• 1 W dyskusji What memory for the past – what theory for memory? w czasie konferencji „Genealogie pami (...)

1Jak zauważył przed kilku laty Jeffrey K. Olick¹, pamięcioznawstwo rozwija się jako jeden z obszarów eksplorowanych przez „nową humanistykę” w warunkach swego rodzaju koniunktury, jaką tworzy dla niego odnotowywany w kulturach i społeczeństwach od ostatnich dekad XX wieku memory boom. W jego ramach zjawiska związane z pamiętaniem – indywidualnym, zbiorowym i wykorzystującym trajektorie kultury – zyskują w naszym oglądzie humanistycznego świata coraz większe znaczenie. Boomowi temu poświęcono wiele badawczej i krytycznej uwagi; jak się wydaje, jest on zjawiskiem żywotnym i być może określającym pewną kulturową dominantę „naszych czasów”. Sądzę jednak, że sugestia amerykańskiego badacza pozostaje w mocy: obowiązkiem pamięciolożki jest to, aby mieć na horyzoncie sytuację możliwego wyczerpania szczególnej koniunktury na pamięć w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym. Czy memory studies ulegną wtedy analogicznemu wyczerpaniu (co oznaczałoby, że okażą się subdyscypliną w pewnym sensie reaktywną czy w najlepszym razie interwencyjną)?

• 2 Por. np. A. Etkind et. al. Coda: „Katyn-2”, w: Remembering Katyn, ed. A. Etkind et al., Polity Pres (...)
• 3 Badania opinii publicznej, według których w XXI wieku spada odsetek Polaków, którzy udzielają prawi (...)

2W moim rozumieniu obowiązki te w istotny sposób łączą się z lokalnością czy może usytuowaniem badaczki wobec kultury pamięci, której jest nie tylko interpretatorką i krytyczką, ale także (bo stanowi to podstawę do bardziej złożonych działań) codzienną użytkowniczką. Czy kultura polska, zwłaszcza ta współczesna, jest w perspektywie memory studies obszarem wyjątkowym? Gdyby nie było to niestosowne, chciałoby się zauważyć, że wielokrotnie dostarcza ona wręcz niewiarygodnego badawczego materiału, inscenizując dla pamięcioznawców laboratoryjne eksperymenty – na przykład wtedy, gdy wypróbowane wzory pamięci uruchamiane są w jej ramach wielokrotnie w odniesieniu do różnych wydarzeń i pokazują swoją moc profilowania ich postrzegania (jak w wypadku katastrofy smoleńskiej pamiętanej według wzoru „drugiego Katynia”²). Dzisiejsza intensywność polskiej pamięci nie ulega wątpliwości i wyraża się w różnorodnych tematycznych boomach; w XXI wieku jej dominantą pozostaje, w moim odczuciu, wyjątkowa atrakcyjność powstania warszawskiego, ale ta pozycja nie jest niezagrożona. Z drugiej strony można też ująć tę pamięć w kategoriach nie intensywności i dynamiki, a klinczu. W uogólnieniu najsilniejszymi tendencjami wśród polityk pamięci po symbolicznym 2000 roku (znaczącym roku publikacji Sąsiadów Grossa) będą dwie przeciwstawne: polityka obsesyjnej afirmacji polskich postaw i polityka ekspiacyjna, koncentrująca się na żalu, polskiej winie i odpowiedzialności³.

• 4 W sprawie pierwszeństwa Muzeum Powstania Warszawskiego w polskiej kulturze muzealnej por. np. Z. Bo (...)

4Po Muzeum Powstania Warszawskiego, instytucji prekursorskiej dla tej tendencji4, w całej Polsce powstają kolejne muzealne przedsięwzięcia, pozostające często pod wyraźnym wpływem wyjątkowo atrakcyjnego paradygmatu powstańczego muzeum. I tak na przykład muzeum poświęcone poznańskiemu Czerwcowi ’56 działa pod nazwą Muzeum Powstania Poznańskiego (od 2007 jako oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości w Poznaniu); jedno tylko Muzeum Historyczne Miasta Krakowa otwiera swoje kolejne oddziały: Fabrykę Emalię Oskara Schindlera, Podziemia Rynku (2010), Aptekę pod Orłem i Ulicę Pomorską (2013); w 2014 roku w specjalnie wybudowanych siedzibach zaczynają działać Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku i Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie. Na Górnym Śląsku można mówić o lokalnym boomie, jako że otwarte zostaje Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach (2014), a w 2015 dołącza do niego ekspozycja w Centrum Dokumentacji Deportacji Górnoślązaków do ZSRR w Radzionkowie oraz przekrojowa wystawa Światło historii w nowej (wreszcie) siedzibie Muzeum Śląskiego w Katowicach. W 2015 roku w kaponierze Cytadeli Warszawskiej rozpoczyna działalność równie długo oczekiwane Muzeum Katyńskie, oddział Muzeum Wojska Polskiego. Na przełomie 2015 i 2016 roku otwiera się Centrum Dialogu „Przełomy” w Szczecinie (oddział tamtejszego Muzeum Narodowego) ze stałą ekspozycją opowiadającą historię okresu 1939-1989 z perspektywy tego miasta, kilka miesięcy później otwarte zostaje Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów w Markowej (powiat łańcucki). Na różnych etapach planów i realizacji są kolejne przedsięwzięcia: na przykład Muzeum Historii Polski w Warszawie (które wraz z MWP będzie tworzyć na terenie wspomnianej cytadeli swego rodzaju „muzealny hub”), Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku (wokół którego toczą się dziś polityczne kontrowersje) oraz Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL, które miałoby być wykładnikiem polityki historycznej prowadzonej przez dzisiejszy obóz władzy.

• 5 W tekście pt. Urządzenia do pamiętania, który ukaże się w poznańskich „Studiach Kulturoznawczych” w (...)
• 6 L. Basu Memory dispositifs and national identities: the case of Ned Kelly, „Memory Studies” 2011 no (...)

6Takie muzeum daje się opisać jako skomplikowany aparat, który nazywam „urządzeniem do pamiętania”, podkreślając wagę sposobu aranżacji ekspozycji (urządzenia wnętrza) oraz wielomedialność i skomplikowanie całości wytwarzającej pamięciowe praktyki, które da się zanalizować w odniesieniu do projektu i działania muzeum – tego, jak to urządzenie zostało urządzone. Terminem „urządzenie do pamiętania” z punktu widzenia jego teoretycznego zaplecza zajmowałam się obszernie w innym miejscu⁵; urządzeniem jest dla mnie w tym kontekście, po pierwsze, tekst, kulturowy przedmiot czy praktyka (na przykład muzeum, powieść, rocznica, koszulka z odpowiednim nadrukiem, rekonstrukcja historyczna), których funkcją jest wytwarzanie i modyfikowanie konkretnych pamięciowych praktyk. Działanie tych pojedynczych aparatów łączy się oczywiście ze sobą i mogą one w ten sposób tworzyć konglomeraty elementów i relacji między nimi, które produkują wyraziste tendencje w ramach kultury pamięci. Po drugie, takim konglomeratem, pamięciowym urządzeniem w szerszym znaczeniu jest na przykład wykonstruowane przez kulturę „powstanie warszawskie”. Czerpię tu z koncepcji holenderskiej badaczki Laury Basu, w której ujęciu tak zwany memory dispositif to „wielki splot”⁶ medialnych, temporalnych i politycznych relacji wytwarzających dany obszar pamięci kulturowej w danym momencie, układ historyczny i dynamiczny, którego części przemieszczają się względem siebie.

• 7 Por. G. Agamben Czym jest urządzenie, przeł. J. Majmurek, w: Agamben: przewodnik Krytyki Polityczne (...)

7Opis kultury pamięci przez pryzmat wyróżnianych w niej urządzeń podkreśla jej procesualność i dynamikę (urządzenia są przede wszystkim czymś, co działa), a jednocześnie wskazuje na istnienie wewnątrz pamięci pewnych powtarzalności i punktów względnie stałych (urządzenia działają na pewne określone dla siebie sposoby), a dalej – zasad i hierarchii. Ważne jest dla mnie także myślenie o pamiętających nie jako o – na przykład – odbiorcach tekstów, ale jako o użytkownikach urządzeń (i użytkownikach pamięci). Z jednej strony wydobywa to ich konieczny udział w procesach pamiętania, nieograniczający się do pasywnej kontemplacji, z drugiej – przez odwołanie do Foucaultowsko-Agambenowskiej koncepcji urządzenia/dispositif – pozwala spojrzeć na pamięciowe aparaty jako na urządzenia do zarządzania podmiotami, przygotowujące w sieci pamięci pozycje, do których zajęcia nakłaniają użytkowników⁷. Trzecia kluczowa w tym wypadku korzyść z metafory urządzenia to położenie badawczego nacisku na zagadnienie ich atrakcyjności i użyteczności: pod jakimi warunkami można powiedzieć, że urządzenie działa dobrze, efektywnie? Kiedy łatwo wdrożyć się w jego używanie? Jakie błędy pojawiają się w jego działaniu? W jaki sposób przynosi ono użytkownikowi satysfakcję? Takie pytania – choć może się wydawać, że trywializują poetykę skomplikowanych zjawisk kulturowych – mogą okazać się owocne przy rozważaniu specyfiki współczesnej pamięci.

• 8 Ostatnio do tych kategorii odwołał się Marcin Napiórkowski, analizujący powojenną (przede wszystkim (...)

9Spośród kilku propozycji formuł, w jakie ujmowane bywają kultury pamięci (a zwłaszcza polska pamięć), szczególne znaczenie ma zwykle odniesienie do trudnego dziedzictwa, negatywnego bagażu przeszłości. I tak, po lekcjach pochodzących z badań nad traumą, można sytuować dominantę danej pamięci w różnych rozpoznanych przez nie sposobach reakcji na graniczne doświadczenie: obok kultury wyparcia i kultury przymusowego powtarzania pojawiłby się więc wymarzony cel: kultura przepracowania⁸. Z innej strony, przy odwołaniu do klasycznego rozróżnienia Ruth Benedict, pamięć domaga się odniesienia do pojęć kultury wstydu i winy. Choć ujęcia te wielokrotnie okazały się operacyjne przy analizowaniu konkretnych obszarów polskiej kultury pamięci, sądzę jednak, że niełatwo byłoby je zastosować do niej w całości jako formułę trafnie uogólniającą jej empiryczny ogląd, wyostrzającą krytyczne spojrzenie na nią i otwierającą jej nowe konceptualizacje. Analiza jej dominant – jak również wspomnianych wyżej „dominant bieżących” – sugeruje, że jest to raczej kultura godności, autoafirmacji czy, używając innego słownika, dobrego samopoczucia.

• 9 Pisałam już o niej, wykorzystując również niektóre z poniższych spostrzeżeń, w tekście Die „Verstoß (...)

10Pierwsze z wyróżnionych wyżej pamięciowych urządzeń afirmację tę opiera na krańcowej patriotycznej zasłudze, przypisywanej żołnierzom antykomunistycznego podziemia. Datująca się na ostatnie lata intensyfikacja upamiętnienia „wyklętych”⁹ jest tendencją wytwarzaną przez wieloelementowe urządzenie, na które składają się między innymi takie elementy-węzły, jak: ustanowiony w 2011 roku Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych, kibicowskie oprawy meczów i graffiti odwołujące się do tych żołnierzy, stopniowa instytucjonalizacja i upaństwowienie uroczystości (jak głośne ponowne pogrzeby), „odzież patriotyczna” z ich wizerunkami, działalność historyków propagatorów tych narracji i cała seria swego rodzaju utrwalonych emblematów tej pamięci, niemal refrenicznie w niej powracających.

• 10 Wyraźnie widać to w przypadku upamiętniających „wyklętych” murali, na których ich wizerunkom czy ps (...)
• 11 Por. tabela Ilość i liczebność oddziałów podziemia niepodległościowego w Polsce w latach 19441956, (...)
• 12 Marcin Zaremba w wyważony sposób podsumowuje: „Nie odmawiając heroizmu wielu żołnierzom i oficerom (...)

11Kluczowe wśród nich jest samo określenie, nazwa (zresztą o charakterze „terminu parasolowego”, ujednolicającego wszystkich członków podziemia i ich biografie): według tej narracji żołnierze byli „wyklęci” z historii i pamięci, a teraz, po latach niesprawiedliwego zapomnienia, są do niej wreszcie przywracani. Drugi obowiązkowy element tej pamięci to partyzanckie pseudonimy zastępujące prawdziwe nazwiska przywoływanych postaci bądź przynajmniej im towarzyszące. Utrwala to ich romantyczny, konspiracyjny sznyt. Trzecim emblematem jest spopularyzowany cytat z wiersza Zbigniewa Herberta Wilki (z tomu Rovigo, 1992), ezopowo odnoszącego się do żołnierzy podziemia: „ponieważ żyli prawem wilka / historia o nich głucho milczy”. Związany z tym jest czwarty powracający element: wizerunek wilka, który staje się metaforą partyzanta i jego losu. Po piąte, dominująca wersja tej pamięci koncentruje się na jednej konkretnej organizacji – Narodowych Siłach Zbrojnych¹⁰ (gdy tymczasem NSZ był ważną, ale nawet nie najliczniejszą wojskową organizacją podziemia¹¹). Po szóste, pamięć ta ma charakter apologetyczny: nie ma w niej mowy o zbrodniach na ludności cywilnej oraz mniejszościach narodowych i etnicznych, popełnianych zarówno przez NSZ, jak i przez inne organizacje¹², a żołnierze przedstawiani są jednoznacznie jako bohaterowie, którzy zwalczali zdrajców – „komunistów”.

• 13 Papież w Auschwitz-Birkenau: Panie, przebacz tak wiele okrucieństwa, komunikat PAP z 29 lipca 2016, (...)
• 14 Koresponduje to z charakterystycznym niuansem widocznym w cytowanym urywku komunikatu: narracja o p (...)

13Symbolicznym, choć niekoniecznie chyba strategicznym ośrodkiem ujawniającej się intensywnie wersji pamięci o Sprawiedliwych jest wspomniane muzeum w Markowej. To z jednej strony najbardziej chyba „lokalne” z nowych polskich muzeów, położone nie tylko poza wielkim miastem, ale w kilkutysięcznej wsi w powiecie łańcuckim, nastawione na upamiętnienie tragicznej historii, która wydarzyła się właśnie tam, i z tego nastawienia czyniące jeden z głównych narracyjnych chwytów prezentowanej ekspozycji. Jednocześnie muzeum to znajduje się w centrum zainteresowania władzy państwowej, co w skrócie pokazuje fakt, że otwierał je osobiście prezydent Rzeczpospolitej (w towarzystwie między innymi marszałków sejmu i senatu), a sama wystawa została przygotowana przez Instytut Pamięci Narodowej, czyli główną państwową instytucję polityki historycznej. Rozpoznawalność patronującej muzeum rodziny Ulmów, Sprawiedliwych zamordowanych w 1944 roku wraz z ośmiorgiem ukrywanych przez nich Żydów z rodzin Goldmanów, Grünfeldów i Didnerów, w ciągu ostatniego roku niepomiernie wzrosła. Ulmowie stają się nowymi „domyślnymi reprezentantami” polskich Sprawiedliwych; jak się wydaje, grupa ta nie miała dotąd takiej wyrazistej „twarzy”. Choć wiedza o istnieniu polskich Sprawiedliwych wydaje się szeroko ugruntowana w polskiej pamięci, ich nazwiska nie były znane, ewentualna znajomość konkretnych przedstawicieli zależała od bardzo indywidualnych czynników. Ten stan rzeczy zmienia i będzie zmieniać muzeum w Markowej. Jako przykład mogą posłużyć medialne relacje z lipcowej wizyty papieża Franciszka w Auschwitz-Birkenau, gdzie spotkał się on z dwadzieściorgiem Sprawiedliwych, a modlitwę obok rabina odmówił proboszcz z Markowej. W materiałach dotyczących tej wizyty podkreślano obecność dziewczynek spokrewnionych z Ulmami, które podeszły do papieża, niosąc portret rodziny z Markowej; jak donosi Polska Agencja Prasowa, „Ulmowie stali się symbolem tych wszystkich rodzin, które w czasie wojny – ryzykując śmierć – ratowali [sic] Żydów”¹³. Ubrane na biało dziewczynki niejako stają się córkami Ulmów, reprezentują ich i symbolizują Sprawiedliwych¹⁴.

• 15 Pisał o tym J. Leociak m.in. w tekście Nasi Sprawiedliwi, „Tygodnik Powszechny” 2016 nr 17.

14Upamiętnienie Sprawiedliwych jest nieodzowne i bezdyskusyjne, pamięć ta może stać się jednak – i najwyraźniej jesteśmy tego świadkami – swego rodzaju środkiem do prowadzenia polityki historycznej. Wrażliwa konstrukcja, jaką jest afirmacyjna polska autopamięć, potrzebuje ochrony przed krytyką, szczególnie tą podejmującą narrację o polskiej współodpowiedzialności za Zagładę, a także o przedwojennym i powojennym antysemityzmie. Sprawiedliwi mogą posłużyć do przekierowania takiego rodzaju uwagi¹⁵; szczytne epizody pamięci o katastrofie Zagłady stają się amunicją we współczesnych pamięciowych wojnach (czego wyrazistym przykładem byłby spór wokół koncepcji pomnika Sprawiedliwych i jego lokalizacji). Muzeum w Markowej całkowicie wypełnia założenia sygnalizowane przez jego długą nazwę: to Muzeum Polaków Ratujących Żydów, których wyeksponowanie czyni niestosownym pytanie o Polaków nieratujących Żydów, nie mówiąc już o tych, którzy w tym ratowaniu przeszkadzali czy Żydów krzywdzili. Dzieje się tak pomimo faktu, że zbrodnię w Markowej zainicjował donos Polaka, granatowego policjanta Włodzimierza Lesia – ten moment historii Ulmów jest przez narrację muzeum opracowany w taki sposób, aby mimochodem wtopił się w historię o Samarytanach (cytat z Ewangelii Łukasza jest mottem całej ekspozycji), „zwykłych ludziach” i „przedstawicielach Polskiego Państwa Podziemnego oraz Kościoła katolickiego”, którzy „najczęściej nieśli pomoc” (cytaty pochodzą z nagłówka jednej z plansz wystawy). Muzeum w Markowej jest rzetelne: zarówno wspomina o tym fakcie, jak i dokumentuje polskie donosy do okupacyjnych władz niemieckich, zajmujące osobną część ekspozycji. Zgodnie z regułami spójności opowieści moment ten powinien jednak stać się jej punktem kulminacyjnym, wywołującym zaskoczenie odbiorcy przygotowywanego wcześniej na zupełnie co innego i wymagającym jakiejś interwencji, dalszego narracyjnego wysiłku, aby przywrócić ład i sens opowiadanego świata. Tak się jednak nie dzieje: w opowieści o bohaterstwie i męczeństwie fragment o zdradzie i denuncjacji może, jak się okazuje, pozostać dalszoplanowym epizodem.

• 16 Już pobieżny przegląd nowości wydawniczych pokazuje liczność publikacji o zbrodni wołyńskiej datowa (...)
• 17 J. Kuisz, K. Wigura Kicz zła, „Kultura Liberalna” 2016 nr 405, http://kulturaliberalna.pl/2016/10/1 (...)
• 18 Np. w tekście Marka Kozubala pisanym wprost z festiwalu w Gdyni, opublikowanym na internetowych str (...)
• 19 Np. J. Majmurek „Wołyń”: kino w wojnie pamięci, „Dziennik Opinii” 2016 nr 270, http://www.krytykapo (...)

17Wywoływaczem intensyfikacji pamięci wołyńskiej, funkcjonującej nieprzerwanie przez ostatnich kilkadziesiąt lat, oczywiście w bardziej niszowych formach, zwłaszcza w kręgach kresowiaków i w literaturze fachowej, stał się niedawno film Wołyń w reżyserii Wojtka Smarzowskiego, a właściwie sama jego zapowiedź. Oczekiwanie na film jednego z najważniejszych twórców polskiego kina XXI wieku podziałało jak stymulant zainteresowania zbrodnią wołyńską, wyrażającego się wymiernie na przykład w ofensywie wydawniczej – liczne książki o Wołyniu w innych okolicznościach zapewne niekoniecznie by się ukazały, a ewentualnie przeszłyby bez większego echa¹⁶. Równolegle uruchomione zostały działania na poziomie polityk pamięci par excellence – Sejm RP podjął Uchwałę w sprawie oddania hołdu ofiarom ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1943-1945, skrytykowaną następnie w rezolucji Rady Najwyższej Ukrainy jako jednostronna; efektem tych działań była kolejna fala medialnych komentarzy. Dyskusja o samym filmie w sporej mierze ogniskuje się wokół pytania o jego polityczny efekt, bieżącą wymowę, niekoniecznie zamierzoną przez twórcę – w jednym z najostrzejszych komentarzy Jarosław Kuisz i Karolina Wigura, biorąc pod uwagę trudną dziś sytuację wewnętrzną i zewnętrzną Ukrainy, czynili z okoliczności probierz wartości utworu i konstatowali, że „Wołyń jest filmem w obecnej sytuacji historycznej i politycznej głęboko niepotrzebnym”¹⁷. Nie brakowało równolegle głosów o autentyczności Wołynia, spektakularnie przywracającego wspólnej wyobraźni świadomość zbrodni, w sytuacji gdy prawda jest przedwstępnym warunkiem pojednania¹⁸; wiele osób szło również za myślą reżysera, uniwersalizującego swój zamiar w formule „filmu przeciw nacjonalizmom”¹⁹. Wydaje się więc, że ramy tych interpretacji zakreślał już sam fakt, że interpretowane dzieło to, mówiąc hasłowo, „film o zbrodni na Polakach”. W spolaryzowanej polskiej kulturze pamięci czasów „po Jedwabnem” na mocy właściwie samego tematu zdawał się on wpisywać w nurt godnościowej, martyrologicznej polityki pamięci, dopuszczającej dla Polaków jako takich role bohaterów i ofiar (inne postawy i historie opatrującej etykietą wyjątku). Z perspektywy polityki żalu i ekspiacji Wołyń okazywał się nie filmem „przeciw nacjonalizmom”, a „przeciw pojednaniu”. Ten przejrzysty obraz komplikował jednak drugi wątek dominujący recepcję filmu: kwestia pokazywanej na ekranie makabry, obecnej w różnym nasileniu właściwie we wszystkich filmach Smarzowskiego, który dał się wcześniej poznać raczej jako krytyczny obserwator niż „afirmator” polskiej kultury, co w odniesieniu do pola pamięci dobitnie pokazywała znakomita Róża (2011). Dlatego filmowy (i pamięciowy) język pokazujący ów „temat zbrodni na Polakach” domaga się jednak szczególnej uwagi.

• 20 To oczywiście uproszczenie biorące pod uwagę główne wątki tych pamięci, wizerunki i skojarzenia, ja (...)

22Trzy wskazane przykłady pokazują trzy drogi pamięci autoafirmacyjnej: zasadzającej się na wizerunku bohaterów – „wyklętych”, bohaterów męczeńskich – Sprawiedliwych i niewinnych męczenników – ofiar Wołynia²⁰. Pamięć ta wykonuje manewry, których skutkiem jest, po pierwsze, wykształcenie niewinnego, pozytywnego i godnego wizerunku poprzedników – nie jako zwycięzców, ale jako (rozłącznie lub często jednocześnie) skazanych na klęskę, lecz nieugiętych śmiałków, jako kryształowych moralnie bohaterów, wreszcie jako ofiary cudzych win. Po drugie zaś, dokonuje względnego utożsamienia użytkowników pamięci z tymi poprzednikami – afirmacja przenosi się z obszaru przeszłości na teraźniejsze autopostrzeganie pamiętającej wspólnoty, dla którego okazuje się ona kluczowa.

• 21 J. Kuisz, K. Wigura Kicz...
• 22 Andrzej Horubała w entuzjastycznej recenzji ze wspomnianej Historii Roja właśnie ten okrzyk uznaje (...)

23Czy jednak przejścia między tymi autoafirmacyjnymi opowieściami zawsze będą płynne? Gdyby wziąć pod uwagę poetykę pamięci „wyklętych” i spytać, kto wydaje się do nich podobny w Wołyniu, odpowiedź nie musiałaby wcale kierować się ku szlachetnej postaci polskiego partyzanta. Krytycy filmu jako działającego „przeciw pojednaniu” zwracali uwagę na powtarzający się w nim groźny okrzyk, historycznie nacjonalistyczne pozdrowienie Sława Ukrajini! Herojam sława! – ich zdaniem „młodemu pokoleniu Polaków, które wraz z Ukraińcami wykrzykiwało te hasła w zupełnie innym znaczeniu na kijowskim Majdanie, odbiera to spontaniczny język pojednania, jaki narodził się podczas pokojowych rewolucji”²¹. Sceny te mogą się jednak skojarzyć zupełnie inaczej i przywieść na myśl raczej Marsz Niepodległości, posługujący się wizerunkami „wyklętych” i skandujący Cześć i chwała! Bohaterom!²² (A potem: Raz sierpem, raz młotem…) Poetyki autoafirmacyjnych pamięci nie dają się łatwo uzgodnić w momencie, gdy mocna afirmacja „swojej” przeszłości zbliża do tożsamości „wroga”. Ci, którzy dziś upamiętniają „wyklętych” (i symbolicznie upodmiotowiają się w tym akcie jako oni), używają do tego „mikrourządzenia” – gestu i okrzyku – podobnie jak członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, sprawców rzezi, której upamiętnienie miało być kolejnym elementem autoafirmacyjnego konglomeratu.

• 23 Sformułowania tego użyła w dyskusji w czasie konferencji „Polska pamięć. Ciągłość i zmiany; diagnoz (...)

24Trzy wyróżnione przeze mnie pamięciowe urządzenia, które odciskają szczególny ślad na najbardziej bieżącej współczesności, nie muszą więc okazać się ze sobą spójne: przewidywane przez nie podmiotowe pozycje są nieco rozsynchronizowane. Przypadek Wołynia w największej mierze pokazuje możliwe ambiwalencje autoafirmacyjnej opowieści, zakręty, jakie pojawiają się na pozornie prostej drodze pamięciowej strategii. Łączy je z kolei atrakcyjność i „używalność” – potencjał rozprzestrzeniania oraz silna zachęta do tego, aby właśnie w taki sposób pamiętać. Na pytanie, co może okazać się „paliwem dla memory studies”²³ – także wobec możliwego wyczerpania pamięciowego boomu, o którym wspomniałam na początku – narzuca się być może odpowiedź, że byłaby to pamięć kontrowersyjna i odbywające się na jej obszarze wojny. Sądzę jednak, że lepiej w tym wypadku sprawdzają się nieoczywiste wrażliwe punkty mocnych (zwłaszcza spornych) „urządzeń” z głównego nurtu kultury pamięci, punkty, które odsłaniają nie tyle ich słabości, ile potencjały przetworzeń i połączeń. Ten główny nurt potrzebuje badania biorącego pod uwagę jego uporczywe afirmowanie własnej pozycji, jego ograniczenia, uprzedzenia i wykluczenia, ale nakierowanego nie tylko na to, aby te jego cechy zdemaskować, zanalizować i skrytykować, lecz także na ich wytłumaczenie i poszukiwanie w nim wspomnianych możliwości.