• 1 H. White Historiografia i historiofotia, przeł. Ł. Zaremba, w: Film i historia. Antologia, red. I. (...)
• 2 Przegląd tych dyskusji w polskojęzycznej literaturze przedmiotu znajduje się w: D. Skotarczak Histo (...)
• 3 Por. m.in. A. te Heesen Theorien des Museum. Zur Einführung, Junius Hamburg, Hamburg 2012 (polskie (...)
• 4 Przegląd najważniejszych prac oferuje antologia Film i historia…
• 5 M. Porębski Ikonosfera, PIW, Warszawa 1972.
• 6 Więcej na ten temat w: P. Burke Naoczność. Materiały wizualne jako świadectwa historyczne, przeł. J (...)

1Opowiadanie historii odbywa się nie tylko za pośrednictwem słów, ale także obrazów, co Hayden White nazwał historiofotią (przez analogię do historiografii)¹. Mimo że problem obrazowania przeszłości i wykorzystywania materiałów wizualnych w badaniach dyskutowany jest na gruncie metodologii historii od lat², to teoretyczne rozważania nie zawsze przedkładają się na praktykę. Tylko nieliczne wizualne reprezentacje historii zyskują zainteresowanie badaczy. O ile wiele uwagi poświęca się dziś muzeom³ czy filmom historycznym4, to liczne, ale mniej spektakularne elementy ikonosfery (by użyć przydatnego pojęcia Mieczysława Porębskiego5), takie jak ilustracje prasowe, memy internetowe, wlepki, graffiti czy nawet t-shirty, funkcjonują na marginesach badań. W moim przekonaniu wynika to z nierozwiązanego sporu na temat obrazów jako źródeł historycznych6.

• 8 W.J.T. Mitchell Czego chcą obrazy?, przeł. Ł. Zaremba, NCK, Warszawa 2013, s. 79.
• 9 H. Bredekamp Theorie des Bildakts, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2010, s. 51.
• 10 G. Paul Visual History. Version 2.0, http://docupedia.de/zg/Visual_History_Version_2.0_Gerhard_Paul(...)

3Myśl o kreatywnym potencjale ikonosfery, o jej zdolności do wytwarzania zarówno wyobrażeń o świecie, jak i samego świata, nie jest nowa. Pojawia się u klasyków anglosaskich studiów wizualnych (visual culture studies) i niemieckiej nauki o obrazie (Bildwissenschaft). W.J.T. Mitchell mówi w tym kontekście o obrazach jako „quasi-agentach”8, a Horst Bredekamp o „aktach obrazu” jako analogii do „aktów mowy”9. Niemiecki badacz Gerhard Paul zastosował ten trop w odniesieniu do konstruowania historii: „Obrazy to więcej niż źródła, przedstawiające zewnętrzne okoliczności czy zdarzenia. Obrazy to więcej niż media, które […] przekazują lub tworzą znaczenia. Obrazy posiadają bowiem zdolność kształtowania rzeczywistości”¹⁰. Koncepcję tę można uzupełnić, odwołując się do archeologii wiedzy. Paulowi nie chodzi bowiem o tworzenie historii jako takiej, ale raczej o konstruowanie wiedzy historycznej; o praktyki, które zmierzają do takiego budowania wyobrażeń o przeszłości, by z biegiem czasu ukształtowały common sense, przeniknęły dyskursy tak mocno, że w końcu staną się niezauważalne.

• 11 B. Szacka O pamięci społecznej, „Znak” 1995 nr 5, s. 68.
• 12 P.T. Kwiatkowski Przemysł pamięci, w: Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wol (...)

6Widoczny na przykładzie popularności „kotwicy” splot potrzeb społecznych, polityki i ekonomii sprawia, że o motywach historycznych w publicznej ikonosferze należałoby mówić w kontekście przemian społeczeństwa ponowoczesnego i gospodarki neoliberalnej. Rama pamięci zbiorowej wydaje się natomiast mniej przydatna, choćby dlatego, że różne grupy promują różne obrazy, a w pojęciach takich jak „pamięć zbiorowa” czy „pamięć kulturowa” zawsze kryje się tendencja do uogólniania, sugestia, że cała społeczność pamięta to samo w ten sam sposób. Jest to poniekąd konsekwencja szerokiej zgody na uznanie modelu Maurice’a Halbwachsa za założycielską teorię pamięci zbiorowej. Pokazywał on bowiem, że w wyniku działania społecznych ram pamięci jednostkowe wspomnienia podlegają ujednoliceniu i wtłoczeniu we wspólny schemat narracyjny. W tej tradycji pamięć zbiorowa posługuje się wielkimi kwantyfikatorami, odwołuje się do wspólnot, wynika z przynależności klasowej, religijnej czy rodzinnej. Różnice między odmiennymi wyobrażeniami historii wśród członków tych grup schodzą natomiast na dalszy plan. Ponadto idea pamięci społecznej i zbiorowej zawsze jest metaforą – jak przed laty zauważała Barbara Szacka¹¹. Otwiera to pole do zajmowania się pojęciami oraz do ich najróżniejszych interpretacji, natomiast problem wykorzystywania historii w celach legitymizacyjnych nie jest metaforyczny, lecz jak najbardziej realny. Aby zrozumieć mechanizmy polityki i propagandy historycznej, nie należy – moim zdaniem – wikłać się w metadyskursy, lecz przyjrzeć się konkretnym praktykom medialnym, prawnym czy finansowym. Niektóre aspekty omawianych poniżej obrazów można by interpretować przez odwołanie do przemysłu pamięci¹² – zarówno w sensie utowarowienia przeszłości, jak i jej produkcji. Wieloznaczność samego pojęcia „pamięć” oraz jego konotacje związane z przeważnie oddolnym i ogólnym charakterem procesów utrwalania przeszłości sprawiają jednak, że nie jest ono właściwą kategorią analityczną.

• 13 Th. Cauvin Public History. A Textbook of Practice, Routledge, London–New York 2016. Od 2014 roku Un (...)
• 14 Warto tu wskazać na dwie wydane publikacje i jedną planowaną: Historia w kulturze współczesnej. Nie (...)
• 15 CBOS, Komunikat z badań nr 68/2016, świadomość historyczna Polaków, s. 12.

7Szukając alternatywy do „pamięci” warto rozważyć dwie koncepcje: a) historię w przestrzeni publicznej, która zadomowiła się w języku polskim jako odpowiednik angielskiego public history¹³, oraz b) historię w kulturze współczesnej – pod tym hasłem realizowane są projekty badające obecność i funkcje przeszłości w ponowoczesnej kulturze masowej¹⁴. Przedstawiciele obu podejść nie zadają pytań typowych dla badań pamięci: kto, co, jak pamięta? Wychodzą raczej od analizy dyskursów i obiektów historycznych (historyzujących) w przestrzeni publicznej i kulturze masowej oraz zadają pytania o ich społeczne, ekonomiczne i polityczne funkcje. Umieszczanie „kotwicy” w widocznych miejscach nie musi być przecież przejawem pamięci zbiorowej. Prawdopodobnie większość osób, która to czyni, nie ma żadnego osobistego związku z powstaniem warszawskim. Niewykluczone też, że wiele z nich nie będzie w stanie przyporządkować go do żadnej daty (w badaniu CBOS z kwietnia 2016 roku tylko 8% Polaków uznało powstanie warszawskie za jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach Polski w XX i XXI wieku¹⁵). Trudno na podstawie „kotwic” na murach, samochodach i koszulkach mówić o tym, jakie grupy jak pamiętają wydarzenia z 1944 roku. Warto natomiast wskazać samą ich obecność w publicznej ikonosferze, zadawać pytania o ich potencjał polityczny, gospodarczy i tożsamościowy.

• 16 Zob. http://obserwatorium.kulturaliberalna.pl/raport/kto-jest-w-polsce-radykalem-za-kulisami-tygodn (...)

8Gadżety patriotyczne, murale czy memy internetowe stanowią zbyt rozproszony zbiór obrazów, by można było na ich podstawie prowadzić ustrukturyzowane analizy. Relatywnie niewielkim, łatwo porównywalnym i zarazem względnie reprezentatywnym materiałem wizualnym są natomiast okładki magazynów ilustrowanych. Funkcjonują one w trzech rodzajach przestrzeni: publicznej, gdy widać je w kioskach i na wystawach salonów prasowych; prywatnej, gdy czytane są w domu; wirtualnej, gdy reprodukowane są w Internecie. Ich rola nie sprowadza się wyłącznie do zapowiedzi treści publikowanych wewnątrz czasopism. Aby wspierać sprzedaż poszczególnych tytułów, okładki muszą przyciągać wzrok, wybijać się z pozostałej oferty. „Wyrazista okładka to 20-30 tys. sprzedanych egzemplarzy więcej” – deklaruje Rafał Kalukin z „Newsweek Polska”¹⁶. Powinny zatem mówić same za siebie, prezentować poglądy redakcji w taki sposób, aby można je było rozpoznać nawet bez zaglądania do środka. Redakcje, świadome ideologicznej oraz ekonomicznej istotności tego medium, same wdają się w „walkę na okładki”, czego przykładem były wydania „Polityki” i „Do Rzeczy” z połowy czerwca 2016 roku. Po tym jak „Polityka” (2016 nr 24) zapowiedziała materiały poświęcone nacjonalistycznym bojówkom, przedstawiając na okładce kij bejsbolowy, na którym powiewała polska flaga, „Do Rzeczy” (2016 nr 24) odpowiedziało, kilka dni później, okładką przedstawiającą analogiczny kij bejsbolowy oraz flagę ze swastyką i obliczem Hitlera. Podpis brzmiał: „Hitlerem w prawicę. Groźna pałka, którą lewicowy Salon okłada wrogów”.

• 17 Por. m.in. M. Nykiel Prawda historyczna nareszcie ma głos, http://wpolityce.pl/historia/285573-praw (...)
• 18 Por. tamże.
• 19 Por. m.in. Pamięć i odpowiedzialność, red. R. Kostro, T. Merta, Ośrodek Myśli Politycznej – Centrum (...)

9Przyglądając się okładkom „Uważam Rze”, „W Sieci” i „Do Rzeczy”, szukam odpowiedzi na pytania: jaką historię przedstawiają i w jakim celu to robią. Mimo że środowiska prawicowe na ogół odrzucają założenia konstruktywizmu i odwołują się do jednej „prawdy historycznej”¹⁷, to dobierając materiał ikonograficzny w kontrolowanych przez siebie mediach, formują własną wizję przeszłości, dążąc do utrwalenia hegemonii nowego dyskursu. „Odkłamywanie historii”, „eksponowanie polskiego punktu widzenia” – o czym mówią politycy – jest niczym innym, jak konstruowaniem historii na nowo. Zdarza się więc, że przedstawiciele prawicy jawnie domagają się rewizji faktów ustalonych w wielu niezależnych badaniach historycznych¹⁸. W lipcu 2016 roku, przy okazji 75. rocznicy zbrodni w Jedwabnem, tygodnik „W Sieci” (2016 nr 27) opublikował okładkę ze zdjęciem płonącej stodoły i napisem: „Jedwabne trzeba zbadać od nowa”. Nawiasem mówiąc, retoryka „docierania do prawdy” uwidacznia się dziś przede wszystkim w tekstach i obrazach, które dotyczą stosunków polsko-żydowskich. Tymczasem, kiedy w połowie pierwszej dekady XXI wieku rodził się spór o kształt pamięci zbiorowej, toczony między zwolennikami historii afirmatywnej i krytycznej, głównym tematem były relacje między Polakami i Niemcami, zwłaszcza w związku z projektami upamiętniania wysiedlonych¹⁹.

• 20 Zob. http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/duzy-spadek-sprzedazy-wprost-i-w-sieci-tygodnik-powszechn (...)
• 21 Pisząc o „dyskursie politycznym”, posługuję się pojęciem Marka Czyżewskiego, Andrzeja Piotrowskiego (...)

11W 1995 roku „Polityka” przeszła na format magazynowy, co w owym czasie przyczyniło się do dużego sukcesu tygodnika. Sześć lat później koncern Axel Springer wprowadził do Polski tygodnik „Newsweek Polska”. Dopiero w 2011 roku pojawienie się miesięcznika „Uważam Rze” zaburzyło (jego czytelnicy powiedzieliby: przywróciło) równowagę na polskim rynku politycznych magazynów ilustrowanych. Od 2012 roku zaczął ukazywać się tygodnik „W Sieci”, a od 2013 roku „Do Rzeczy” – który przejął część dotychczasowego zespołu „Uważam Rze”. „W Sieci” oraz „Do Rzeczy” sprzedają, odpowiednio, około 80.000 i 70.000 egzemplarzy²⁰. Jest to wprawdzie około 40% mniej niż w przypadku „Newsweeka” i „Polityki”, ale wpływ mediów trudno dziś oceniać po samym tylko nakładzie prasy. Warto zauważyć, że trzy czasopisma, które są dziś jednoznacznie kojarzone z prawicą i same określają się mianem konserwatywnych, powstały podczas drugiej kadencji rządów Platformy Obywatelskiej. Kierując się zarówno kryterium nakładu, jak i kształtowania dyskursu politycznego²¹, trudno uznawać dziś „Uważam Rze”, „W Sieci” i „Do Rzeczy” za media niszowe, „niepokorne” lub prasę „drugiego obiegu” – jak ich zwolennicy nazywali je w pierwszych latach istnienia, sugerując tym samym, że ich lektura grozi sankcjami. Tytuły te w krótkim czasie osiągnęły ważną pozycję na rynku i można zaryzykować tezę, że wpłynęły na wynik wyborów prezydenckich i parlamentarnych w Polsce w 2015 roku.

• 22 D. Gawin O pożytkach i szkodliwości historycznego rewizjonizmu, w: Pamięć i odpowiedzialność…, s. 2 (...)

12„Uważam Rze”, „W Sieci” oraz „Do Rzeczy” zdecydowanie częściej niż konkurencja – „Polityka” czy „Newsweek Polska” – odwołują się do motywów historycznych. Jest to zapewne konsekwencja przekonania środowisk konserwatywnych, że – jak pisał przed laty Dariusz Gawin – „należy podejmować wysiłki na rzecz wypracowania modelu polskiej polityki historycznej. […] Inaczej nie da się odbudować więzi łączącej na powrót Polaków we wspólnotę polityczną, zdolną do aktywnego działania w historii”²². O ile wszystkie większe tygodniki i miesięczniki społeczno-polityczne wydają dziś specjalne dodatki historyczne, to w wypadku trzech wspomnianych tytułów zainteresowanie przeszłością równie intensywnie przejawia się w głównych tytułach. Polityka historyczna jest w nich równie obecna (a może nawet bardziej), co polityka społeczna czy polityka ekonomiczna. Od początku swej działalności „W Sieci” czy „Do Rzeczy” wykorzystują motywy historyczne do kształtowania wizerunku „wrogów”. Przełomem była okładka „W Sieci” (2013 nr 41) przedstawiająca Tomasza Lisa w stroju przypominającym mundur SS, z różańcem, krwią na rękach i podpisem: „Prawie jak Goebbels”, która wywołała zdecydowany sprzeciw w mediach takich jak „Gazeta Wyborcza”, „Polityka” czy „Newsweek Polska”. W tym ostatnim wypadku reakcja była oczywista, gdyż chodziło o redaktora naczelnego tygodnika. Wprawdzie Lis wygrał proces o naruszenie dóbr osobistych, jaki wytoczył wydawcy „W Sieci”, ale wyrok zapadł dopiero dwa lata po publikacji okładki. W tym czasie tygodnik zdążył już zbudować swoją markę i utrwalić silnie emocjonalne motywy historyczne w publicznej ikonosferze.

• 23 Por. m.in.: Ch. Schroeder Byłam sekretarką Adolfa Hitlera, przeł. M. Podwysocka, Bellona, Warszawa (...)

13Sięganie do motywów historycznych, w szczególności zaś do nazizmu, na okładkach polskiej prasy nie jest nowe. Podobnie jak w wypadku kształtowania ikonografii politycznej, pionierem tej strategii był tygodnik „Wprost”. Do najbardziej znanych i zarazem skandalizujących okładek, epatujących porównaniami do historii, należał portret Andrzeja Leppera jako Hitlera (2002 nr 21) oraz Eriki Steinbach jako esesmanki z Gerhardem Schröderem na plecach (2003 nr 38). Skądinąd ikonografia odwołująca się do nazizmu jest obecnie wyjątkowo często reprodukowana. Publikowanie wizerunku Hitlera i nazistowskich symboli, nie zawsze w kontekście krytycznym, nie wywołuje dziś żadnych reakcji. Tylko w 2015 i 2016 roku Adolf Hitler aż czterokrotnie pojawił się na okładkach miesięcznika „Uważam Rze Historia” (2015 nr 3, 2016 nr 2) (il. 1) oraz tygodników „W Sieci” (2016 nr 24) i „Wprost” (2016 nr 2). Ponadto wielokrotnie przedstawiano symbole nazistowskie, takie jak swastyki czy mundury. Trudno powiedzieć, na ile jest to zabieg celowy, analogiczny do popytu na liczne publikacje książkowe o przywódcy Trzeciej Rzeszy²³, na ile zaś przejaw nieświadomej obsesji. Niezależnie od intencji jego rezultatem jest wzrost liczby symboli nazistowskich w publicznej ikonosferze – zwłaszcza na półkach i wystawach księgarni i salonów prasowych.

• 24 S. Eisenstein Wybór pism, przeł. M. Kumorek, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1968, s. 3 (...)
• 25 Tamże, s. 292.
• 26 H. White Historiografia i historiofotia…, s. 122.

14Posługiwanie się techniką fotomontażu na okładkach ma konsekwencje dla budowania spójnych wyobrażeń o przeszłości. W stosunku do klasycznego montażu różnica polega na tym, że narracja nie powstaje przez zestawienie obrazów w ciąg, lecz przez nałożenie jednego na drugi. Mechanizm jest jednak ten sam: z połączenia dwóch różnych znaków tworzy się nowy sens. W teorii montażu atrakcji Siergej Eisenstein pisał o „kojarzeniu dwóch elementów”²⁴, najlepiej skonfliktowanych, niekoniecznie zaś o ich następstwie, głosił też, że celem widowiska jest kształtowanie nastroju widza, a „atrakcją” nazywał „każdy agresywny moment widowiska”²⁵. Medium okładki przewiduje jednak także inną, bardziej tradycyjną formę montażu, na którą składają się cykle obrazów. Wprawdzie rzadko zdarza się, by dwie kolejne okładki były obecne w tej samej przestrzeni publicznej, ale na stronach internetowych poszczególnych czasopism, w dziale „archiwum”, zobaczymy szereg okładek, jedna obok drugiej. Można to uznać za wariację na temat klasycznego montażu, którego celem jest budowanie narracji w sposób możliwie przezroczysty, nierzucający się w oczy oglądającemu. Potencjał łączenia obrazów w ciąg dla budowania opowieści o historii podkreślał już zresztą White: „sekwencje ujęć i stosowanie montażu czy zbliżeń mogą służyć orzekaniu równie skutecznie, jak wyrażenia, zdania czy nawet sekwencje zdań w dyskursie mówionym lub pisanym”²⁶.

• 27 Za sugestię na temat kampowego charakteru omawianych tu obrazów dziękuję Przemysławowi Czaplińskiem (...)
• 28 P. Czapliński Kamp – gry antropologiczne, w: Kamp. Antologia przekładów, red. P. Czapliński, A. Miz (...)

16to my”. Podobnie jak w wypadku praktyk narratywistycznych, mamy tu do czynienia z paradoksem. Konwencja oparta na przesadzie, nadmiernej teatralności, jaskrawych kolorach i nieadekwatnym – na pierwszy rzut oka – zestawianiu poważnych tematów i lekkiej formy zdaje się bowiem odwoływać do kampu²⁷. Wewnętrzna sprzeczność tej strategii polega na tym, że kamp narodził się jako estetyczna praktyka walki z kulturą dominującą i „artykulacja tożsamości homoseksualnych”.²⁸ Wykorzystywanie go dla wzmocnienia tradycji, postaw konserwatywnych czy wartości chrześcijańskich samo w sobie zasługuje więc na uwagę. Co więcej, historia przedstawiana w polu kultury popularnej sprowadza się do rozrywki. Przez cytaty z komiksów, gier komputerowych i filmów przygodowych bohaterowie włączani są w binarny schemat walki dobra ze złem. My działamy tu po stronie dobra; oni po stronie zła.

• 29 Zob. http://www.deutschlandfunk.de/regionalwahlen-in-frankreich-frau-le-pen-ist-wahlpo-litisch.694. (...)

18tował znaną fotografię Adolfa Hitlera, Benito Mussoliniego, marszałka Wilhelma Keitela i generała Alfreda Jodla, wklejając w nią twarze Angeli Merkel, Martina Schulza, Guy Verhofstadta, Günthera Oettingera i Jean-Claude’a Junckera. Wszystkie postaci pochylały się nad mapą. „W Sieci” z kolei wykorzystał analogiczny motyw, ale wprowadził inne postaci: Fryderyka II Wielkiego i Katarzynę Wielką. W podpisach oba obrazy sugerowały, że obce mocarstwa nadzorują Polskę lub spiskują przeciwko niej. Pretekstem była wypowiedź Martina Schulza – marginalna uwaga o długości kilkunastu sekund, wygłoszona podczas dziewięciominutowego wywiadu radiowego poświęconego sytuacji we Francji po wyborach lokalnych. Komentując brak publikacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego przez polski rząd, Schulz użył słów „sytuacja o charakterze zamachu stanu”²⁹.

• 30 R.A. Ziemkiewicz Polski wirus wolności, „Do Rzeczy” 2016 nr 7; O. Bault Czego się boi europejska le (...)

19W szerszej perspektywie należy powyższe okładki postrzegać na tle kryzysu idei europejskiej w Polsce. Doskonale ilustruje to listopadowy numer „Uważam Rze Historia” z 2015 roku, przedstawiający flagę Unii Europejskiej, na której zamiast złotych gwiazdek widnieją złote swastyki oraz napis „Jak hitlerowskie Niemcy wymyśliły Unię Europejską”. Zastosowaną tu retorykę można by określić mianem „pseudo-przeciw-historii”. Nie jest to bowiem przeciw-historia w Foucaultowskim sensie historii emancypacyjnej, lecz w prostym znaczeniu negowania faktów historycznych. Przedstawienie swastyk zamiast gwiazdek to otwarty gest sprzeciwu wobec Unii Europejskiej. W ten sposób redakcja sugeruje, jakoby Unia Europejska była zbrodniczym i totalitarnym systemem politycznym. W argumentacji tej, podnoszącej status Polski jako narodu „ciemiężonego” przez zewnętrzne siły, brakuje odwołań do faktycznych źródeł zjednoczonej Europy, które bazowały na sprzeciwie wobec totalitaryzmu i wojny. Podobny chwyt, aczkolwiek bez wyraźnych nawiązań do nazizmu, pojawił trzy miesiące później na okładkach „Do Rzeczy” (2016 nr 3, 2016 nr 7), które pokazują „nadzorców z Brukseli” oraz Jarosława Kaczyńskiego w roli Supermana ratującego Polskę przed Europą (artykuły, które są zapowiadane tym obrazem, zupełnie na poważnie sięgają do tego porównania³⁰).

• 31 Zob. http://www.newsweek.pl/polska/jaroslaw-kaczynski-o-uchodzcach,artykuly,372175,1.html (13.09.20 (...)
• 32 Zob. http://www.bbc.co.uk/programmes/p037xskl (10.05.2016).

25Obrazom „obcych”, „wrogów” przeciwstawiano obrazy „swoich”, „bohaterów”. Dla „W Sieci” (2015 nr 39) są to Viktor Orbán i Jarosław Kaczyński, którzy – jak głosi tekst na okładce – „bronią Europy przed szaleństwem lewicy i islamistami”. W tle zaś widać husarię. Choć obaj politycy przedstawieni są w dość klasycznej konwencji (w półzbliżeniu, ubrani w garnitury i zwróceni twarzą do obiektywu), to zestawienie z bojownikami na koniach umieszcza ich w tradycji Europy walczącej przed najazdami ze Wschodu, sugeruje analogie do Jana III Sobieskiego i odsieczy wiedeńskiej z 1683 roku. Ten obraz wpisuje się w szerszą retorykę „obrony” Europy. Kilka dni po publikacji tego numeru, w najgorętszym okresie kampanii przed wyborami parlamentarnymi, Jarosław Kaczyński wygłosił słowa o tym, że „różnego rodzaju pasożyty, pierwotniaki, które nie są groźne w organizmach tych ludzi, mogą tutaj być groźne”³¹. Pytany o tę wypowiedź Witold Waszczykowski bronił prezesa PiS w swoim pierwszym zagranicznym wywiadzie po objęciu urzędu Ministra Spraw Zagranicznych: „we accept this language, because this is not a language of hate, this is a language of warning”³² – mówił. Rysuje się z tego klarowny obraz świata, w którym prawicowi politycy bronią Europy przed najazdem barbarzyńców i przed lewicą, która nie dostrzega prawdziwego zagrożenia.

• 33 Za spostrzeżenie to dziękuję Katarzynie Bojarskiej.

26Reinterpretacje historii późnego PRL nie ograniczają się do sporu o rolę Wałęsy i znaczenie obrad okrągłego stołu. W nowym świetle przedstawiana jest także działalność braci Kaczyńskich. „W Sieci” (2016 nr 10, 2016 nr 26) opublikowało aż dwie okładki przedstawiające Jarosława i Lecha Kaczyńskich w roli bohaterów „Solidarności”. Na jednej z nich widzimy ich na tle transparentu z nazwą związku, na pierwszym planie widnieje napis: „Tak walczyli Kaczyńscy. SB chciała internować także Jarosława. Mamy dokumenty”, pod spodem przedstawione są teczki z materiałów operacyjnych. Na drugiej okładce ponad okrągłym stołem unoszą się, niczym duchy, wizerunki Adama Michnika, Tadeusza Mazowieckiego, Jarosława Kaczyńskiego, Jana Olszewskiego i Lecha Wałęsy. Największa postać, w środku kręgu, to Lech Kaczyński. Z czarno-białego kolażu wybija się biało-czerwony znaczek „Solidarności” w klapie jego marynarki. Co ciekawe, tylko bracia Kaczyńscy pokazani są en face, wszystkie inne postaci zaś widoczne są lekko z ukosa, co może sugerować, że mają coś do ukrycia³³. Okładka zapowiada teksty o autobiografii Jarosława Kaczyńskiego, w której „odsłania [on] początek walki o Polskę z układem Michnika”. Dokonuje się tu zatem przewartościowanie narracji o najnowszej historii Polski. Obrady okrągłego stołu już nie są negocjacjami po bezkrwawej rewolucji, tylko „układem”, w którym Adam Michnik (w domniemaniu: „Gazeta Wyborcza”) rzekomo przejął władzę do spółki z komunistami.

• 34 Por. K. Kończal Miejsce pamięci, w: Modi memorandi…, s. 230.

28Niektóre wątki powracają cyklicznie ze zwiększoną siłą: powstanie warszawskie w sierpniu, wybuch II wojny światowej we wrześniu, a stan wojenny w grudniu. W ten sposób budowana jest spójna i wciąż powtarzana opowieść o polskiej historii, posługująca się sprawdzonymi technikami „przezroczystego” montażu oraz wykorzystująca uniwersalne schematy narracyjne popkultury. Utrwaleniu podziału na „dobrych” i „złych”; „naszych” i „waszych” służą zarówno cytaty z powszechnie znanych utworów kulturowych, jak i wpisywanie poszczególnych motywów w jubileuszowe cykle polskiej historii. Przeszłość konstruowana na okładkach prasy prawicowej nie odchodzi w niepamięć, lecz podlega nieustannym powtórzeniom. „W Sieci” i „Do Rzeczy” nie obawiają się wielokrotnego wykorzystania tego samego motywu w krótkim czasie: w okresie bezpośrednio przedwyborczym magazyn „W Sieci” aż cztery razy otwierał wydania od tematu uchodźców, a „Do Rzeczy” w lutym 2016 roku dwa razy z rzędu piętnował Lecha Wałęsę i ustalenia okrągłego stołu na okładce. Repetytywność niektórych motywów czyni z nich punkty krystalizacji lub – posługując się językiem Pierre’a Nory – miejsca pamięci³⁴ nowej świadomości historycznej, kształtowanej na naszych oczach.