1Projekt zastosowania koncepcji Brunona Latoura do literaturoznawstwa oznacza zgodę na przyjęcie dwóch założeń. Pierwsze: literatura jest fenomenem społecznym i jako taka wymaga do jej opisu i analizy narzędzi socjologicznych. Drugie: literaturoznawstwo jako dziedzina zrzeszająca badaczy literatury jest również bytem społecznym i żeby je sensownie uprawiać, trzeba mieć jakiś pogląd na specyfikę konstruowania rzeczywistości w tej dziedzinie. Literatura i literaturoznawstwo łączą się ze sobą na wiele sposobów, choć jednocześnie pozostają obszarami rozłącznymi. Z poznawczego punktu widzenia to trudna sytuacja, bo przenikanie się tych obszarów utrudnia formułowanie jasnych procedur badawczych, a tym samym podnosi koszty transakcyjne nabywania wiedzy, jak tę naukę uprawiać. W tekście analizuję oba te obszary, tj. staram się krytycznie ocenić zastosowanie koncepcji aktora-sieci do społecznej nauki o literaturze (cześć pierwsza) oraz przyjrzeć się literaturoznawstwu jako wiązce stylów myślenia oraz produkowaniu wiedzy (część druga). Obie te obserwacje należy uczynić razem, gdyż szanse na wdrożenie (jakiejkolwiek) teorii społecznej do badań literackich są wprost proporcjonalne do teoretycznej chłonności dyscypliny. W części trzeciej bardzo krótko zarysowuję perspektywę rozwiązania pewnych trudności obszaru nauki o literaturze, proponując socjologię nie-literatury.

1. Literatura jako sieć

2Poza pewnymi wyjątkami w zasadzie nie uprawia się dziś socjologii literatury, a przecież założenie, że za tekstem literackim stoi jakaś struktura społeczna, jest nieodzowne we wszystkich badaniach literackich. Weźmy choćby dwa mocno dziś eksplorowane pola zainteresowań: biografistykę i gender studies.

4W wypadku gender studies sprawa jest jeszcze bardziej oczywista. Analiza tekstu literackiego służy tu wykazaniu, że jest on medium lub katalizatorem konstruowania kulturowego (społecznego) obrazu płci i ról płciowych. Przedstawiciel tego nurtu staje się archeologiem i śledczym, tropiącym narracyjne formy oswajania płci i odmienności w zakresie konstruowania jej szerokiego obrazu. Tu literaturoznawstwo bardzo mocno wychyla się z bezpiecznego archipelagu tekstowości, a badacz staje się nie tylko badaczem społecznym, lecz także uczestnikiem społecznej przestrzeni negocjacji. To nie przypadek, że właśnie ta część studiów literackich bywa tematem debaty politycznej.

5Tymczasem socjologia literatury od zarania pozostaje niezmiennie na literaturoznawczej ławce rezerwowej. W 1980 roku Victor Žmegač pisał:

• 2 V. Žmegač Problemy socjologii literatury, w: W kręgu socjologii literatury, red. A. Mencwel, PIW, W (...)

Pewność, z jaką się czasem używa terminu „socjologia literatury”, nie jest uzasadniona. Czyni to wrażenie, że mówi się o całościowej treściowo i metodologicznie zdefiniowanej dyscyplinie naukowej. Jeśli jednak zagłębimy się w teorię i praktykę badań, szybko dojdziemy do wniosku, że nazwa ta nie jest następstwem ogólnego porozumienia co do charakteru przedmiotu, ale wyrazem prowizorycznej potrzeby, aby sprowadzić do wspólnej nazwy różnorodne, nawet słabo ze sobą związane tendencje w badaniu literatury. W pewnym sensie więc nazwa wyprzedziła stan rzeczy.2

9Wspominam o tych dwóch koncepcjach przed omówieniem zastosowania koncepcji Brunona Latoura z dwóch powodów. Po pierwsze uważam, że koncepcje Schmidta i Bourdieu mogą być komplementarne – koncepcyjna zbieżność pojęć systemu (Schmidt) i pola literatury (Bourdieu) jest oczywista, choć wymaga nakładu pracy teoretycznej i badawczej. W obu przypadkach w centrum obserwacji pozostaje aktor bądź aktant, wraz z jego właściwościami. U Schmidta, którego interesuje konstruowanie komunikatu na podstawie oferty medialnej (tekst), uposażenie aktora to system założeń (Voraussetzungssystem) osadzający go poznawczo i komunikacyjnie, a zarazem wpinający w sieć wiedzy i kompetencji społecznych. Bourdieu umieszcza aktora w jego prywatnej otulinie, zwanej habitusem, zawierającej dostępne aktorowi kapitały (w tym wiedzę i umiejętności, a także zasoby ekonomiczne i społeczne) oraz zdolność ich operacjonalizacji.

10Po drugie, obie te koncepcje stwarzają tło oceny przydatności innych koncepcji zaadaptowanych do literatury. Jest tak dlatego, że zarówno Schmidt, jak i Bourdieu wykonali już pracę teoretyczną i metodologiczną, kumulując w swoich koncepcjach zasób pojęciowy i faktograficzny, który bardzo często zawiera elementy wypracowane w archipelagu innych szkół badawczych.

1.1. Latour i literatura

12Latoura ochoczo przyjmą zapewne badacze, dla których badanie tekstu literackiego jest właśnie rekonstruowaniem potencjalnych nici odsyłających do innych węzłów-tekstów, do innych węzłów-aktorów, a stamtąd dalej i dalej. To dziś w zasadzie dominujący model badawczy w nowoczesnym literaturoznawstwie. Nie będzie to jednak zastosowanie odkrywcze, gdyż jest to odpowiednik znanej już doskonale metafory kłącza.

14Subwersywny charakter ANT sprawia, że część zawartych w niej propozycji, które są ożywcze dla socjologii wiedzy, w literaturoznawstwie brzmią wtórnie. Nie trzeba już bowiem zwalczać esencjalizmu, skoro jest jasne, że zarówno znaczenie tekstu, jak i role aktorów w systemie (bądź polu) literatury unoszą się na sieciach rzeczywistości społecznych, są czasowo stabilne, w istocie zmienne i płynne. Dzieje się tak, ponieważ ich ontologia jest zależna od ruchomej rzeczywistości obserwatorów, którzy ją definiują. Nawet instytucjonalnie silne stabilizacje faktów literackich w systemie, np. wydanie klasyki literatury w serii Biblioteki Narodowej, nie gwarantuje zatrzymania procesu negocjacji znaczeń i zmienności funkcji tekstów, a także samych autorów.

15Podobnie rzecz się ma z konstruktywizmem Latoura. Niezależnie od tego, czy stanowisko konstruktywistyczne jest deklaratywnie dopuszczalne w samoświadomości badaczy literatury, jestem przekonany, że każdy, kto nie przeoczył rozwoju współczesnych trendów teoretycznoliterackich, zgodzi się z tezą zawartą w tym cytacie z Nadziei Pandory:

• 11 B. Latour Nadzieja Pandory, s. 90.

Wydaje się, że referencja (reference) nie jest po prostu aktem wskazywania czy sposobem utrzymywania wnętrza, materialnym gwarantem prawdziwości zdania (statement); jest raczej sposobem, w jaki utrzymujemy coś w pewnej ciągłości w serii przekształceń (transformations). Wiedza nie odbija rzeczywistego zewnętrznego świata, który odzwierciedla przez mimesis, raczej [odbija] rzeczywisty wewnętrzny świat, pomagając mu zapewnić spójność i ciągłość.11

16Językowo, tekstowo, komunikacyjnie czy narracyjnie uporządkowane oferty medialne jako części systemu komunikacji estetycznej nie odbijają prawdy o świecie lub przynajmniej nie taka jest ich funkcja. Można je uznać za przejawy komunikacji społecznej, ta zaś nie ma odbijać prawdy, ale być użyteczna (ma uspójniać obraz świata, redukować dysonanse poznawcze, konstruować tożsamość itd.), a to różnica. Powinien to być już dziś literaturoznawczy point of no return.

17Za potencjalnie owocne w badaniu zjawisk literackich uważam przede wszystkim pojęcia aktora-sieci oraz translacji. Piszę „pojęcia”, a nie „teorie”, bo nie są to klasyczne wiązki hipotez umożliwiających obserwacje, lecz raczej instrukcje czy też badawcze przewodniki, które mają ukierunkować badacza pracującego metodą etnograficzną. O ile w tradycyjnej socjologii punktem wyjścia badania zbiorowości jest siłą rzeczy jakaś forma klasyfikacji (na grupy, wspólnoty, klasy, społeczności, systemy, pola itd.), o tyle w ANT punkt ciężkości zostaje przesunięty na badanie osadzenia aktora w sieci zależności, przy czym sieć tę należy rekonstruować, zawieszając stare modele klasyfikacji. Rzeczywistość społeczna to wedle tej metafory nieskończona sieć powiązań między bytami o heterogenicznej naturze. Sieć może bowiem wiązać aktorów ludzkich, nieludzkich (narzędzie badawcze, instytucja), dostępne zasoby, siły polityczne, fakty naukowe itd.:

• 12 B. Latour Splatając na nowo, s. 20.

Zadanie nie polega już na narzucaniu jakiegoś porządku, ograniczeniu zakresu akceptowalnych czynników, pouczaniu aktorów czy dodawaniu refleksyjności ich praktyce. Używając sloganu ANT, trzeba podążać za samymi aktorami, to znaczy starać się nadążyć za nimi w szalonych niejednokrotnie innowacjach, aby się dowiedzieć, jak wygląda egzystencja zbiorowości w ich rękach i jakich używali metod, by utrzymać ją w całości, jakie opisy określiłyby najlepiej nowe powiązania, które zmuszeni byli oni utworzyć.12

19Ważnym elementem konstruującym sieć i zdolności działania aktora jest procedura translacji. Dobór terminu w tym wypadku uważam za nietrafiony, o wiele bliższe samej koncepcji byłoby bowiem pojęcie transformacji:

• 15 M. Callon, B. Latour Unscrewing the big Leviathan or how do actors macrostructure reality and how s (...)

Przez translację rozumiemy wszystkie negocjacje, intrygi, kalkulacje, akty perswazji i przemocy, dzięki którym aktor bądź siła przyznają sobie czy też sprawiają, że zostaje im nadana władza [authority], by mówić lub działać w imieniu innego aktora albo siły. „Nasze interesy są takie same”, „rób to, co ja chcę”, „nie osiągniesz sukcesu, nie korzystając ze mnie”. Kiedykolwiek aktor mówi o „nas”, dokonuje translacji innych aktorów na pojedynczą wolę, której staje się ona [translacja] duchem i rzecznikiem. Zaczyna on/a za kilku (kilkoro), a już nie za jednego. Staje się silniejszy. Rośnie.15

20Przełożenie tej operacji aktora na działanie w ramach obszaru identyfikowanego jako literatura oznacza rozpoznanie zdolności do kumulowania zasobów w celu prowadzenia działania komunikacyjnego. Translacja, w odróżnieniu od np. bourdieu’owskiej gry kapitałami, może być pojęciem szerszym, ponieważ oznacza wykorzystanie wszystkich dostępnych połączeń, których tylko potencjalna część to kapitał czy kompetencje komunikacyjne. Translacją (transformacją) nazwiemy bowiem zarówno przetworzenie jakiegoś obszaru doświadczanej rzeczywistości w temat literacki, jak i wykorzystanie współoddziaływań sąsiedztwa innych aktorów czy siły dostępnych instytucji. Aktor (autor, krytyk, czytelnik itd.) staje się podmiotem zdolnym do używania sieci w celu przeprowadzenia działania, niezależnie od tego, co zidentyfikujemy jako ową sieć i które powiązania uznamy za silne lub słabe.

21Badanie – nazwijmy to wstępnie – sieci literatury z wykorzystaniem tak obranych narzędzi wygląda na pierwszy rzut oka obiecująco, gdyż stwarza przestrzeń do nieograniczonego nadmiarem teorii obserwowania ruchów aktora i wykorzystywania dostępnych mu zasobów sieciowych w celu przeprowadzenia działań. Nieskrępowanie teorią ma w myśl tej metody pozwolić na odsłonięcie wszystkich powiązań, które dostępne teorie mogą zaślepiać, jako że siłą rzeczy każda teoria oznacza selekcję. Zalety: szansa na odkrycie nowych zależności i właściwości zjawisk literackich; wady: ryzyko popadnięcia w znaną w literaturoznawstwie od zarania metodę „życie i twórczość”.

22Wydaje się, że styl myślenia ANT wprowadzony do socjologii literatury nie może być zamiennikiem jej dotychczasowego dorobku, przeciwnie, może działać tylko jako jej antytetyczne uzupełnienie. Analiza usieciowienia aktorów powinna w moim poczuciu przebiegać w obecności całej siatki pojęć socjologii literatury, a nie przy ich odrzuceniu, tym bardziej że ta propozycja niesie ze sobą wiele problemów metodologicznych.

23Jednym z nich jest pojęcie aktorów nieludzkich. W tradycji socjologicznej działanie może być analizowane za pomocą takich parametrów, jak intencja, scenariusz działania, możliwość działania, skutki. Jeżeli dopuścimy w tej perspektywie sprawstwo aktorów nieludzkich – niech dla przykładu będzie takim aktorem czasopismo literackie – wówczas musimy im przypisać te atrybuty, tracąc zarazem ważne rozróżnienia; jeśli tego nie zrobimy, to nazywanie instytucji aktorem będzie mieć wymiar jedynie retoryczny.

28Kunz ponadto, zanim na końcowych stronach swego opracowania zarysuje „kulturową socjologię literatury”, przez kilkanaście stron snuje opowieść o niedorozwoju socjologii literatury, rozpoczynając od… przewrotu antypozytywistycznego. Jest to za pewne dowód na to, że socjologii literatury naprawdę nie ma, a zatem dyskusja nad niekonserwatywnym podejściem do zagadnień z tej dziedziny odbędzie się, jeśli w ogóle, gdzieś pomiędzy teorią a antropologią literatury – w literaturoznawstwie ogólnym.

2. Literaturoznawstwo jako sieć

30Efekt mojej obserwacji jest następujący: dyskurs literaturoznawczy do klasycznych procedur naukowych ma się tak, jak teoria aktora-sieci do tradycyjnej socjologii wiedzy – jest to stosunek subwersywny. Dominującym gatunkiem pisarskim w naszej dziedzinie (ten tekst również spełnia to kryterium) jest esej naukowy. Teksty nie mają ustandaryzowanej struktury argumentacyjnej, autorzy rzadko stawiają jasno sformułowane hipotezy badawcze bądź wcale tego nie robią. Trudno wydobyć z nich metody badawcze, brakuje też jasno sformułowanych metodologii. Bardzo często wywód na temat szczególnego problemu naukowego szybko zmienia się w refleksję filozoficzną o znacznie szerszych ambicjach. Autorzy starają się, by literaturoznawczy ogląd zjawisk był możliwie nieredukujący, mając ambicję włączania do refleksji coraz to szerszych kontekstów. Proces negocjacji znaczeń pojęć badawczych zdaje się zatrzymany tuż przed ostateczną krystalizacją. Zwraca także uwagę łatwość, z jaką badacze tworzą lub proponują nowe pojęcia, zupełnie jakby wartością każdego tekstu była wyjątkowość i niepowtarzalność.

33Dalej Czapliński przywołuje lapidarne określenie Edwina Bendyka, że humaniści uprawiają „kogniwojażerkę”, lokalizując w konkluzji tej części tekstu przyczynę w przedmiocie badań:

• 23 Tamże, s. 12.

Ryzykowna kombinacja szczodrości i kleptomanii [kogniwojażerki – B.B.] wynika stąd, że semimetody są z definicji niedomknięte: stan niekompletności pomaga badaczom pozostawać w kontakcie ze zmienną – płynną, niestałą – ontologią przedmiotów własnych badań, choć skazuje ich na ustawiczne zalepianie dziur.23

2.1. Literaturoznawca jako aktor

35Idąc tropem myśli Latoura, możemy się pokusić o wskazanie sieci, która go stwarza jako aktora. Jest zatem członkiem akademii i beneficjentem długiej tradycji filologii. Na tej nici zawieszona jest jego kariera naukowa – rozwój i zdobywanie kolejnych stopni. Z całą pewnością literaturoznawca należy też do wąskiego grona czytelników intensywnie czytających, pozostających w sieci tradycyjnego czytelnictwa, w którym książka jest głównym medium. Jest ponadto członkiem społeczności uczonych we wszystkich jej wymiarach: ekonomicznym, politycznym, medialnym i każdym innym. Jest wreszcie indywiduum o własnej sprawczości, dokonującym translacji zasobów sieciowych w dostępnych ramach. Nie ma jednego prototypu literaturoznawcy, ponieważ subdyscypliny w tej dziedzinie dzielą badaczy na historyków, krytyków literackich, teoretyków literatury, antropologów kulturowych, badaczy poetyki zorientowanych językoznawczo, teatrologów itd. Jeśli cokolwiek łączy aktorów w tym zróżnicowaniu, jest to czynnik zwany literaturą – fenomen społeczno-komunikacyjny. Akademickie zaczepienie nici literaturoznawczej powinno skłaniać ku dbałości o naukowość procedur badawczych, a te – jak wskazuje choćby tekst Czaplińskiego – zdają się literaturoznawcy programowo umykać. Być może zatem coś w sieciowym osadzeniu osłabia nić łączącą pracę literaturoznawczą ze standardami wytwarzania wiedzy w nauce? Coś, co zarazem stabilizuje literaturę, ale nie tę, która jest czytana i przeżywana poza światem prac literaturoznawczych, lecz tę, która się z pętli literaturoznawczych prac wyłania.

37Sceniczna rola badacza literatury sprawia, że literatura projektowana jako byt metafizyczny, jest umocowana w swojej niedookreśloności, bo z punktu widzenia aktora na scenie istotne jest nie tyle ustalenie (konstruowanie) faktów i ich znaczenia (wartość wiedzy), ile „bycie interesującym”. Ważne jest mówienie do publiczności, a analiza doświadczenia lekturowego jest jego punktem wyjścia; sceniczna nić aktora sprawia, że nie może on w pełni podążać za językiem metodologii, gdyż ten jest siłą rzeczy hermetyczny i ekskluzywny. Na scenie przed widownią złożoną z publiczności literackiej aktor musi być erudytą, wykazywać inwencję, znajdować kontrowersje, musi być przekonujący i nie może być – to bardzo ważne – nudny. A nauka bywa nudna, jak zbieranie grudek ziemi do pedokomparatora.

38Na scenie, mówiąc do publiczności, zwłaszcza gdy jest nią, jak w przypadku czasopisma literaturoznawczego, widownia złożona z innych aktorów o równie scenicznych ambicjach, nie należy rozstrzygać, że p nie jest nie-p. Zdecydowane domknięcie przedmiotu obserwacji, wyprowadzenie jasnych wniosków ma walor kończenia dyskusji, tym samym scena musiałaby przestać działać w odniesieniu do jakiegoś zakresu tematycznego, a to jest sprzeczne z istotą sceny. Scena jest, gdy są na niej aktorzy, którzy nie przestają grać.

39Komponent sceniczny, o którym tu piszę, nie jest zarazem czymś, co literaturoznawcę kompromituje. To element jego osadzenia w rzeczywistości (na zasadzie zakrzepu w chaotycznym splocie czynników), a zważywszy, jak wiele obserwacji literaturoznawcy poświęcają sami sobie, jest to element ważny i stabilny.

40U podstaw tej literaturoznawczej sceniczności leży kapitał symboliczny literatury i jej rytuałów. Przez lata fenomen ten obrósł licznymi funkcjami (dystynkcja przynależności do klasy inteligencji, emblemat kapitału kulturowego, narzędzie tworzenia tożsamości zbiorowych, medium politycznego sporu itd.) i mimo że zmieniają się one z biegiem czasu, swoisty prestiż literatury trwa, a literaturoznawcy poczuwają się, nie bez racji, do podtrzymania jego potencjału, tj. reprodukcji. System nauki o literaturze podtrzymuje system literatury – badacz stwarza obiekt swojego badania.

41Trudność pojawia się, gdy zechcemy w tak ustrukturyzowanym literaturoznawstwie uprawiać socjologię literatury, bo badacz z wiedzą usieciowioną przy użyciu narzędzi bliskich pedokomparatorowi zostaje na scenie jak Himilsbach z angielskim. Jeśli hipoteza o scenicznej nici aktora-literaturoznawcy jest słuszna, przed naukowo zaprojektowaną socjologią literatury staje problem o charakterze fundamentalnym. Czy i jak badać społeczne osadzenie fenomenów uznawanych za literackie?

3. Co robić, czyli socjologia nie-literatury

43Postawiłem w tekście hipotezę, że elementem społecznego usieciowienia dotychczasowego literaturoznawstwa jest jego sceniczność, która sprawia, że standardowa obserwacja literaturoznawcza ciąży ku stylowi badawczemu zaangażowanemu w reprodukcję kapitału symbolicznego literatury.

44To rozumowanie prowadzi do wniosku, by w ramach dyscypliny zadbać o obszar socjologii nie-literatury (pisanej właśnie z łącznikiem), tj. obszar swoistego laboratorium, w którym – mówiąc metaforycznie – oko obserwatora nie będzie zaangażowane w reprodukowanie obiektu badań, lecz jego analizę jako zjawiska wytwarzanego na przecięciu licznych procesów psychicznych, społecznych, ekonomicznych itd. Sądzę, że pozwoli to ujrzeć większe spektrum złożoności zjawisk składających się w sumie na literaturę, także w ich fazie przedliterackiej (vide np. nieliterackie funkcje narracji czy języka figuratywnego). Można literaturę (i jej obserwatorów oraz użytkowników) obserwować jako zjawisko naturalne, wraz z wykorzystaniem wszystkich dostępnych na rynku badawczym metod i pomysłów. Właśnie taki zysk, przy całym krytycyzmie wyrażonym wyżej, widzę w dyskusji o zastosowaniu metody Latoura do nauki o literaturze.