• 1 E. Stachura Wszystko jest poezja. Opowieść-rzeka, red. K. Rutkowski, Czytelnik, Warszawa 1984, s. 6

Wszystko jest poezją, a najmniej poezją jest napisany wiersz. […] Wiele znaków na ziemi i niebie wskazuje na to, że tak istotnie jest. Wiele znaków zwłaszcza na ziemi. […] Kiedy się jedzie pociągiem, to jest to o ile ciekawsza poezja. Znam takich, którzy wysiadają na jakiejś stacji albo wprost wyskakują z pociągu […], żeby wejść w krajobraz, który ich nagle olśnił. Żeby być w nim. Wtopić się weń. Być jedną linijką, jednym wersem w tym wierszu. Taki skok z pociągu […] i pójście przez pola, na przełaj, na sagę – jest przepięknym wierszem, tyle że nie zapisanym na papierze. Ale ja myślę, że zapisany zostaje w powietrzu, odciśnięty zostaje w powietrzu kształt tego wiersza, i znam znowu takich, którzy umieją przepisywać z powietrza i być może tego wiersza nie przegapią, tylko go przepiszą z powietrza, i inne wiersze przepiszą z powietrza, z wnętrza powietrza.1

• 2 Tamże, s. 254.
• 3 Michel Deguy (ur. 1930) jest teoretykiem literatury, poetą, eseistą i emerytowanym profesorem liter (...)
• 4 E. Stachura Wszystko jest poezja…, s. 69. Tytuł książki Stachury bliski jest głoszonej przez Michel (...)
• 5 W książce Wszystko jest poezja Stachura wspomina o korespondencji z Michelem Deguy (s. 69) oraz o w (...)

1Powyższy fragment opowieści-rzeki Wszystko jest poezja oddaje postawę Edwarda Stachury, który bycie poetą rozumiał jako doświadczanie „w natchnieniu” rzeczywistości. Teza taka – przewijająca się niczym refren w Całej jaskrawości – bliska jest idei „poetyckiego zamieszkiwania ziemi”, głoszonej przez geopoetów. Swoją opowieść-rzekę poeta kończy słowami „wszystko, co napisałem – przepisałem z przestworzy”2. W słowach tych pobrzmiewa w istocie przekonanie o poetyckiej naturze otaczającego świata. Jeśli według Stachury przepięknym wierszem jest skok z pociągu w krajobraz, który nagle olśnił, i pójście przez pola na przełaj, a poetą jest ten, kto przepisuje wiersz z powietrza, to proponowaną przez niego poetykę trzeba nazwać geopoetyką. Stachura, zaprzyjaźniony z francuskim poetą i teoretykiem literatury Michelem Deguy3, który kategorię geopoetyki wprowadził do refleksji literaturoznawczej dziesięć lat przed Kennethem White’em, miał niewątpliwie kontakt z żywo obecną we francuskim literaturoznawstwie przełomu lat 60. i 70. ideą dotyczącą związków literatury z przestrzenią geograficzną. Tłumaczone przez Stachurę wiersze Michela Deguy oraz prowadzona przez poetów korespondencja miały inspirujący wpływ na poetykę autora książki Wszystko jest poezja, w której manifestuje przekroczenie literatury ku rzeczywistości, podobnie jak czyni to francuski poeta. Stachura przytacza jego słowa, tłumaczące tezę „wszystko jest poezją”: „poeta to ten, który chce pokazać ogrodnikowi, że być ogrodnikiem to być poetą”4. Ważny dla Stachury kontakt z Michelem Deguy, co potwierdzają wymieniane między nimi listy5 oraz wywiady, mógł zaowocować – jak sądzę – wpływem na wyobraźnię poetycką autora Całej jaskrawości. Ten, być może, jest pierwszym polskim poetą, który zetknął się z ideą geopoetyki u jej źródeł. Chciałabym spojrzeć na wspomnianą powieść właśnie z perspektywy geopoetyckiej, a nawet zaryzykować stwierdzenie, że jest ona (oprócz innych utworów Stachury) ciekawą formą artykułowania doświadczenia przestrzeni geograficznej, postrzeganej przez pryzmat jej potencjału poetyckiego. Interpretację tę warto poprzedzić krótkim przedstawieniem założeń twórcy geopoetyki pierwszej.

• 6 M. Collot Pour une géographie littéraire, Éditions Corti, Paris 2014.
• 7 Tamże, s. 108-109.
• 8 Tamże, s. 109.

2Michel Deguy swoją oryginalną koncepcję geopoetyki wyłożył w 1969 roku w książce Figurations. Odchodząc – wraz z poetami skupionymi wokół założonego przez siebie w 1968 pisma „L’Éphémère” – od immanentnej koncepcji dzieła literackiego, zwrócił się ku przestrzeni geograficznej rozumianej jako źródło wyobraźni poetyckiej. Proponując pisownię „géo-poéthique”, podkreślał etyczny aspekt proponowanej dyscypliny, za której zadanie uznał nie tylko poetyckie, ale też odpowiedzialne zamieszkiwanie świata. Michel Collot – teoretyk zajmujący się związkami literatury i geografii – w swojej monografii Pour une géographie littéraire6 podkreśla prekursorski charakter geopoetyki Michela Deguy, który w swoich pracach – Fragments du cadastre oraz Poèmes de la Presqu’île – inspirowanych doświadczeniem przestrzeni geograficznej, wprowadza metaforę mierniczego terytorium, najlepiej oddającą ideę bezpośredniego kontaktu człowieka z przestrzenią geograficzną. Mierniczy, podejmując się zadania wymierzenia i opisania Ziemi, przemierza ją własnymi stopami. Postrzega krajobraz jak spektakl, który wzbudza zachwyt formą organizacji przestrzeni, porównywalną do struktury zdania czy związków wyrazowych. „Wszelki logos jest topologią”7 – twierdzi zatem Deguy – pisząc o „składni tego, co postrzegalne”, odpowiadającej składni językowej. Wszystkie elementy krajobrazu widzi więc jako grę złożonych, sensotwórczych relacji, których konfigurację uznaje za pierwowzór figur poetyckich. Deguy – co podkreśla Collot – często cytuje zdanie Mallarmégo: „żadna figura nie przewyższy figury doliny, łąki, drzewa”8. Przenoszenie znaczenia z jednej rzeczy na inną, metaforyzacja, rozgrywa się – jak zauważa Deguy – w polu widzenia, a więc ma charakter doświadczenia przestrzennego. Metaforę przestrzenną nazywa „metaforą pierwszą”, gdyż w niej odbija się podstawowy związek człowieka z Ziemią.

• 9 Tamże, s. 111. Michel Deguy jest kontynuatorem praktyk przestrzennych flânerie Charles’a Baudelaire (...)
• 10 M. Collot Pour une géographie littéraire, s. 112.
• 11 W latach 70. Algidras Julien Greimas tworzy koncepcję semiotyki topologicznej, odnoszącej się do op (...)

3Za ważną cezurę w twórczości autora Fragments du cadastre Collot uważa rok 1987, w którym poeta otworzył się na nowy wymiar twórczości wyrastającej z fascynacji przestrzenią miejską. W praktykowaniu geopoetyki przez francuskiego poetę nastąpił więc zwrot ku „geopoetyce miasta”9. W książce Au jugé, wydanej w 2004 roku, Deguy wraca do geopoetyki, rozumianej jako poszukiwanie związków między krajobrazem, myślą i wyobraźnią, przekonany, że przedstawiający się w polu naszego widzenia krajobraz użycza naszym myślom swoich figur. Źródłem takiej refleksji są często cytowane przez niego słowa Friedricha Hölderlina o artystach, których zadaniem jest „zbieranie piękna ziemi”. W 2007 roku Deguy ponownie otwiera temat geopoetyki, a nawet proponuje pojęcie „geo-logiki poetyckiej” jako wyrażające stwierdzenie, że pewne widoki Ziemi (np. równik, rzeka, góry, same w sobie bezgraniczne i niewyczerpane) są nośnikami logosu, a powinnością poetów jest jego interpretowanie w ich własnym języku10. Według niego motyw geograficzny służy wyobrażeniu poetyckiemu, czyli topografia staje się tropologią11. Przytoczony niżej fragment wiersza dobrze oddaje postawę poety „zbierającego piękno ziemi” czy przepisującego – przywołując słowa Stachury – wiersz z powietrza.

• 14 Swoją koncepcję geopoetyki Kenneth White wypracował w 1979 roku podczas podróży na Labrador, o czym (...)
• 15 M. Collot Pour une géographie littéraire…, s. 113.
• 16 Zob. K. White La Figure du dehors, Le Mot et le reste, Paris 2014, s. 89-102.
• 17 Por. E. Konończuk W meandrach geopoetyki, „Teksty Drugie” 2015 nr 6.

5Przywołane fragmenty utworów francuskiego poety, w przekładzie Stachury, pozwalają rozpoznać pokrewieństwo wyobraźni obu pisarzy, uprzestrzenniających doświadczenia egzystencjalne przez wykorzystanie metafor geograficznych. Obaj traktują bowiem przestrzeń geograficzną jako źródło tropów, a więc jako przestrzeń poetycką. Obaj wprawiają się w słuchaniu mowy krajobrazu, czytaniu tekstu krajobrazu, wyłanianiu z krajobrazu miejsc-metafor, które potwierdzają istnienie poetyki pierwszej, czyli „poetyki świata”. Obaj więc niejako – przywołując raz jeszcze metaforę Stachury – „wyskakują z pociągu, żeby wejść w krajobraz, który ich nagle olśnił”. Jest to w istocie gest niezwykle geopoetycki, a można go odnaleźć zarówno w teorii geopoetyki autorstwa Deguy, jak też w tej zaproponowanej w 1979 przez White’a14, twierdzącego, że „geopoetyka zaczyna się wtedy, kiedy ciało wyrusza w przestrzeni”15. Wyobraźnia poetycka White’a, zdominowana otwartą przestrzenią, podąża wciąż za znikającym horyzontem. Przestrzeń jawi mu się jako wyzwanie do eksploracji, dla określenia której używa pojęcia ekstrawagancji, gdyż „extravagare” oznacza „błądzenie na zewnątrz”, „błąkanie się poza”. Za kluczową dla swojej wyobraźni przestrzennej uznaje figurę „poza” (dehors)16, a także pokrewne jej figury białego terytorium, marginesu, peryferii, litoralu, horyzontu, odnoszące się do idei przekraczania granic oraz otwartości na wszelkie obrzeża17.

• 18 Abstrahuję tu od towarzyszącej Stachurze legendzie podsycanej formułą „życiopisania”, zaproponowaną (...)

6Stachura pozostawił po sobie silnie zmetaforyzowany obraz poety w drodze18, błądzącego „poza” obszarem znanym w poszukiwaniu doświadczeń niezwykłych i osobliwych, czyli – jak powiedziałby White – ekstrawaganckich. Bohaterowie powieści Cała jaskrawość, interpertowanej tu jako przykład artykulacji wyobraźni geopoetyckiej, wędrują, gubiąc się w „zakamarkach wszechświata” czy na „dzikich rubieżach czasu i przestrzeni”. Symbolicznego znaczenia, z racji swojej nazwy, nabiera wieś Zagubin, w której bohaterowie znajdują kwaterę w domu Potęgowej i skąd wyruszają na wyprawy po najbliższej okolicy. Wyprawy, których istotę najlepiej oddaje piosenka Wędrówką życie jest człowieka a których opis niczym refren powraca w powieści:

• 20 Zapisem podróży w poszukiwaniu „kosmologicznej poetyki przestrzeni” jest książka Kennetha White’a L (...)
• 21 K. White On Rannoch Moor, w: tegoż Open World. The Collected Poems 1960-2000, Polygon, Edinburg 200 (...)

7Doświadczenie „rubieży przestrzeni” wiąże się także z doświadczeniem „rubieży czasu”. White nazywa siebie poetą-kosmografem, wyrażając w ten sposób takie doświadczenie przestrzeni, w którym odsłania mu się „kosmologiczna poetyka wszechświata”20. W swojej poezji próbuje zapisać doznanie mające źródło w marzeniu, które budzi się podczas kontemplacji krajobrazu i pozwala podmiotowi zejść w głąb pamięci krajobrazu i dotrzeć do „archaicznego pejzażu”. W poemacie White’a On Rannoch Moor21 pod wpływem wiejącego mroźnego wiatru cogito marzyciela jest nawiedzane przez wizję lodowca, który rozpoczął rzeźbienie terytorium w erze trzeciorzędu. Surowy, dziki, lecz fascynujący archaiczny pejzaż z aktywnym lodowcem wyłania się z pejzażu współczesnego, a właściwie jest odczytywany z tego pejzażu przez podmiot obdarzony wyobraźnią geologiczną. Bohater Stachury podobnie wsłuchuje się w mowę krajobrazu, oddając się marzeniu i kontemplacji, dociera do pierwotnego głosu Ziemi. Zanurzony w krajobrazie, doświadcza przestrzeni przedhistorycznej, a tym samym odwiecznych związków człowieka z kosmosem. Niezwykłe doświadczenie – które można nazwać geopoetyckim, a nawet kosmopoetyckim, pozwalającym bowiem uczestniczyć w „kosmologicznej poetyce wszechświata” – jest więc udziałem narratora Całej jaskrawości, który leżąc na tratwie kołysanej przez fale rzeki, przenosi się w krajobraz prehistoryczny:

• 23 Tamże, s. 56.
• 24 K. White Testament litoralu, w: tegoż Poeta kosmograf, s. 177.

8Zbieżne obrazy poetyckie – które według Stachury dowodzą „udziału w wielkiej jedności”23, a według White’a „kosmosu we wnętrzu człowieka […] jasności”24 – wskazują na podobny typ wyobraźni poetyckiej. Gaston Bachelard w Poetyce marzenia, w rozdziale Marzenie i kosmos opisuje doświadczenie kontemplacji pejzażu mające charakter kosmicznego marzenia, w efekcie którego powstaje doznanie jedności świata, jego jasnego widzenia oraz spokojnego, afirmatywnego zamieszkiwania.

• 26 Cała jaskrawość odczytywana bywa przez krytyków jako zapis życia w PRL-owskim miasteczku, świadectw (...)
• 27 M. de Certeau Wynaleźć codzienność: sztuki działania, przeł. K. Thiel-Jańczuk, Wydawnictwo UJ, Krak (...)
• 28 Por. przyp. 12.

9Cała jaskrawość wyraża kondycję człowieka będącego w drodze, a właściwie zamieszkującego świat poprzez bycie w drodze. Abstrahując tu od różnorodnych odczytań, utrzymanych czy to w nurcie refleksji psychologicznej, socjologicznej, czy też filozoficznej26, chciałabym zaproponować interpretację powieści Stachury jako ekspresji takiej wyobraźni przestrzennej, którą można nazwać geopoetycką. W Całej jaskrawości wyraża się kondycja człowieka rozumiana jako dążenie do nawiązania łączności z harmonią i rytmem świata, do jego zamieszkania nie przez zakorzenienie się w konkretnym miejscu, ale przez nieustające wędrowanie, będące w istocie poddawaniem się bezustannemu ruchowi, pulsowi wszechświata. Bohaterowie Stachury, zagubieni na drogach świata, zatrzymują się na chwilę w miejscach, w których się nie zadomowiają, przez które przechodzą niespiesznie, kontemplując je z namysłem i szacunkiem. Każda czynność, wykonywana przecież w natchnieniu, a więc w istocie będąca poezją, stanowi głębokie doświadczenie i w wymiarze estetycznym, i egzystencjalnym. Doświadczenie o takim właśnie charakterze niesie dorywcza praca przy oczyszczaniu basenu w uzdrowisku, kwatera w chałupie Potęgowej we wsi Zagubin, a także młócka i rąbanie drzewa. Niezwykłym wydarzeniem okazuje się wyprawa na niedzielną wycieczkę do pobliskiej miejscowości. Wycieczka ta mogłaby być interpretowana jako niezwykle ciekawy zapis życia w małym PRL-owskim miasteczku, ale interesuje mnie jako wyprawa podjęta w celu przemieszczania się „powłóczystym” krokiem po małomiasteczkowej przestrzeni. Narrator swoją opowieścią o niedzielnym spacerze wpisuje się w formułę opowieści przestrzennych Michela de Certeau, a więc opowieści artykułujących doświadczenie przestrzeni i jej praktykowanie. Ważnym tematem w teorii de Certeau są strategie spacerowania po mieście, rozumiane jako tworzenie w jego przestrzeni różnego typu tekstów, na których znaczenie składają się miejsca mijane w trakcie wędrówki. Spacer staje się zatem swoistym „pieszym aktem wypowiadania”27. Niedzielna wycieczka do pobliskiego miasteczka może być odczytana w konwencji metafory spaceru-tekstu właśnie jako piesza wypowiedź, której tematem jest swoiste doświadczanie przestrzeni, czyli jej kontemplacja. Spacer rozpoczynają bohaterowie od centralnego miejsca, rynku obsadzonego lipami, gdzie ogarnia ich poczucie przynależności do uniwersum, a tu stają niczym poeta z wiersza Deguy „z ekierką swojej sylwetki i jej cienia”28.

• 30 Kategorię „momentów poetyckich” zaproponował Pierre Sansot, który w książce Poétique de la ville [P (...)
• 31 M. Merleau-Ponty Fenomenologia percepcji, przeł. M. Kowalska, J. Migasiński, Fundacja Aletheia, War (...)

10Celem niedzielnej wędrówki jest włączenie się w kosmiczny rytm świata, aby doświadczać go w przeżyciu estetycznym, w przekonaniu o jego poetyckiej naturze. Pierre Sansot proponuje mówić o doświadczaniu „momentów poetyckich”30 w krajobrazie i właśnie one są kontemplowane przez bohaterów powieści. Stają się także przedmiotem opisu, który można nazwać fenomenologicznym, gdyż umożliwia on dotarcie do istoty zjawisk. Maurice Merleau-Ponty nazywa fenomenologię metodą „odsłaniania świata”31 i taki zamiar odsłaniania poezji świata przyświeca – jak sądzę – narratorowi Całej jaskrawości. Oto moment, w którym świat ujawnia swoją naoczną poetyckość, a słowa ją odsłaniają:

• 35 Tamże, s. 133.

13Bohater „w natchnieniu nieustającym”, a więc w stanie, w którym zwyczajna czynność nabiera „niezwyczajnych barw, wagi, blasku i splendoru”, zanurza się w przestrzeń i w kosmicznym marzeniu doznaje jej odwiecznej jedności. To egzystencjalne doświadczenie, dające mu poczucie przylegania do świata, jego zamieszkiwania, uświadamia mu jednak, że „nie tak łatwo zostawić w wodzie odciśnięty ślad, nie tak łatwo zostawić w powietrzu odciśnięty ślad”35.

• 37 Por. K. White Poeta kosmograf, s. 47-48.
• 38 Tamże, s. 44.

14Niedzielna wycieczka przynosi szczególne doświadczenie przestrzeni, pradoliny czekającej od zamierzchłych czasów na wędrowców, którzy idą przez nią, jakby mieli „iść tak wiecznie”, i którzy siadają w nasłonecznionym miejscu, jakby mieli „usiąść tu na zawsze”. Takie pozaczasowe doświadczenie przestrzeni White nazywa „źródłowym”, a takie doznanie egzystencjalno-estetyczne określa jako „białe” życiem chwilą37, to zaś czytelnikowi Stachury przywodzi na myśl stan „całej jaskrawości”. Przywołane wyżej fragmenty powieści pokazują charakterystyczny dla pisarza typ wyobraźni przestrzennej, zdominowanej materialnością Ziemi, a więc wyobraźni geopoetyckiej, poprzez którą wyraża się potrzeba poetyckiego zamieszkiwania świata. Postawę bohatera Całej jaskrawości można wyrazić – jak sadzę – słowami White’a, który deklaruje w swojej twórczości zmierzanie do „estetyki życia”, uznając za Spinozą „pewną formę poznania, które jest największą radością istoty ludzkiej, i to poznanie-radość […] zachodzi, kiedy pojedynczy podmiot czuje się zjednoczony z całym wszechświatem”38.

• 42 G. Bachelard Poetyka marzenia, s. 221.
• 43 Jest to pojęcie ze słownika Bachelarda. Por. tamże, s. 226.

16Obraz bohatera z ognikiem papierosa w dłoni (powracający motyw w powieści Stachury), stanowi jakoby ilustrację słów Bachelarda, że „najprostsze palenisko stanowi ramy wszechświata”42. Człowiek obserwujący gwiazdy, przywołujący je imieniem, mierzący palcem odległości między nimi sprawia wrażenie „stopionego”43 ze wszechświatem, zawładniętego marzeniem kosmicznym, w którym kontemplowany świat widziany jest w pełnej jasności jako wielki i piękny.

• 46 Tamże, s. 224.
• 47 „Wielki feudalny wiatr przebiega ziemię / W czystej pogoni pochyla łany zbóż, ociosuje rzeki, liste (...)

19Fascynacja wiatrem przejawia się w licznych jego opisach, tych astronomicznych uwzględniających „siłę Coriolisa, czyli siłę wywołaną wirowaniem globu wokół własnej osi”, jak i tych doceniających jego poetycki wymiar. Głos narratora, dochodzący ze „średnich szerokości, gdzieś na 53-cim stopniu szerokości północnej, ze wsi Zagubin”46, odsłania poetykę wiatru, który czyni z lasu kościół z buczącymi na chórze organami, który hulając po dolinie, porywa do tańca wszystko, co stoi mu na drodze, który siano wyszarpane ze stogów formuje na polu na kształt morskiej fali, który w końcu kuksańcami zmusza człowieka do szybszego kroku i ugięcia karku w pokorze. Przewijające się przez Całą jaskrawość obrazy zdominowane żywiołem powietrza, ciekawie korespondują z fragmentem prozy poetyckiej Michela Deguy, wskazując na pokrewieństwo charakteru wyobraźni poetyckiej obu twórców47.

• 50 Zob. przyp. 47.

20Wiatr pojawia się w Zagubinie, gdzie na osłoniętej nocą scenie świata ma nastąpić dramat upadku stodoły. Popychani przez wiatr bohaterowie, zaopatrzeni w drągi i szpadel, zamierzają pomóc wichurze w dziele zniszczenia. Wprzęgając siebie w działanie żywiołu, stają się jego pomocnikami i zarazem uczestnikami kosmicznego spektaklu. Można zatem powiedzieć, parafrazując słowa Michela Deguy, że bohater, alter ego Stachury, poeta, „nie stawia pułapek na wiatr, ale ustala rytm jego biegu, wskazuje mu przejścia tajne i przełęcze”50.