1Zajmujemy się pamięcią, ponieważ sądzimy – nie bez podstaw – że tkwią w niej zaczepy tożsamości jednostkowej i zbiorowej. Pamięć nie dotyczy tylko przeszłości, miesza się bowiem z teraźniejszymi doznaniami, nakładając na świat widziany i doświadczany wzorce przeniesione z przeszłości. Ingeruje w postrzeganie świata, wpływając na nasze uczestnictwo w życiu i na projektowaną przyszłość. Badać pamięć to sięgać do matryc sensu, które współdecydują o sposobie stawiania pytań skierowanych ku aktualnemu światu, to szukać obrazów i opowieści, które nadal wywierają wpływ. Pamięć jest nie tyle depozytariuszem historii, co współwytwórcą każdej teraźniejszości.

2Nie jest to jednak łatwy przedmiot badań. Z pozoru miękko broni dostępu do swoich archiwów, objawiając się we wszystkim – w zeznaniach i listach, w dziełach sztuki i codziennej rutynie, pomnikach i nazwach ulic, w zbiorowych aktach założycielskich i destrukcyjnych. Choć jednak człowiek nie może wypowiedzieć niczego, co nie byłoby w pamięci zadłużone i nie może uczynić niczego, co z pamięcią nie byłoby sprzężone, to potrafi zakłamać bądź zakryć każdą pamięć. Ona sama jest bezkształtna i bezbronna, potrzebuje więc wypowiedzeń, a te przechodzą przez rozmaite sita kultury i filtry polityki. Pamięć zaświadczona – a o niej będzie tu mowa – nie sumuje się w żadną całość, składa się raczej z treści ważnych niż prawdziwych, a funkcjonuje nie jako statyczne archiwum, lecz raczej jako nieustanna aktywność, forma działania, ustawicznego negocjowania znaczeń prowadzonego przez podmiot z samym sobą i ze zbiorowością, w której żyje. Pamięć nie jest zatem magazynem kompletnej wersji przeszłości, nie jest obiektywna i nie jest nieruchoma. Te trzy jej właściwości objawiają się ze szczególną mocą w momentach krytycznych życia zbiorowego. W chwilach takich społeczność spiera się o pamięć nie dlatego, by ustalić, jak było, lecz po to, by wzmocnić swoją pozycję w walce o nadawanie znaczeń teraźniejszości. Spór o przeszłość nie jest sporem o obiektywną prawdę, lecz o mit – o opowieść nadającą sens teraźniejszości.

3Walka o pamięć, choćby sięgała w najgłębszą przeszłość, jest projektowaniem teraźniejszości. Kto określa pamięć – czyli kierunek, jaki pamięć wyznaczyła teraźniejszości – ten definiuje sytuację.

Punkt sporny

4Artykuł Marcina Zaremby budzi uznanie spokojnym tempem archeologicznej pracy, a także, a może zwłaszcza, poszerzonym zestawem źródeł. Autor wprowadził – do tej pory nigdy chyba nieanalizowane – listy cenzurowane i/ lub konfiskowane przez urzędników. Na tej podstawie, wzmocnionej ciekawą rewindykacją PRL-owskiej kultury masowej, autor stawia tezę, że rok 1980 kumulował w sobie pamięć wszystkich wystąpień przeciw komunizmowi, a ponadto aktywował matrycę powstaniową z epok wcześniejszych.

5Stwierdzenie, że w działaniach okresu „Solidarnościowego” przejawiała się pamięć o powstaniach, jest bezsprzecznie prawdziwe. Razem z tą prawdziwością uznać musimy za słuszne przekonanie, że pamięć o powstaniach mogła połączyć się z działaniami „Solidarnościowymi” tylko dzięki kolejnym podstawieniom i redukcjom. W łańcuchu substytucji musiały znikać różnice między powstaniem listopadowym, styczniowym czy warszawskim a „Solidarnością”, jeśli wydarzenia z lat 1980-1981 miały wystąpić jako kolejne ogniwo tradycji wyzwoleńczej. Zbliżyć członków związku zawodowego do powstańców można było wyłącznie za cenę uproszczeń i radykalnych pominięć. Oś podobieństwa wzięła górę nad osią ekwiwalencji.

6Z tym wszystkim stwierdzenie, że w okresie „Solidarności” pojawiła się pamięć powstań, wydaje się oczywiste i niewystarczające. Jest oczywiste, jeśli uprzytomnimy sobie wielość odwołań do tradycji powstańczych. Okaże się niedostateczne, jeśli pamięć powstańczą uznamy za dominantę społeczno-polityczno-historycznej świadomości okresu „Solidarnościowego”. Śmiem twierdzić, że gdyby pamięć powstań była najsilniejszym warunkiem narodzin „Solidarności”, niezależny związek zawodowy by nie powstał.

Dominanta heroiczna

7Kiedy badamy pamięć uczestników „Solidarnościowego” ruchu początku lat 80., chcemy dowiedzieć się tego, co ludzie pamiętali, ponieważ zakładamy, że miało to wpływ na jednostkowe i zbiorowe działania. Badanie dokumentów w poszukiwaniu metafor, skojarzeń, analogii i porównań, ma pomóc w zrekonstruowaniu ramy modelującej – czyli quasi-systemu, który w planie jednostkowym i zbiorowym miałby porządkować rzeczywistość, kształtując postrzeganie ówczesnej rzeczywistości i sposoby działania.

10Tak określony koncept metodologiczny jest inspirujący i zarazem wysoce zdradliwy. Autor przeanalizował zbiorową pamięć uczestników ruchu „Solidarnościowego”, wydobywając z niej wspomnienia powstań narodowych, ze szczególnym uwzględnieniem powstania warszawskiego. Wyszedł przy tym z założenia, że pamięć zbiorowa – dokładnie tak, jak przekonywał Halbwachs – jest wybiórcza i stronniczo kumulatywna: pamięć taka radykalnie i bezceremonialnie wycina wszystko, co nieistotne, zachowując to, co będzie sprzyjać podtrzymaniu tożsamości zbiorowej. Takie założenie pozwala badaczowi potwierdzić inne przypuszczenie, mówiące, że społeczeństwa różnią się między sobą pod względem zachowań zbiorowych: polska społeczność jest buntownicza, inne zbiorowości zaś skłonne są raczej do negocjacji bądź posłuszeństwa. Według Marcina Zaremby źródłem zachowań dominujących w polskiej kulturze jest rama powstańcza, która eliminując zróżnicowane fragmenty przeszłości, modeluje przekaz o heroicznej postawie zbiorowej. Wytwarza to swoiste sprzężenie zwrotne: powstańczy przekaz podtrzymywany przez zbiorowość formuje pamięć jednostkową, która z ogółu doświadczeń wybiera i przechowuje fragmenty pasujące do heroicznej całości. W ten sposób Zaremba wyjaśnia, że „Solidarność” mogła się wydarzyć, ponieważ społeczeństwo po roku 1970 przywołało pamięć powstań dawnych, by w roku 1980 wzniecić nowe. Tymczasem historia lat 80. – zwieńczona Okrągłym Stołem – zdaje się wskazywać, że nie każdy opór jest powstaniem, nie każde powstanie wyzwala wszystkich jego uczestników i że nie ma takiej tradycji, której społeczeństwo nie potrafiłoby skonstruować na nowo.

Rewolucja przeciw powstaniu

11Na początku był strajk. Wybuchł w Świdniku 8 lipca 1980 roku, rozszerzył się na całą Lubelszczyznę, trwał do 25 lipca. Wywołała go ogłoszona 1 lipca zapowiedź podwyżek cen żywności. Pracownicy świdnickich Zakładów Lotniczych, lubelskiego Polmozbytu, Fabryki Maszyn Rolniczych, Fabryki Samochodów Ciężarowych, Zakładów Azotowych w Puławach, Fabryki Łożysk Tocznych w Kraśniku i wielu innych zażądali polepszenia warunków pracy i likwidacji rozmaitych przywilejów (sklepy komercyjne, sprzedaż wewnętrzna za waluty) dla rządzących i bogatszych.

12Bez tej fali protestów nie byłoby „Solidarności”, choć szybkie podpisywanie porozumień z załogami nie zapowiadało dalszego ciągu. Żądania pracowników miały dwojaki charakter – ekonomiczny i polityczny, więc geneza strajku nie tkwiła w pamięci powstańczej, lecz w świadomości robotniczej. W odpowiedzi na doświadczenie biedy, beznadziei i bałaganu świadomość ta zrodziła pełne desperacji pragnienie zmiany:

• 6 I. Krzemiński Solidarność. Projekt polskiej demokracji, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996, s. 52-53.
• 7 Tamże, s. 53.
• 8 Tamże.

Później mi koleżanka wspomniała, że rozmawiała i z innymi pracownikami i nie będziemy pracować; po prostu dłużej takiego bałaganu już być nie może, jak jest.⁶
Mieliśmy dosyć.⁷
W początkowym okresie to […] było podejście czysto emocjonalne, że coś się musi zmienić, że ktoś się wreszcie za to wziął i może będzie lepiej. Jeszcze nie wiadomo było, dlaczego ma być lepiej i kto ma to zrobić, żeby było lepiej. W każdym razie to było odczucie tylko tego typu, że powinno się coś wreszcie zmienić w kraju.⁸

14Sformułowanie to dobrze oddaje szybki przyrost samowiedzy. Ale także odsłania jej procesualność: im sprawniej się organizowano, tym większy był przyrost samowiedzy, im precyzyjniej definiowano sytuację, tym skuteczniejsze okazywały się formy działania. W trakcie działań, ale też dzięki nim, odkrywano krok po kroku, że nic nie jest dane w całości – od języka zaczynając, na zmiennych celach kończąc. Dlatego samowiedza uczestników buntu w niewielkim stopniu korzystała z pamięci, ponieważ w pamięci nie było czegoś takiego, jak „strajk solidarny” czy „niezależny związek zawodowy”. Kluczowa różnica między wydarzeniami roku 1970 i roku 1980 nie została zatem wyprowadzona z pamięci, lecz pojawiła się niejako wbrew niej – jako rezultat rozpoznania niedostateczności dotychczasowych doświadczeń. Nie jest przypadkiem, że Dariusz Kobzdej, lekarz, działacz Ruchu Młodej Polski, zachęcając innych do włączenia się w akcję obchodów Grudnia 1970, mówił w 1979 roku:

• 11 Cyt. za: M Zaremba „Im się zdaje, że zapomnimy. O nie!”…

Pamiętajcie, że brak samoorganizacji społeczeństwa wobec władzy zmniejsza skuteczność naszych żądań, zmniejsza możliwość realizacji praw każdego z nas i praw narodu, pociąga za sobą ofiary, których można by uniknąć nawet wtedy, gdybyśmy żądali ich nie tu, pod bramą stoczni, lecz w płonących komitetach.¹¹

15„Samoorganizacja”, „skuteczność”, „realizacja praw”, „ofiary, których można by uniknąć” – to nie jest język powstania, lecz etyczny apel o podjęcie pragmatycznych działań. Z tej perspektywy Sierpień 1980, nawet jeśli dziedziczył po Grudniu 1970, był wielkim eksperymentem, który rozwijał się, wychodząc poza ramy pamięci.

16W rozmowach, które w styczniu 1981 roku Ireneusz Krzemiński przeprowadził z twórcami niezależnych związków zawodowych, pamięć – w postaci implikowanej czy stematyzowanej – pojawiała się bardzo rzadko. Kluczową rolę w zakładaniu związków odgrywały niepełna wiedza aktualna, wyobraźnia, improwizacja, tempo:

• 12 I. Krzemiński Solidarność…, s. 47.
• 13 Tamże, s. 47.
• 14 Tamże, s. 48.

1 IX poszliśmy do dyrektora i powiedzieliśmy, że zakładamy związki niezależne. 5 IX pokazaliśmy dyrektorowi statut „Mazowsza”.12 Cała sprawa polegała na tym, że od samego początku nie było wiadomo, czy porozumienie podpisane w Gdańsku dotyczy samego Gdańska, samego Wybrzeża, czy obowiązuje w całym kraju. […] wszystko [czyli utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego w PAN – przyp. P.Cz.] leciało w wariackim tempie, bo 1-go [września – przyp. P.Cz.] było podpisane porozumienie, a już 4-go […] odbyło się pierwsze zebranie.¹³
Wszystko rodziło się niesamowicie spontanicznie […]¹⁴

18Uczestnicy ruchu byli zatem świadomi znaczącej różnicy między dwoma typami demokracji: samodzielnie wypracowali praktykę, która minimalizowała alienacyjne skutki delegowania władzy na innych i która zobowiązywała delegatów do konsultowania się z radami i kolektywem. Nie dyktowała tych rozwiązań ani pamięć powstań, ani imperatyw buntu. Rację ma Bronisław Świderski – autor jednej z najważniejszych analiz „Solidarności” – gdy pisze:

• 16 B. Świderski Gdańsk i Ateny. O demokracji bezpośredniej w Polsce, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 19 (...)

Sposób zorganizowania i działania tego związku był pierwszym, na tak wielką skalę, nieinsurekcyjnym, czytaj: nieromantycznym, wysiłkiem polskiego społeczeństwa w ciągu ostatnich 200 lat. „Solidarność” była organizacją demokratyczną, bo łączyła przestrzeganie obowiązującej konstytucji, gwarantującej obywatelom wolność „sumienia i religii” (art. 82), wolność „słowa, druku, zgromadzeń” (art. 83) oraz prawo do zrzeszeń (art. 84) z uznaniem tych uprawnień za prawa naturalne, niezależne od interesów państwa. „Solidarność” była także organizacją demokratyczną, bo programowo nie stosowała przemocy, traktując tradycję romantycznego powstania jako metaforę polityczną, a nie jako instrukcję strategiczną.¹⁶

19Dopiero w oficjalnych oświadczeniach, formułowanych ze świadomością wywalczonej różnicy i niepewności dalszego ciągu, społeczne pamiętanie sięgało do wcześniejszych buntów i powstań:

• 17 Wstęp do Uchwały Programowej delegatów na Krajowy Zjazd Delegatów (AS, Biuletyn Pism Związkowych i (...)

społeczny i moralny protest [roku 1980 – przyp. P.Cz.] nie zrodził się z dnia na dzień. Jest w nim dziedzictwo krwi robotników poznańskich z 1956 roku i grudnia 1970 na Wybrzeżu, bunt studentów w 1968 roku, czerwiec Radomia i Ursusa w 1976 roku. Jest w nim dziedzictwo niezależnych działań robotników, inteligencji i młodzieży, wysiłków Kościoła o przechowanie wartości, dziedzictwo wszystkich walk o godność ludzką w naszym kraju. Związek nasz wyrósł z tych walk i pozostanie im wierny.¹⁷

22Kluczowe dla niniejszych rozważań jest właśnie owo „wychodzenie poza ramy”, wynikające z ustawicznego odkrywania, że ani powstanie, ani żadna inna formuła przeszła nie wystarczają do rozwiązania aktualnych sprzeczności. Pamięć zbiorowa dostarczała szczątkowych wzorców i zarazem okazywała się niedostateczna, ponieważ napotykane problemy „wychodziły poza ramy” przeszłości. Dlatego uczestnicy społecznego ruchu starali się działać tak, aby pamięć nie zdominowała teraźniejszości, a imperatyw buntu nie pokonał realizmu.

23Nie chodziło o równość walki, umierania, cierpienia czy zabijania, lecz o równość współudziału w tworzeniu innego porządku życia. O odzyskanie poczucia bycia u siebie. Być może – i w tym sensie Marcin Zaremba ma rację – gdyby nie pamięć powstańcza, działacze „S” nie walczyliby o pozapragmatyczną „godność” i nie wykazaliby takiego uporu. Zarazem – i tu nasza zgoda się kończy – gdyby pamięć zbiorowa prowadząca do narodzin ruchu „S” była zdominowana przez klisze powstańcze, wówczas nie doszłoby do rozmów w Gdańsku, do dialogu strajkujących z władzą, do podpisania porozumienia, do utworzenia wolnego związku zawodowego. Kluczowe pojęcia tamtego czasu – dialog, konsultacje, porozumienie, ugoda – wyłoniły się z innych tradycji niż powstańcza albo zgoła przeciw tejże tradycji. Niezwykłe napięcie, jakie przenikało całe życie społeczne tamtego okresu, wynikało, jak można sądzić, właśnie z tego, że inwencja społeczna czerpała z pamięci rozmaite podpowiedzi, ograniczając ich stosowalność i adekwatność. Myślenie rewolucyjne hamowało skojarzenia powstańcze, a myślenie w kategoriach związku zawodowego kontrowało dążenie do utworzenia partii politycznej. Stawką nie było bowiem pokonanie wroga, lecz wymyślenie nowego modelu życia zbiorowego.

Powstanie przeciw rewolucji

25Dwie skrajne kategorie – rewolucja i powstanie – są sobie bliskie, ponieważ zjawiska, do których odsyłają, to masowe i żywiołowe, trudne do opanowania ruchy. Kategorie środkowe – związek zawodowy i partia polityczna – zbliżają się do siebie, ponieważ określają organizacje (różne pod względem celów i metod działania). Jeśli jednak ustawiłem je właśnie w tej kolejności, to dlatego, że w dziejach „S” rewolucja kierowała raczej ku związkowi zawodowemu, zaś powstanie – ku partii. W ten sposób można wyjaśnić szczególną dynamikę ruchu, który dla zrealizowania rewolucyjnych celów musiał wytworzyć związkową strukturę organizacyjną i który, po porażce dążeń do zmiany struktury władzy, zmienił się w podziemną konspirację podlegającą logice partyjnej. Ujmując rzecz inaczej: pierwszy okres „S”, obejmujący lata 1980-1981, był raczej rewolucyjny, drugi, po wprowadzeniu stanu wojennego, raczej powstańczy.

26Analizy dotyczące rewolucyjności pierwszego okresu nakazują zrezygnować z czystej kategorii. Wskazują na to oksymoroniczne określenia „pełzająca rewolucja”, „samoograniczająca się rewolucja”, „rewolucja bez przemocy” czy „ceremonialna rewolucja”. Z punktu widzenia tradycji marksowskich wszystkie te adiectiva stanowią sprzeczność wewnętrzną: rewolucja nie może się ograniczać, pełzać czy wyrzekać się przemocy. Właśnie jednak owe kontradykcje lepiej pozwalają zrozumieć pierwszy okres „Solidarności”, gdy dążenia związkowe, partyjne czy powstańcze spowalniały rewolucję i nadawały jej charakter pełzający.

28Komunikacja społeczna zmieniła się po wprowadzeniu stanu wojennego – i była to zmiana tak istotna, że przekształcała ruch rewolucyjny w ruch powstańczy. Formułując powyższe twierdzenie, przechodzę na stronę Marcina Zaremby. Jeśli jednak przyznaję mu chwilowo rację, to tylko po to, by dodać, że wpływ myślenia powstańczego odnajduję zupełnie gdzie indziej, niż on to czyni, i że wpływu tego nie uważam za zjawisko pozytywne.

29Analiza języka publicznego – zwłaszcza w sferze codziennej – dostarczy nam wielu dowodów poświadczających powstańczą radykalizację nastrojów zbiorowych. Po 13 grudnia 1981 roku następuje swoista militaryzacja wyobraźni, znajdująca swoje ujście w topice powstańczej, wojennej i okupacyjnej. Na murach kamienic miejskich – które powrócą w następnej części moich rozważań – pojawiła się litera „S” wrysowana w kotwice Polski Podziemnej, a także napisy „Pamiętamy” czy przedstawienia żółwia, który w czasie okupacji 1939-1945 był równoznaczny z nakazem „Pracuj wolniej – pracujesz dla okupanta”. Podczas manifestacji i ulicznych walk z milicją – odbywających się każdego trzynastego dnia miesiąca – wznoszono okrzyki „ZOMO – gestapo!”, które skracały dystans między stanem wojennym i okupacją niemiecką. Równocześnie tworzono podziemne struktury „Solidarności”, prowadzono tajne kursy nauczania i tajne pokazy filmów, organizowano spotkania dyskusyjne i wieczory artystyczne, zakładano partie polityczne i stowarzyszenia, a w niezależnym obiegu wydawano kilkaset tytułów książkowych rocznie. Kultura konspiracyjna osiągnęła poziom rozwoju porównywalny z aktywnością podziemną czasów okupacji.

31Powstanie – rozumiane tak, jak pojmuje je Marcin Zaremba, a więc jako polska tradycja kulturowa – pojawia się tu nie jako „czyn”, lecz przede wszystkim jako struktura wyobrażeniowa porządkująca rzeczywistość. Decyduje ona o sposobie postrzegania i kształtowania relacji społecznych. W latach 80. relacje owe upodobniały strukturę społeczną do struktury militarnej – z odległym dowództwem, tajnym przepływem rozkazów w dół, nieistotnością dialogu i powszechnością niejawnej, acz jednomyślnej przynależności do oddziałów. W ramach tego podziału – na elitarne jednostki decyzyjne i egalitarne masy aktywistyczne – „dowództwo” kierowało apel ku masom, by te wyszły na ulice wywrzeć nacisk na reżimowe władze, które ustąpią i zgodzą się złagodzić konkretne przepisy bądź, tak przedstawiał się cel ostateczny, zasiądą do rozmów z opozycją. W ten sposób logika powstańcza lat 80. przygotowała grunt pod rozmowy Okrągłego Stołu i pod demokrację przedstawicielską, czyli taką, w której obywatele wypowiadają się we własnych sprawach raz na cztery lata, cedując decyzyjność na swoich delegatów.

32Przez całą dekadę – od stanu wojennego do wyborów kontraktowych roku 1989 – społeczeństwo symulowało insurekcję, zmuszając władze do kolejnych ustępstw. Zarazem w ramach owej symulacji nie stawiano pytań kluczowych – o przyszłą własność środków produkcji i komunikacji, o udział w sprawowaniu władzy i w jej kontrolowaniu. Im skuteczniej odgrywano powstanie, które nigdy nie miało wybuchnąć, tym bardziej malały szanse na wspólne negocjowanie nowego kontraktu dziejowego. Jeśli w latach 80. toczyło się powstanie, to z pewnością masy go nie wygrały.

Piąty żywioł

36Na początku stycznia 1982 roku na murze jednej z poznańskich kamienic pojawił się napis: „Zima wasza, wiosna nasza”. Zdanie proste i genialne: rytmiczne, logiczne, wymowne. Zapowiedź zwycięstwa wiązała się tu z porami roku, kierując skojarzenia czytelników naściennego hasła ku cykliczności kalendarza przyrodniczego. Bunt wybuchnie tak, jak wybucha kwitnienie; społeczeństwo weźmie w posiadanie wiosnę i pokona tych, którzy w przymierzu z zimą zaaresztowali Polskę. Zapowiedź, profecja i groźba w jednym doskonale wzmacniały też klarowny podział na „wy” i „my”. Władza stoi po stronie zimy, zamierania, przestoju; zwycięża nie tyle siłą własną, ile dzięki sojuszowi z mrozem, który zatrzymuje ludzi w domach. „My” ma za sobą rację życia; stoi po stronie światła, rozwoju, wzrostu, więc owo „my”, chwilowo nieobecne w przestrzeni wspólnej, wyjdzie z domów i zwycięży tak, jak kiełkowanie i wzrost pokonują zmarzniętą glebę.

37Wiosna roku 1982 nadeszła, układ sił się nie zmienił. W czerwcu ktoś uzupełnił hasło, które w nowej wersji brzmiało: „Zima wasza, wiosna nasza, lato muminków”.

38Na prawach wielkiego skrótu można uznać ten dopisek za doniosły moment w dziejach społecznej komunikacji lat 80. Oto bowiem zamrożona dychotomia „oni – my” ulegała wzbogaceniu: ostatnia część napisu nie pochodziła ani od władzy, ani od „Solidarności”. Jej nadawcą był ktoś trzeci – ktoś, kto nie mieścił się w binarnej logice, jaka zdominowała myślenie i mówienie po wprowadzeniu stanu wojennego. Ten trzeci uczestnik nie dysponował swoim językiem ani nie przemawiał w imieniu wyraźnej grupy społecznej. To różniło go od dwóch pozostałych podmiotów komunikacji. Pojemne „oni” odsyłało do władzy, reżimu, Moskwy, Azji, komuchów, zdrajców, gestapowców, sowietów; jeszcze obszerniejsze „my” oznaczało „prawie wszystkich” – społeczeństwo, Polaków, „Solidarność”, naród. Ten Trzeci był niczyj i przychodził nie wiadomo skąd, ale jego pojawienie się w przestrzeni publicznej sygnalizowało coś więcej niż potrojenie; burzyło przekonanie, że podział „oni – my” jest kompletny, że pokrywa bez reszty mapę społeczną, że wyczerpuje listę możliwych identyfikacji.

39Żartobliwy dopisek był też sygnałem, że Ten Trzeci nie ma swojego języka. W odróżnieniu od zideologizowanego języka władzy, wąskiego idiomu kłamstwa i cynizmu, a także w odróżnieniu od bogatego języka „my” – pełnego podniosłych haseł, frazesów, moralnych racji, mądrych teorii, bogatych tradycji – język Trzeciego istniał zaledwie domyślnie, jako tradycja pozbawiona wyrazistego szacunku społecznego. „Muminki”, choć powszechnie znane, nie były zaliczane do archiwum prawomocnej kultury, z której można by czerpać narzędzia potrzebne do moralno-merytorycznej walki z reżimem. Trzeba było niejakiej odwagi, aby wejść z muminkami między zwalczające się strony. Taktyka filipa z konopi sygnalizowała właśnie odpatetyzowanie walki językowej: stan wojenny przez jego zwolenników był przedstawiany jako ratunek przed wojną domową, a przez jego krytyków jako „wojna z narodem”, zabór, Sybir bądź okupacja. Dopisanie „lata muminków” do „wiosny (ludu)” pozwalało dostrzec zarówno język sporu, jak i fikcyjność stojących za nim podmiotów. Ludyczny dodatek zmieniał całość. Żart był bronią przed rozpaczą, ale także chłodził wiarę w magię słów.

40Kiedy lato 1982 roku dobiegało końca, na murze pojawiła się czwarta część napisu. Teraz brzmiał on: „Zima wasza, wiosna nasza, lato muminków, jesień średniowiecza”. Gra toczyła się więc dalej – dynamiką niezależną od retorycznej walki władzy z Solidarnością. Kolejne osoby i grupy sytuowały się coraz dalej od centrum sporu.

41Czy nowi uczestnicy komunikacji społecznej pojawili się dopiero po stanie wojennym? Nie sądzę. Ten Trzeci, dodający jedną pozycję nadawcy do dychotomicznej debaty i zarazem otwierający horyzont na ich nieskończoną mnogość, właśnie za sprawą dowcipu uświadamiał, że historia komunizmu to także historia komizmu. W niezliczonych odmianach – ulicznej, graficznej, drukowanej, śpiewanej, kabaretowej – istniał nawet w gorszych, hitlerowskich czy stalinowskich czasach. A istniejąc, podważał każdą koncepcję ujednolicenia, obojętnie kogo miałaby ona dotyczyć – społeczeństwa, historii czy władzy.

42Komizm ten działa jak piąty żywioł. Nie należy do żadnego z istniejących porządków, bo choć każdemu coś podkrada, wobec żadnego nie czuje się dłużny. Reaguje na grozę i zwykłą oficjalność, mierzy w osoby i sytuacje, rodzi się z zakrzepłych języków i rytuałów. Nie szanuje niczego, przemawiając w imieniu resztki, która bywa milczącą większością. Chciałby więcej życia, dlatego świętuje nieoficjalność; pochwala swobodę, więc ośmiesza praktycyzm; sprzyja niespodziance, krzywi się więc na wszelkie plany i porządki. Jest aktywny, rodząc się sam z siebie, i reaktywny – wulgarny w odpowiedzi na przymusową grzeczność, drapieżny w reakcji na pozory łagodności, rubaszny i sprośny w świecie salonowym. Nie ma reguł, prócz zasady słownego nieposłuszeństwa.

48Krasnoludkowy dowcip nie wytrącał uzbrojonym broni z ręki, ale obezwładniał dyskurs władzy i unieważniał podział na „dzielne społeczeństwo” i „niemoralny reżim”. Happeningi – podczas których rozdawano papier toaletowy czy podpaski higieniczne, wznoszono okrzyki „Nie ma wolności bez krasnoludków!” czy biegano wokół rynku dla zobrazowania określenia „Galopująca inflacja” – wciągały wszystkich w wir śmieszności: uczestników ubranych w czerwone czapeczki, władzę wysyłającą groźnych milicjantów do pacyfikowania krasnoludków, a także „powstańcze masy” szykujące się do kolejnej manifestacji pod hasłem „Precz z komuną!”. W przestrzeni wypracowanej przez Pomarańczowych – tyleż wspólnej, co niepodlegającej normalnym regułom, tyleż zagrożonej interwencją milicji, co eksterytorialnej – pojawiała się na moment zbiorowość ludzi równych.

49Pierwsza faza „Solidarności” proponowała rewolucyjną równość ludzi godnych, chcąc doprowadzić do stworzenia warunków egalitarnego udziału w sferze decyzyjnej. Faza druga, wyłaniająca się po klęsce rewolucji, ograniczyła się do powstania niepodległościowego; oferowało ono równość na podłożu narodowym, ale nie pozwalało zobaczyć wykluczeń dotykających kobiety, osoby nieheteroseksualne czy członków klas uboższych. Pomarańczowa Alternatywa, niczym patafizyczne zwieńczenie heglowskiej dialektyki dziejowej, ogłaszała równość w śmieszności. Krasnoludkowa rebelia osadzała bunt w sferze życia codziennego, przywracając ludziom pamięć ich zwykłości. Nie była to alternatywa ani dla wyobraźni rewolucyjnej, ani dla wyobraźni powstańczej, lecz chwilowe zwycięstwo karnawału, który na kilka godzin zawiesza historię.

„Solidarność”, władza, pamiętanie

50Po roku 1989 kolejne rządy stosowały własne polityki pamięci, wykorzystując doświadczenie „Solidarności” do legitymizowania demokracji pluralistycznej, transformacji neoliberalnej czy dekomunizacyjnego uzdrowienia III RP. Równolegle kolejne władze związkowe sięgały do własnego archiwum, by pod hasłami „Solidarności” walczyć o dalszą delegalizację aborcji czy wprowadzenie do konstytucji preambuły z wyznaniem wiary. Jak z tego wynika, pamięć „Solidarności” – pamięć jej ówczesnych uczestników i późniejszych interpretatorów – zawsze jest zagrożona instrumentalizacją ze strony kultury prawomocnej, dyskursu medialnego czy rządów wspieranych przez sojusze kościelno-partyjne. Najlepszym tego dowodem jest fakt, że „Solidarność”, konserwatywny pod względem obyczajowym ruch, który walczył o demokrację bezpośrednią i samorządność, o własność społeczną i decentralizację, może być dzisiaj pamiętany jako prawicowo-katolickie powstanie narodowe.

52Dla rozważań o „Solidarności” wynika z tego dość proste pytanie: jak badać tamtą pamięć, aby dobiegającego z przeszłości wielogłosu ludzi upierających się przy większej równości w podejmowaniu decyzji, wielogłosu zasługującego na usłyszenie i odpowiedź, nie zamienić w głos jeden i dominujący? Dopóki uwzględniamy tamtą wielość, utrudniamy władzy instrumentalne użycie przeszłości. Ponadto, zachowując lojalność wobec tkwiących w dziejach „Solidarności” mnogich idei sprawiedliwszego życia, wydobywamy z przeszłości warunki rozumienia siebie dziś. Być może o to właśnie chodzi: nie o krótką czy długą pamięć, ale o kolejną szansę samowiedzy.