, jakie możliwości reprezentacji upłciowionego doświadczenia historii daje literatura38.

• 39 Por. Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Universi (...)
• 40 R. Sendyka, W stronę kulturowej teorii gatunku, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i pr (...)
• 41 P. Małochleb, Zanikający gatunek?, s. 6-7; L. Marzec, Przeszłość i historia w pisarstwie kobiet. Mi (...)
• 42 M. Zatorska, Uwagi o feminizacji współczesnej polskiej prozy historycznej na przykładzie (o)powieśc (...)

12Dla zorientowanych herstorycznie dociekań literaturoznawczych niezwykle przydatne okazują się kategorie wypracowane w obszarze badań antropologicznoliterackich i kulturowej teorii literatury39. Mowa tu przede wszystkim o kulturowej teorii gatunku, kładącej nacisk na kontekstowe uwarunkowania przedmiotu badań40. Wzrastające zainteresowanie historią kobiet prowokuje namysł nad feminizacją i popularyzacją powieści historycznej, gatunku niegdyś sytuowanego w rejestrze wysokim i powszechnie postrzeganego jako „męski”, pomimo długiej, bo sięgającej oświecenia tradycji powieściopisarstwa historycznego kobiet41. Symptomatyczna jest zwłaszcza coraz bardziej rozpowszechniona biograficzna odmiana kobiecej powieści historycznej, która niejednokrotnie sięgając po zapomniane postaci kobiece, często wcale nie wyrasta z feministycznych inklinacji, a posługując się schematyczną fabułą i utrwalając genderowe stereotypy, niejednokrotnie ujawnia prezentystyczne mechanizmy kreowania obrazu przeszłości42.

• 43 A. Mrozik, Saga, w: Encyklopedia gender, s. 499.
• 44 I. Iwasiów, Gender dla średniozaawansowanych, s. 138.

13W obrębie kulturowych badań genologicznych sytuuje się również analiza współczesnej sagi jako gatunku w procesie, silnie uwikłanego w relacje historii rodzinnej i zbiorowej, którego osią jest przestrzeń domu rodzinnego, a powiązane z nią postaci kobiet nieraz odgrywają rolę „strażniczek pamięci”43. Powstające po 1989 roku kobiece opowieści rodzinne często stanowią wyrazisty przykład feministycznego „przechwytywania” sagi jako gatunku zakorzenionego w strukturach patriarchalnych i wymodelowanego przez perspektywę męskiego narratora44. Przemiany współczesnej sagi są silnie skorelowane z przekształceniami tradycyjnego modelu rodziny oraz wizerunku domu rodzinnego, a także relacji między płciami i sposobów ich reprezentowania. Skłania to zatem do namysłu nad genderowymi konotacjami opowieści rodzinnej, osadzonej w konkretnym doświadczeniu i płci podmiotu opowiadającego. Należy podkreślić, że postmodernistyczna odmiana sagi wykazuje pokrewieństwa z historią mówioną, lecz także historią antropologiczną, życia codziennego czy wreszcie historią kobiet.

• 45 A. Zatora, Saga rodzinna w literaturze polskiej XXI wieku. Konwencja czy kontestacja?, WUŁ, Łódź 20 (...)
• 46 Więcej na ten temat piszę w artykule Czułe narratorki. Cztery pokolenia kobiet i kobieca saga w naj (...)
• 47 I. Iwasiów, Gender dla średniozaawansowanych, s. 146.

14Zadając pytanie o płeć sagi, Anna Zatora wyróżniła konwencjonalną i kontestacyjną linię rozwojową tego gatunku. Pierwszą z nich badaczka wiąże z realizacją klasycznego schematu opowieści rodzinnej, powielanego często przez literaturę popularną, w tym również tak zwaną literaturę kobiecą, i jednocześnie zwraca uwagę, że nawet w tym przypadku można mówić o przełamywaniu tradycyjnej konwencji gatunku za sprawą matrylinearności i przenikania na jego grunt koncepcji feministycznych, choć w uproszczonej i przefiltrowanej przez kulturę popularną formie45. Zatora trafnie zauważa, że niebezpieczeństwem tej odmiany sagi jest jednak nazbyt łatwe operowanie podziałami płciowymi i genderowymi stereotypami. W tej sytuacji aneksja gatunku przez krytykę feministyczną dokonuje się za sprawą powieści kontestujących tradycyjny model rodziny i narracji, przenicowujących relacje między płciami, skupionych na tożsamości bohaterek, rekonstruujących naznaczone przemilczeniami międzypokoleniowe historie kobiet46. Także przełomowe wydarzenia historyczne są tu czymś więcej niż tylko tłem opowieści – jest raczej tak, że herstoryczna narracja skupiona wokół prywatnej przestrzeni domu rodzinnego przepisuje historię oficjalną przez reprezentacje doświadczenia kobiecego podmiotu. Kobieca saga może zatem zarówno stabilizować, jak i uchylać schematy kulturowe, stanowić – jak zauważa Inga Iwasiów – antidotum na Wielką Historię47 i podmiot w kryzysie poprzez ujęcie ich w rewizjonistycznej, krytycznej perspektywie.

• 48 A. Mrozik, Akuszerki transformacji. Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989, Pro Cultura Litt (...)
• 49 T. Walas, Historia literatury w perspektywie kulturowej – dawniej i dziś, w: Kulturowa teoria liter (...)
• 50 M. Solarska, M. Bugajewski, Współczesna francuska historia kobiet, s. 11.
• 51 Por. E. Kraskowska, Wstęp, w: Polskie pisarstwo kobiet w wieku XX, s. 12-13.
• 52 Zwraca na to uwagę Anna Pekaniec w swojej recenzji monografii Rozsypanka? Układanka? Synteza (nie)m (...)

15Okres bez mała trzydziestu lat polskich badań antropologicznoliterackich, a także historycznoliterackich uprawianych pod znakiem krytyki feministycznej niewątpliwie sprzyja powstawaniu prac o charakterze syntez, monograficznych rekonstrukcji pola literackiego i feministycznej krytyki literackiej w Polsce po roku 1989. Padają pytania o polityczność kobiecego pisarstwa ujmowanego jako „pas transmisyjny pamięci”48 oraz społecznych aktywności podejmowanych przez kobiety. Jedną z wciąż aktualnych tendencji badawczych pozostaje projektowanie alternatywnej historii literatury kobiet, której patronuje ginokrytyczna praktyka Elaine Showalter. Próba stworzenia takiej syntezy wydaje się konsekwencją literaturoznawczych prac inspirowanych krytyką feministyczną powstających w Polsce od lat dziewięćdziesiątych, dokonujących reinterpretacji utworów kobiet funkcjonujących w tradycji literackiej, lecz także odzyskujących pisarki i teksty mniej znane lub niezbyt wysoko cenione49. Tego rodzaju cele przyświecały poznańskiemu zespołowi opracowującemu projekt historii kobiecego pisarstwa w wieku XX. Mapowanie historii literatury kobiet pod kątem zachodzących w jej obszarze procesów, przemian gatunkowych i wyborów tematycznych, a także uwzględnianie autorek drugorzędnych w historiografii pisarstwa kobiecego jest bez wątpienia bliskie praktyce historiograficznej, jaką stanowi historia kobiet proponująca odmienną periodyzację dziejów i dehierarchizację problemów historycznych. Synteza pisarstwa kobiecego oprócz uwzględniania rozmaitych czynników kulturowych w przebiegu zdarzeń literackich musi odznaczać się świadomością własnych ograniczeń i namysłem nad obranymi strategiami badawczymi, co także przybliża ją do historii kobiet, ze względu na swój potencjał autokrytyczny uznawanej za probierz ponowoczesnej historiografii50. Nie inaczej dzieje się w przypadku monografii Polskie pisarstwo kobiet w wieku XX, w której już we wstępie zasygnalizowane zostały niezrealizowane w pełni zamierzenia badawcze51. Nasuwa to wniosek, że synteza herstorycznoliteracka pozostaje projektem niedokończonym i trudnym do obronienia, a jednocześnie potrzebnym, nawet jeśli proponującym tylko doraźne uporządkowania i wymagającym nieustannych dopowiedzeń i aktualizacji52.

• 53 …czterdzieści i cztery. Figury literackie. Nowy kanon, red. M. Rudaś-Grodzka, B. Smoleń, K. Nadana- (...)
• 54 We wstępie monografii Monika Rudaś-Grodzka i Barbara Smoleń podkreślają, że dziedzictwo Marii Janio (...)

16Innego rodzaju przymiarką do herstorycznej syntezy jest tom …czterdzieści i cztery. Figury literackie. Nowy kanon, opracowany przez zespół Archiwum Historii Kobiet, który już w tytule nawiązuje do jednej z najtrwalszych figur polskiej wyobraźni zbiorowej, będąc zarazem próbą przeformułowania instytucji kanonu, twórczego, interdyscyplinarnego odczytania obecnych w polskiej kulturze figur związanych z kobiecością, tworzących historyczną i literacką pamięć53. Zadedykowanie monografii profesor Marii Janion nie jest w tym przypadku wyrazem konwencjonalnego hołdu, lecz także znakiem wyraźnie zarysowującej się badawczej genealogii, rozwoju i kontynuacji sposobu myślenia o obecności postaci kobiecych w kanonie historycznym i literackim, przy jednoczesnym dostrzeżeniu ich subwersywnego potencjału54.

• 55 W tym miejscu należy przywołać wydaną niedawno obszerną monografię Agnieszki Mrozik Architektki PRL (...)
• 56 A. Mrozik, Akuszerki transformacji. Stosunek do PRL-u jako element polityki tożsamościowej polskieg (...)
• 57 I. Iwasiów, A. Galant, Wstęp, w: Pisarstwo kobiet między dwoma dwudziestoleciami, red. I. Iwasiów, (...)
• 58 Tamże, s. 6.

17Szczególnie znaczącym przykładem przemodelowania narracji historycznej i historycznoliterackiej są prace badawcze zogniskowane wokół stosunku do PRL jako elementu polityki tożsamościowej polskiego feminizmu, a także feministycznie zorientowanych badań literackich. Jak słusznie zauważyła Agnieszka Mrozik, w Polsce po 1989 roku powstało wiele prac poświęconych sytuacji kobiet i kondycji ruchu kobiecego w drugiej połowie XIX i pierwszych dekadach XX wieku. W tej perspektywie ciągłość ruchu feministycznego oraz matrylinearna tradycja sufrażystek jako „babek i prababek” zakłócone zostały przez okres PRL określany często jako „luka”, „zerwanie”, czy „bolesna dziura”55. Obecne próby rewidowania historii lat 1945-1989, związane z „odzyskiwaniem pamięci”, odnoszą się nie tylko do udziału kobiet w antykomunistycznej opozycji, lecz także do badania unieważnianych osiągnięć w kwestii praw kobiet i aktywności Polek w okresie PRL56. Redaktorki tomu Pisarstwo kobiet między dwoma dwudziestoleciami zadają pytanie, w jaki sposób przemyśleć i uporządkować literaturę kobiet w okresie powojennego czterdziestopięciolecia, określanego często za pomocą metafory „zagubionego ogniwa” doświadczeń, biografii, światopoglądów i poetyk57. Jednocześnie zwracają uwagę, że „pisarstwo kobiet z lat 1945-1989, rozwijane w rzeczywistości ograniczeń i oporu, zerwań i kontynuacji, zaniechań i powrotów, niemal nie zasiliło kanonu, egzystuje w mgławicowej niedookreśloności”58. Pytanie, o czym pisały kobiety w okresie „przedprzełomowym”, jest zarazem pytaniem o ich kulturowe doświadczenie.

• 60 W tym kontekście często podnoszona była kwestia rzekomego napisu na murze Stoczni Gdańskiej: „Kobie (...)
• 61 I. Iwasiów, Przed sklepem rzeźnika, w: tejże, Granice. Polityczność prozy i dyskursu kobiet po 1989 (...)
• 62 Tamże, s. 174.
• 63 Tamże, s. 178.

19Gest Anny, będący osią literackiej narracji, stanowi zarazem pretekst do snucia krytycznej refleksji nad herstorią. Unaocznia także destabilizowanie opozycji prywatne/publiczne, odsyłając do tradycyjnego kontraktu płci w strukturach opozycyjnych60. Opowiadanie Kobieta z kotletem można odczytywać jako swoiste literackie dopełnienie kulturowej historii mięsa, którą badaczka rekonstruuje w swoim eseju Przed sklepem rzeźnika61, kładąc nacisk na kwestie metodologiczne – autobiografizm narracji naukowej, poszukiwanie luk i wstydliwie przemilczanych miejsc w historii literatury czy wreszcie genderową konstrukcję podmiotu narracji o mięsie62. Iwasiów szczególnie interesuje kwestia polityczności mięsa w PRL i utrwalony w narracjach wspomnieniowych problem jego dystrybucji, a także naruszanie rozdzielonych dyskursów – specyficznego folkloru, którego źródłem była reglamentacja mięsa i związany z tym czarny rynek, oraz procesów politycznych, z których najgłośniejszy, tak zwana afera mięsna, zakończył się ostatnią wykonaną w Polsce karą śmierci za przestępstwa gospodarcze. Pisząc o „polityce mięsa”, badaczka zwraca uwagę na jej genderowe nacechowanie i podąża tropem antropologicznokulturowych ustaleń Carol J. Adams, zgodnie z którymi większość tabu żywieniowych odnosi się do spożywania mięsa i nakłada więcej ograniczeń na kobiety, a system dystrybucji mięsa wspiera męski prestiż w patriarchalnym społeczeństwie63.

• 64 Nawiązuję tu do ustaleń Marty Madejskiej piszącej w Alei Włókniarek o tzw. strajku głodowym z 1981 (...)

20Płciowe nacechowanie polityki mięsa prowokuje pytania o ugenderowienie protestów i skłania do namysłu nad kulturowymi mechanizmami dyskredytowania kobiecego udziału w rewolucjach i strajkach za pomocą oskarżeń o histeryczność, a także stabilizowania przekonań, zgodnie z którymi mężczyźni walczą o godność i politykę, kobiety zaś o chleb i kaszankę64. Iwasiów, konstruując „brednię paraakademicką”, posługuje się ironią, sięga do pokładów języka potocznego, żeby pokazać nieprzystawalność działań Anny do oficjalnej narracji tak zwanej Wielkiej Historii. „Akademickość” jej opowiadania uwidacznia się w genderowej wrażliwości narratorki, jej znajomości ponowoczesnych tez o końcu historii, Foucaultowskiej koncepcji władzy/wiedzy czy świadomości różnicy między res gestae a rerum gestarum. Nader wyraźna jest tu zwłaszcza inspiracja krytyką feministyczną, dyskursami codzienności, projektami biografizmu, wreszcie badaniami antropologicznoliterackimi. Wszystko to sprawia, że opowiadanie Kobieta z kotletem staje się przestrzenią refleksji nad wykluczającymi mechanizmami pamięci/polityki historycznej wymazującymi kobiety z podręczników historii, a także nad ograniczeniami praktyki herstorycznej, próbami uczynienia z niej suplementu do historii patriarchalnej. Opowieść o Annie przegapiającej doniosłe wydarzenia historyczne i jej nieheroicznym wkładzie w postaci kotleta jest przepełniona dystansem, który ostatecznie okazuje się podszyty ironią. Jest także próbą przemyślenia i rozbiórki dyskursów oraz ustanowienia lokalnej, kobiecej mikronarracji:

• 66 A. Mrozik, Akuszerki transformacji. Kobiety, literatura i władza, s. 11.

21Naszkicowane przeze mnie spektrum praktyk, kierunków badawczych i strategii lekturowych zdaje się potwierdzać istnienie zwrotu herstorycznego w polskiej humanistyce i nasilenie jego przejawów zwłaszcza w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Zwrot herstoryczny wydaje się konsekwencją rozwoju badań antropologicznoliterackich i krytyczno-feministycznych, women’s i gender studies w ostatnich trzech dekadach, lecz także rezultatem przemian tożsamościowych, społeczno-kulturowych i politycznych po roku 1989. W jego obszarze zaznacza się wpływ zarówno tendencji lokalnych, jak i trendów ogólnoeuropejskich i globalnych. Zaryzykowałabym stwierdzenie, że zwrot herstoryczny bardziej dogłębnie zaznacza swą obecność na gruncie antropologii literatury niż tradycyjnej historiografii (m.in. za sprawą badań zorientowanych genderowo), choć i w obszarze tej ostatniej zachodzą w tym względzie zmiany. Antropologia literatury umożliwia rozszerzenie horyzontów interpretacyjnych i pogodzenie zróżnicowanych interdyscyplinarnych perspektyw badawczych, które pozwalają zgłębiać reprezentacje kobiecego doświadczenia historii w literaturze dokumentu osobistego oraz literaturze fikcjonalnej, wciąż rzadko będącej punktem odniesienia dla badań historycznych. Należy przy tym zwrócić uwagę na konieczność analizy także i tych zjawisk z zakresu literatury i kultury popularnej, które mogłyby wskazywać na banalizację lub wyczerpywanie się pojęcia herstorii, uwidaczniają one bowiem konflikty w polu „produkcji i reprodukcji wiedzy o kobietach”66, choć jednocześnie nie muszą być traktowane wyłącznie jako dokumenty historyczne, z pominięciem ich potencjału interpretacyjnego.