• 1 Wybór pojęć i kategorii proponowany w literaturze jest szeroki. Jack Goldstone opowiada się za „wzo (...)
• 2 R. Kapuściński Szachin-szach, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 138.
• 3 J. Nicolas La Rébellion française, mouvements populaires et conscience sociale (1661-1789), Édition (...)
• 4 E. Hobsbawm Wiek rewolucji 1789-1848, przeł. M. Starnawski, K. Gawlicz, Wydawnictwo Krytyki Polityc (...)
• 5 Por. Ch. Tilly Regimes and Repertoires, The University of Chicago Press, Chicago–London 2006, s. 19 (...)

1Powszechne jest przekonanie, że bieda rodzi gniew, który staje się paliwem protestu. Odpowiedź na pytanie, dlaczego jedne społeczeństwa wybierają drogę demonstracji ulicznej, strajku, nawet rewolucji, a inne zaciskają zęby, ewentualnie modlą się o zbawienie, brzmi: wzory kultury, tradycje insurekcyjne, kultura pamięci¹. Przez wieki ludzie cierpieli głód i biedę, żyli w strachu w opresyjnych reżimach. Jednak wywołanych tymi doświadczeniami protestów, buntów czy rewolucji było niewspółmiernie mniej. „Błędne jest mniemanie – zauważył Ryszard Kapuściński – że narody krzywdzone przez historię (a takich jest większość) żyją nieustanną myślą o rewolucji, że widzą w niej rozwiązanie najprostsze”². Wyjście na ulice, budowa barykad, chwycenie za broń to rozwiązania dramatycznie trudne. Mimo wszystko są narody, które sięgają po nie częściej niż inne. Te sposoby wyrażania zbiorowego niezadowolenia stały się częścią ich dziedzictwa kulturowego. Wytworzyły sobie rodzaj narodowego imperatywu głoszącego, że w sytuacji, która jest nie do zniesienia, postępują tak, jak robili to przodkowie. Nawet rewolucja amerykańska miała swoją poprzedniczkę w buncie, jakim było opuszczenie Europy na statku płynącym do Nowego Świata. Jednak najlepszy przykład stanowią Francuzi. Wielka Rewolucja Francuska nie wzięła się z niczego; między rokiem 1661 a 1789 we Francji doszło do 8528 większych bądź mniejszych protestów³. Wiek XIX był nimi nabrzmiały⁴. Wystarczyły „trzy dni chwały” w lipcu 1830 roku, by ostatni z Burbonów na tronie Francji, Karol X, miłośnik ancien régime’u, musiał uciekać do Anglii. Po dwóch dniach protestów abdykował Ludwik Filip w lutym 1848 roku. Do dziś Francuzi zarówno o lewicowych, jak i o prawicowych poglądach są znacznie bardziej skłonni do wychodzenia na ulice i zbiorowego manifestowania swojego niezadowolenia niż ich sąsiedzi po drugiej stronie kanału⁵. Angielski historyk Tony Judt ilustruje te różnice smakowitą anegdotą. W drugiej połowie lat 60. wziął udział w studenckiej demonstracji przeciwko brytyjskiemu rządowi popierającemu ingerencję Stanów Zjednoczonych w Indochinach. Młodzi ludzie atakowali jadący ulicą samochód sekretarza obrony, wznosili okrzyki. Jednak nieubłaganie zbliżała się pora kolacji, więc demonstranci zaczęli się rozchodzić.

• 8 Więcej patrz doskonałe opracowania: J. Eisler Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, IPN, W (...)

5Na pytanie, kiedy zaczęły się letnie strajki 1980 roku, które zapoczątkowały polską rewolucję, powinno się odpowiedzieć przekornie, że zimą. A dokładnie w grudniu 1970 roku. To wówczas na Wybrzeżu, w tych samych miastach i tych samych zakładach, z udziałem często tych samych ludzi, tylko o dziesięć lat młodszych, wybuchła robotnicza rewolta. Iskrą zapalną buntu stało się ogłoszenie 12 grudnia 1970 roku kilkunastoprocentowej, niezapowiedzianej podwyżki cen żywności. Najpierw zastrajkowali robotnicy Stoczni Gdańskiej imienia Lenina, dołączyli do nich szybko pracownicy innych zakładów Trójmiasta. Wkrótce doszło do walk ulicznych. Podpalano milicyjne i wojskowe samochody, w płomieniach stanął budynek dworca kolejowego PKP oraz budynek Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Strajki, manifestacje i walki uliczne z milicją i wojskiem przetoczyły się też przez Szczecin, Elbląg i Słupsk. Także w Szczecinie podpalone zostały budynek KW PZPR oraz komenda milicji. Do tłumienia protestu zaangażowano 25 000 żołnierzy, użyto 550 czołgów i 750 transporterów opancerzonych. W wyniku walk poniosły śmierć 44 osoby, ponad 1100 zostało rannych⁸.

• 23 AIPN, 3333/1 t. 1, Notatka służbowa z przeprowadzonej rozmowy z inż. Karolem Hajdugą, Gdańsk, 17 gr (...)

20Delegacje poszczególnych wydziałów zebrały się w Sali BHP (tej samej, w której dziesięć lat później obradował Międzyzakładowy Komitet Strajkowy). Powołano „Radę Delegatów Strajku Okupacyjnego”, nazywanego też „Komitetem Rewolucyjnym”²³, w skład którego weszło siedem osób. Wśród nich:

• 25 AIPN, 3333/1 t. 1, Notatka służbowa z przeprowadzonej rozmowy z Lechem Wałęsą, k. 33.
• 26 Tamże, k. 35.

21Komitet podjął działania informacyjne i porządkowe. Przejął narzędzia władzy. Uruchomiony został radiowęzeł oraz „zmegafonizowano” bramy stoczni. Ozdobiono je również biało-czerwonymi flagami przepasanymi czarną krepą. Wydany został komunikat, by „nie wychodzić z terenu stoczni, gdyż nastąpią aresztowania, by nie dać się sprowokować, gdyż mogą być zastrzeleni”²⁵. Powołano straż zakładową z niebieskimi opaskami na rękach: wydziałową i ogólnozakładową, której zadaniem było pilnowanie bram i całego terenu stoczni. Zadbano o wyżywienie strajkujących. Nawiązany został również kontakt ze strajkującymi stoczniami: Północną i Remontową. Można powiedzieć: rodził się Międzyzakładowy Komitet Strajkowy. Jeszcze większymi zdolnościami organizacyjnymi wykazali się stoczniowcy w Szczecinie. Tam jednak strajk trwał dłużej, a ważną jego częścią były negocjacje z władzami. W Gdańsku poddani presji stoczniowcy opuścili teren zakładu nad ranem 17 grudnia²⁶. „Mała rewolucja” trwała więc krótko. Po latach Lech Wałęsa wspominał swój udział w radzie Delegatów:

• 28 AIPN, 0296/39 t. 5, Władysław Pożoga, I zastępca Komendanta Wojewódzkiego MO ds. SB, Plan działania (...)
• 29 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej AAN), Zespół KC PZPR 2082 (sygnatura robocza), Informacja nr (...)
• 30 AIPN, 0296/63 t. 2, Notatka, 2 maja 1971, k. 31.

23Tylko na terenie województwa gdańskiego Służba Bezpieczeństwa zarejestrowała ogółem 3300 aktywnych uczestników wydarzeń grudniowych. Z tej liczby około 1000 osób zaliczono do grupy „inspiratorów” bądź uczestników komitetów strajkowych. Większość stanowili młodzi robotnicy, po części mieszkańcy hoteli robotniczych, bezrobotna młodzież²⁸. Osiemnastego stycznia 1971 roku – jak czytamy w jednym z partyjnych raportów – w Stoczni im. Lenina uformowała się grupa 300 młodych stoczniowców prących do strajku. Spontanicznie zainicjowali wiec, w którym wzięło udział 3000, znów głównie młodych stażem, pracowników. Wytypowali delegatów, którzy podjęli się negocjacji z dyrekcją²⁹. Podobnych form zbiorowej aktywności było wówczas wiele. Stały się one okazją do budowania nowej tożsamości, dawały poczucie dumy wynikającej z uczestnictwa w wydarzeniach. Z poczuciem wspólnoty szło poczucie siły. W Stoczni im. Lenina w Gdańsku robotnicy powszechnie mówili, że „żadne konsekwencje nie mogą być wyciągnięte, bo nie pozwoli na to «solidarność stoczniowców»”³⁰. Wzmocnienie więzi i wewnątrzzakładowej solidarności następowało w opozycji do dyrekcji przedsiębiorstw, członków organizacji partyjnych, ale również osób niezaangażowanych w protest, powiedzielibyśmy: łamistrajków.

• 32 D. Fikus, J. Urban Szczecin, „Polityka” 6 lutego 1971.

24Zwłaszcza dla młodych robotników wydarzenia stały się szkołą politycznego myślenia. Bunt stworzył przestrzeń, swoistą agorę dla politycznego dialogu i sporu. W Szczecinie przemienił się w nią… bar Posejdon „o robotniczej publiczności, przedmiejska knajpa, robi wrażenie klubu politycznego nasuwającego skojarzenia chyba z Rewolucją Francuską”³² – pisali dziennikarze tygodnika „Polityka” Dariusz Fikus i Jerzy Urban, którzy pojechali do Szczecina w czasie kolejnej fali strajków w styczniu 1971 roku. Sytuację w Gdańsku ktoś opisywał w prywatnym liście:

• 34 Postulaty 1970-1971 i 1980, oprac. B. Chmiel, E. Kaczyńska, NOWA, Warszawa 1998.

26„Gorąca” zima wytworzyła – jak czytamy w jednym z partyjnych raportów – „klimat żądań i wszelkiego rodzaju postulatów, zarówno w skali krajowej, jak i wewnątrzzakładowych”. Podczas strajków robotnicy zgłaszali setki postulatów³⁴, w trakcie zebrań z przedstawicielami dyrekcji zakładów i władzami partii zadawali często prowokacyjne pytania. Ustępstwa władz i spełnianie przez nie oczekiwań strajkujących załóg uświadamiało, jak skutecznym narzędziem jest strajk. Jak czytamy w liście do adresata we wsi Straduny koło Ełku:

• 38 J. Eisler, Grudzień 1970…, s. 480.

30Nie twierdzę, że wszystkie powyżej opisane lekcje zostały przyswojone przez ogół Polaków. Nie ma jednak wątpliwości, że Grudzień ’70 stał się ważnym wzorem czy punktem odniesienia w myśleniu i działaniu antysystemowym w latach 70. Wytworzyły się wówczas – jak to nazywają socjolodzy – ramy interpretacyjne uzasadniające zachowania buntownicze w przyszłości. Jerzy Eisler wyraził tę myśl jeszcze inaczej: „«Solidarność» narodziła się w Sierpniu 1980 r., ale poczęta została w Grudniu 1970 r.”³⁸.

• 39 P. Connerton Jak społeczeństwa pamiętają, przeł. M. Napiórkowski, WUW, Warszawa 2012, s. 34.

31Obrazy przeszłości mogą legitymizować, jak również delegitymizować porządek społeczny³⁹. Narracje o grudniowej rewolcie: krwi na ulicach, okupacyjnych strajkach, robotniczych postulatach, obaleniu gomułkowskiej ekipy niosły ze sobą zarzewie rewolucji. „Nie zapomnimy!” – odgrażał się ktoś w prywatnym liście z Gdańska, mając na myśli zabitych w Grudniu ’70. Pod koniec stycznia następnego roku osoba ta pisała:

• 42 S.J. Cohen Politics without a Past. The Absence of History in Postcommunist Nationalism, Duke Unive (...)
• 43 M. Paziewski, Grudzień 1970…, s. 427.
• 44 AIPN, Gd 003/14 t. 64, Wykaz ilościowy osób wytypowanych do zwolnienia oraz osób wyeliminowanych z (...)
• 45 Tamże, Obiekty gospodarki narodowej, 28 września 1971 r., k. 35.
• 46 AIPN, 0296/39 t. 5, k. 39, Plan działania Służby Bezpieczeństwa woj. gdańskiego po wydarzeniach gru (...)

33Świadome zagrożenia władze robiły wszystko, by zatrzymać transmisję pamięci. Te wysiłki, które możemy nazwać „zorganizowanym zapominaniem”⁴², przebiegały na dwóch polach. Po pierwsze, zarządzono „ciszę w eterze”. O jakiejkolwiek oficjalnej formie upamiętnienia grudniowych ofiar nie mogło być mowy. Cenzura czuwała, by żadne rocznicowe enuncjacje nie ukazały się w mediach, usuwano najdrobniejsze wzmianki o grudniowej rewolcie. Po drugie, usiłowano „otorbić”, odseparować „nosicieli pamięci” – aktywnych uczestników wydarzeń – zniszczyć ich społeczne sieci, pozbawić oparcia, wpływu i możliwości oddziaływania. Strajkowych liderów otaczano wianuszkiem konfidentów, najbardziej aktywni „organizatorzy i inspiratorzy” zostali zwolnieni z pracy, innych przenoszono na kolejne wydziały i stanowiska, nierzadko gorzej płatne, starając się odsunąć ich od kontaktów ze stoczniowcami⁴³. Tylko w Stoczni im. Lenina SB wytypowała do zwolnienia 192 osoby⁴⁴. Pozyskała 146 nowych tajnych współpracowników. Z wieloma starymi i nowo zatrudnianymi pracownikami przeprowadzono rozmowy ostrzegawcze⁴⁵. W celu „neutralizowania głównych prowodyrów” podjęto działania „dezinformacyjno-destrukcyjne”⁴⁶. Pod wpływem presji i gróźb, częstych zatrzymań i stałej inwigilacji Marian Jurczyk, jeden z przywódców strajku w Stoczni im. Warskiego w Szczecinie, zdecydował się podpisać zobowiązanie o współpracy z SB. W przypadku Lecha Wałęsy modus operandi był podobny. Przez kilka lat usiłowano zrobić z niego tajnego współpracownika. Gdy wysiłki te zakończyły się fiaskiem, w kwietniu 1976 roku został zwolniony ze Stoczni. W konsekwencji tych działań, z upływem czasu, robotnicy strajkujących zakładów coraz rzadziej podejmowali temat grudniowej tragedii oraz jej symbolicznego upamiętnienia. W listopadzie 1971 roku gdańska SB konstatowała:

• 48 Tamże, k. 115-119.
• 49 M. Paziewski, Grudzień 1970…, s. 422-425.

35Zwłaszcza w pierwszym roku po tragedii robotnicy relatywnie często podczas prywatnych rozmów, a nawet podczas oficjalnych zebrań, w tym partyjnych, poruszali temat pamiątkowej tablicy⁴⁸. Najsilniej zamanifestowali pamięć o Grudniu ’70 podczas demonstracji pierwszomajowych, które odbyły się w 1971 roku w Szczecinie i w Gdańsku. Obie próby upamiętnienia miały podobny charakter i przebieg. W Szczecinie, w którym zwyczajowo pochód otwierali stoczniowcy, kilkunastu z nich niosło transparenty z napisami: „Czcimy pamięć poległych podczas wydarzeń grudniowych”, „Potępiamy winnych zbrodni grudniowych”, „Żądamy ukarania winnych zajść grudniowych”. Wiele biało-czerwonych chorągwi wówczas niesionych było ozdobionych kirem, znaczna część manifestujących stoczniowców miała na ramieniu czarne opaski, a do klap marynarek i bluzek wpięte czarne kokardy⁴⁹.

• 50 AIPN, 0296/146 t. 2, Notatka dotycząca: sytuacji w kraju przed 1 Maja, k. 147.
• 51 AIPN, 0296/146 t. 2, Akty wrogiej lub szkodliwej politycznie działalności w czasie obchodów 1 majow (...)
• 52 AIPN, 3333/1 t. 2, Doniesienie źródło „Bolek”, Gdańsk, 1 maja 1971, k. 246.

36W Gdańsku robotnicy Gdańskiej Stoczni Remontowej już wcześniej wystąpili do władz miejskich o zezwolenie na zorganizowanie pochodu żałobnego, złożenie 1 Maja wieńców w miejscach, gdzie zginęli stoczniowcy⁵⁰. Nie otrzymali zgody. Niezrażeni, w pochodzie pierwszomajowym nieśli dwa transparenty z hasłami: „Żądamy ukarania winnych za wypadki grudniowe”, „Żądamy wystawienia pomnika dla poległych”. Złożone zostały również kwiaty i wieńce w miejscu, gdzie w grudniu zginęło najwięcej osób, a także pod bramą stoczni nr 2⁵¹. W uroczystości pod bramą uczestniczyło blisko 3000 stoczniowców⁵².

• 53 AIPN, 0296/39 t. 5, Program przedsięwzięć polityczno-operacyjnych w związku z przerwą w pracy w dni (...)
• 54 AIPN, 0296/63 t. 2, Notatka, 27 maja 1971 r., k. 27.

37Podczas strajku, który wybuchł w Stoczni im. Lenina 20 maja 1971 roku, pod budynkiem dyrekcji zgromadziło się około 4000 stoczniowców. Domagali się sprawiedliwego podziału premii eksportowej, pięciodniowego tygodnia pracy, zakazu parkowania na terenie stoczni prywatnych samochodów oraz zmian personalnych w kierownictwie zakładu⁵³. Mówili: „Dotychczas nie załatwiono wszystkich spraw grudniowych. Dlaczego zwleka się z wmurowaniem tablicy pamiątkowej dla upamiętnienia rozstrzelanych, chociaż nam obiecano, że się wmuruje”⁵⁴. Kamyczek na barykadzie Wielkiego Rozczarowania.

• 55 AIPN, 3333/1 t. 1, Notatka służbowa z odbytego spotkania z k.o. „Władek”, Gdańsk 11 września 1971, (...)
• 56 Tamże, Notatka służbowa dot. informacji uzyskanych od tw. „Kolega”, Gdańsk 4 grudnia 1971, k. 99-10 (...)

38Ósmego września1971 roku na zebraniu Rady Oddziałowej wydziału W-4 jeden ze stoczniowców poruszył temat tablicy pamiątkowej. Obecny również na tym spotkaniu Lech Wałęsa powiedział, że tablica „musi być postawiona, niech kłuje wszystkich w oczy”⁵⁵. W trakcie innego, nudnego zebrania w grudniu 1971 roku jeden z robotników, prawdopodobnie w porozumieniu z Wałęsą, znów wrócił do drażliwej kwestii i zapytał, co będzie z „naszym pomnikiem”. „Sala błyskawicznie zareagowała w sposób spontaniczny nagradzając mówcę burzą oklasków”; po zebraniu młodzi stoczniowcy retorycznie pytali, że skoro powstańcy śląscy mają pomnik swojego zrywu, to dlaczego stoczniowcy mieliby nie mieć⁵⁶.

• 57 AAN, KC PZPR sygnatura robocza 2084, Informacja nr 129/SI/72, 14 października 1972, brak paginacji.

39„Nosiciele pamięci” byli depozytariuszami wiedzy o Grudniu ’70. Wytworzyła się u nich również świadomość, którą marksiści nazywaliby klasową: połączenie umiejętności organizacyjnych z poczuciem wspólnoty interesów oraz prawem do ich reprezentacji. Podobny rodzaj świadomości charakteryzował – to porównanie na pewno nie spodobałoby się stoczniowcom – zdobywców Pałacu Zimowego. Przesłankę do takich wniosków podsuwa tylko jedno zdanie. Skonfrontowane jednak z lekcjami Grudnia wydaje się socjologicznie trafne. W październiku 1972 roku przez Polskę przelała się fala pogłosek o mającej nastąpić podwyżce cen mięsa, cukru, alkoholu. Jak czytamy w Informacjach Wydziału Organizacyjnego KC: „Pewna grupa stoczniowców uważa, że z racji roli w wydarzeniach grudniowych, ciąży na nich szczególna funkcja kontrolera społecznego i wyraziciela opinii publicznej na temat ważkich decyzji⁵⁷. Marks i Engels powiedzieliby: widmo krąży nad Polską – widmo rewolucji. Jednak historyk świadom błędu historycyzmu odpowiedziałby: ostrożnie – nie wszystko zmierzało do wiadomego celu.

• 58 AAN, KC PZPR sygnatura robocza 2088, Informacja nr 24/SI/73, 29 maja 1973, brak paginacji.
• 59 AAN, KC PZPR sygnatura robocza 2088, Informacja nr 48/SI/73, 16 lipca 1973, brak paginacji.

40Wróćmy jednak do transmisji pamięci Grudnia ’70. Podpalenie Komitetu Wojewódzkiego rządzącej partii, zwanego przez niektórych stoczniowców Reichstagiem, podziałało na wyobraźnię. Gdy 11 maja 1973 roku, w dniu przyjazdu do Polski Leonida Breżniewa, I Sekretarza KPZR, wybuchł pożar w Domu Słowa Polskiego przy ulicy Towarowej w Warszawie, gdzie drukowana była m.in. „Trybuna Ludu”, kraj obiegła plotka, że nie był to przypadek, lecz celowe podpalenie. Najwyraźniej wydarzenie okazało się inspirujące. W 1973 roku doszło bowiem do dwóch prób podpaleń budynków partii. W nocy z 28 na 29 maja w Toruniu ktoś usiłował, rozlewając łatwopalną ciecz, podpalić drzwi tamtejszego Komitetu Miejskiego PZPR⁵⁸. W lipcu podobną próbę podjęły dwie osoby, które za cel obrały Komitet Łódzki rządzącej partii⁵⁹.

• 60 AIPN, BU 0365/53 t. 3, Informacja dot. nastrojów i komentarzy w związku z wypadkami pożarów na tere (...)

41Na nowo pamięć o spalonych w Grudniu ’70 komitetach rozpaliła się w 1975 roku. Dwudziestego pierwszego września wybuchł pożar w znajdującym się przy głównej ulicy Warszawy, Alejach Jerozolimskich, Domu Towarowym Smyk. Pech chciał, że dwa dni później spłonął w stolicy fragment mostu Łazienkowskiego, otwartego z propagandową pompą rok wcześniej. Oba wydarzenia wywołały masowy kolportaż plotek i pogłosek sugerujących celowe podpalenia. Ludzie mówili: „jeszcze jedna podwyżka i Warszawa spłonie jak szyszka” oraz „siedem pożarów na VII Zjazd”⁶⁰.

• 61 AAN, KC PZPR XIB/ 180, Informacje nr 15/SI/72, 15 lutego 1972, brak paginacji.

43Pamięć o Grudniu ’70 była kolportowana jeszcze zanim powstała demokratyczna opozycja. W Brzegu, województwo opolskie, z 13 na 14 lutego 1972 roku rozklejono na witrynach sklepów i murach domów 88 ulotek. Mówiły o wydarzeniach grudnia, nawoływały, by odpowiedzialnych „dosięgła ręka sprawiedliwości”. Sprawcę wykryto. Był nim Wacław Wereszczyński, urodzony w 1952 roku, kawaler, niepracujący, nienależący do żadnej organizacji. Pomogła mu jego dziewczyna, Regina Nowacka, urodzona w 1953 roku, uczennica X klasy liceum ogólnokształcącego. W toku przesłuchania Wereszczyński stwierdził, że „treść ulotek ułożył na podstawie rozmów, jakie przeprowadził z mieszkańcami Gdańska, Sopotu, Gdyni, Kołobrzegu i Szczecina w czasie swego pobytu na Wybrzeżu”⁶¹.

• 62 AIPN, BU 0296/223 t. 3, Tezy dot. wrogiej i szkodliwej działalności politycznej w kraju oraz niektó (...)

44W Oleśnicy, województwo wrocławskie, znów daleko od Wybrzeża, w styczniu 1974 roku cztery uczennice w wieku od 18 do 19 lat, spotykały się, by dyskutować m.in. o wydarzeniach Grudnia ’70 oraz ówczesnej podwyżce cen paliw i alkoholu. Dziewczyny postanowiły kolportować ulotki i wykonać napisy na murach wzywające mieszkańców Oleśnicy do protestacyjnych wystąpień⁶².

• 63 Wylegitymowani zostali wówczas: Magdalena Górska (ur. 1955 z Trójmiasta), Marian Piłka (ur. 1954), (...)

45W Lublinie, w nocy 15 grudnia 1975 roku patrol milicji nakrył trójkę młodych ludzi na rozwieszaniu odręcznie sporządzonego ogłoszenia: „Dnia 14 grudnia o godz. 18.00 w kościele Niepokalanego Poczęcia NMP ul. Staszica odbędzie się msza św. za śp. robotników poległych w grudniu 1970 r.”. Dwie dziewczyny, które rozwieszały te klepsydry, pochodziły ze Szczecina i Trójmiasta⁶³.

• 65 Za: A. Kołodziej Wolne Związki Zawodowe, Fundacja Pomorska Inicjatywa Historyczna, Gdynia 2012, s. (...)
• 66 A. Friszke Narodziny Wałęsy, „Gazeta Wyborcza” 5 grudnia 2008; A. Kołodziej Wolne Związki Zawodowe, (...)
• 67 Również w Gdańsku po nabożeństwie w Kościele Mariackim odbyła się demonstracja zorganizowana przez (...)

49„W kręgach opozycji wybrzeżowej mówiliśmy o tym, że musimy odświeżyć pamięć, przypomnieć władzy jej zbrodnię” – wspominał Bogdan Borusewicz⁶⁵. Pierwsze działania w ramach „odświeżania pamięci” podjęła grupa trójmiejskiej młodzieży 1 listopada 1976 roku. Pod bramą nr 2 złożono wówczas kwiaty i zapalono znicze. Pierwszego maja 1977 roku uczestników było już więcej – około 30, poszli również o krok dalej. Złożyli wieniec z napisem „Poległym w Grudniu Stoczniowcom – Studenci”. Po pięciu minutach wieniec został zabrany przez funkcjonariuszy SB. Trzecią próbę – 16 grudnia 1977 – poprzedziło rozklejenie kilkuset zawiadomień i klepsydr. Pod bramę nr 2 przyszło wówczas już kilkuset robotników i studentów. Tylko Borusewiczowi udało się przedrzeć przez kordon milicji i złożyć wieniec. SB pozostawiła kwiaty w spokoju przez pół godziny. Rok później silniejsi doświadczeniem opozycjoniści zorganizowali wiec. Osiemnastego grudnia 1978 roku złożone zostały biało-czerwone kwiaty z napisem „1970”, odśpiewano hymn, pamięć zabitych uczczono minutą ciszy. Przemawiał m.in. Kazimierz Szołoch, stoczniowiec i działacz Wolnych Związków Zawodowych. Tym razem milicja interweniowała. Kilkadziesiąt osób zostało na krótko aresztowanych. Dzień wcześniej na 28 godzin do aresztu trafił Lech Wałęsa. Dwudziestego grudnia wypuszczeni opozycjoniści podjęli kolejną próbę. SB skutecznie im przeszkodziła. Lechowi Wałęsie wyrwano z rąk wieniec, który niósł. Znów zatrzymanych zostało kilka osób. Wałęsa po raz kolejny trafił do aresztu, stanął również przed kolegium do spraw wykroczeń, które ukarało go grzywną w wysokości 5000 złotych⁶⁶. Te, bynajmniej nie śmieszne zabawy w kotka i myszkę, pokazują rosnącą desperację opozycji, by upamiętnić poległych stoczniowców, oraz upór władzy, by transmisję pamięci zablokować. Wynik tych potyczek? – remis ze wskazaniem na opozycję, która ciągle uczyła się i poszerzała swoje formy działania. Jednak dopiero sukces, jakim były obchody rocznicy 11 listopada 1979 roku, kiedy to w Warszawie udało się zorganizować kilkutysięczną – z flagami i pochodniami – manifestację⁶⁷, dał impuls opozycji, aby podnieść rangę obchodów rocznicy Grudnia ’70.

• 68 AIPN, 0296/269 t. 3, Informacja dot. stanu rozpoznania zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego w kraju (...)

50Zaplanowano, że uroczystości odbędą się 17 grudnia i obejmą swoim zasięgiem poza Gdańskiem również Warszawę, Szczecin, Kalisz, Poznań oraz Wrocław. Rozmach widać też w liczbie przewidzianych rytów. Miały być: msze żałobne, składanie kwiatów w miejscach związanych z grudniową tragedią, przemarsze uliczne oraz manifestacje, a także towarzyszący temu kolportaż materiałów nawiązujących do obchodzonej rocznicy. Na przykład w Warszawie po mszy w kościele Kapucynów przy ul. Miodowej miał zostać sformowany pochód. Jako element działań długofalowych przewidywano powołanie „Komitetu do spraw Badania Grudnia 1970 r.”⁶⁸.

• 69 A. Friszke Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności, Wydawnictwo Znak, ISP PAN, Kraków 2011, s (...)

51Komitet Obrony Robotników ogłosił 17 grudnia dniem żałoby narodowej. Wzywał do noszenia zewnętrznych oznak żałoby i czynnego uczestnictwa w organizowanych manifestacjach i okolicznościowych mszach. W kolportowanej ulotce „17 grudnia 1970 – 17 grudnia 1979” pisano: „wspominać będziemy robotników zamordowanych na Wybrzeżu w 1970 roku”⁶⁹. Treść apelu szeroko komentowano na falach Radia Wolna Europa.

• 70 AIPN, 0296/100 t. 4, Informacje nr 5 dot. operacji krypt. „Grudzień 79”, 18 grudnia 1979 r., k. 53.
• 71 Inna sprawa, że Jacek Kuroń, a z nim cały KOR byli przeciwni organizowaniu masowych demonstracji. P (...)
• 72 Brak sygnatury, dokument w posiadaniu M.Z., Posiedzenie Kierownictwa resortu s.w. – rozszerzone, 10 (...)

52Plany opozycji aresztowaniami rozbiła SB. Ona także wyciągnęła wnioski z obchodów 11 listopada. Od 13 do 18 grudnia jej funkcjonariusze na terenie całego kraju zatrzymali 180 osób. Weszli do 66 mieszkań, z których zabrali ponad 5000 egzemplarzy materiałów specjalnie przygotowanych w związku z obchodami rocznicy (ulotki, klepsydry, zawiadomienia o mszach itp.)⁷⁰. W konsekwencji tych działań opozycji nie udało się wyprowadzić ludzi na ulice⁷¹. Na msze w różnych miejscach przyszło wprawdzie sporo osób, jednak trudno to uznać za spektakularny sukces. Gdańsk okazał się wyjątkiem, o czym zadecydował strach – rządzący bali się drażnić stoczniowców. Podczas narady kierownictwa resortu jego wiceminister, jeden z jastrzębi, gen. Mirosław Milewski poinstruował: „Wobec Wybrzeża stosować działania bardziej wyważone i tolerancyjne, a wobec innych regionów kraju b. rygorystyczne i zdecydowane”⁷².

• 73 L. Wałęsa Droga nadziei, t. 1, s. 109.

53Nie, żeby SB odpuściła sobie zupełnie Wybrzeże. Pod zarzutem szpiegostwa zatrzymany został Bogdan Borusewicz, spirytus movens tamtejszej opozycji. Uderzenie było celne, ale nie paraliżujące. Tym bardziej że Borusewicza aresztowano relatywnie późno, gdy większość przygotowań do uroczystości została już zapięta na ostatni guzik. Wałęsa, na którego również polowano, ukrył się gdzieś w jakichś kontenerach i na wiecu pod bramą nr 2 Stoczni Gdańskiej pojawił się ku zaskoczeniu poszukujących go tajniaków⁷³.

• 74 AIPN, 0296/269 t. 3, Informacje dot. stanu rozpoznania zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego kraju w (...)

54Pod stocznię 18 grudnia przyszło ponad 2000 ludzi, głównie młodzieży, w asyście milicji i funkcjonariusz SB po cywilnemu⁷⁴. Początkowo atmosfera tłumu była – powiedzmy – letnia; padały sporadyczne okrzyki. Pierwszy przemawiał, ściślej: czytał, Dariusz Kobzdej, lekarz, działacz Ruchu Młodej Polski, który poinformował obecnych, że celem manifestacji jest złożenie wieńców dla uczczenia robotników pomordowanych w grudniu 1970 roku. Podkreślił znaczenie działań wspólnotowych oraz przypomniał o spalonych komitetach:

• 76 A. Friszke Narodziny Wałęsy…; AIPN 0296/100 t. 4, Informacje nr 5…; Szyfrogram z Gdańska…; L. Wałęs (...)

56Wspomniał Katyń, religijne korzenie walki o wolną Polskę. Na koniec wezwał, aby za rok każdy z uczestników wiecu przyniósł po jednym kamieniu na budowę pomnika dla uczczenia pomordowanych robotników. To działało na wyobraźnię. Narodził się wówczas Wałęsa przywódca. Po raz pierwszy jego nazwisko usłyszeli słuchacze Radia Wolna Europa. Obszerny opis gdańskiej manifestacji zamieścił „Biuletyn Informacyjny” KSS KOR, we fragmentach cytując wystąpienie Wałęsy⁷⁶. Charakterystyczne, że właśnie temat upamiętnienia Grudnia ’70 stał się budulcem jego charyzmy. Ale to nie jedyne konsekwencje tego etapu wojny o pamięć.

• 77 A. Kołodziej Wolne Związki Zawodowe, s. 129.
• 78 Por.: „W Wyższej Szkole Pedagogicznej w Szczecinie student III roku Wydziału Pedagogicznego – K. Ko (...)
• 79 Mania pamiętania, z Marcinem Napiórkowskim rozmawia Agnieszka Sowa, „Polityka” 20-26 kwietnia 2016.

57Przede wszystkim dzięki opozycji przypomniane zostały grudniowe wydarzenia: precedens robotniczego buntu. Powtórzono najważniejszą lekcję: jak się kończy wychodzenie buntowników za bramy fabryk. Udany wiec pod stocznią pokazał mieszkańcom Trójmiasta, a zwłaszcza stoczniowcom, że mogą publicznie domagać się swoich praw. Sukces wzmacniał solidarność trójmiejskiej opozycji, obniżał wśród niej poziom lęku. „Ludzie byli naprawdę zaskoczeni i zdumieni – oceniał kilka lat później Borusewicz – że można występować jawnie i z podniesionym czołem”⁷⁷. Z kolei blokowanie możliwości symbolicznego uczczenia pamięci ofiar Grudnia ’70 delegitymizowało rządzących. Pokazywało ich jako tych, którzy mataczą, ukrywają prawdę, są jak niepozwalający pochować poległych Kreon z tragedii Sofoklesa⁷⁸. Wzmacniało symbolikę romantyczną, nawiązującą do wizji Polski skrzywdzonej, zawsze cierpiącej. Pamięć o Grudniu ’70 służyła więc zdefiniowaniu zbiorowości⁷⁹, wyznaczała granice między „nami” i „nimi” bardziej niż szpaler funkcjonariuszy utrudniający złożenie kwiatów. W tym klimacie opozycja doskonale się odnajdywała, zyskiwała tożsamość i moralny mandat, wobec którego władza czuła się bezsilna. Na specyficzną kulturę pamięci przed Sierpniem ’80 złożyła się jednak nie tylko pamięć Grudnia ’70.

• 82 M. Zaremba Biedni Polacy 68. Społeczeństwo polskie wobec wydarzeń marcowych w świetle raportów KW i (...)

59Prokuratura przeprowadziła rozmowy ze 147 zatrzymanymi wówczas osobami. Wśród nich było 21 studentów, 83 młodych robotników, w tym 58 stoczniowców, 26 młodych urzędników, 10 uczniów szkół średnich, 13 nieletnich uczniów szkół podstawowych. Statystyki zatrzymań z całego kraju potwierdzają powyższy trend: w Marcu ’68 mieliśmy do czynienia z ruchem generacyjnym, którego jedną z ważniejszych spójni była więź pokoleniowa⁸².

• 83 Więcej: P. Osęka Syjoniści, inspiratorzy, wichrzyciele. Obraz wroga w propagandzie marca 1968, Żydo (...)

60Wszystko zaczęło się od protestu garstki stołecznej młodzieży wobec zawieszenia spektaklu Dziadów Adama Mickiewicza w Teatrze Narodowym w Warszawie. Później motyw narodowy, w tle także antyrosyjski, przestał być paliwem młodzieżowej rewolty, a stało się nim żądanie prawdy („prasa kłamie”), niezgoda na ingerencję władz w życie akademickie, sprzeciw wobec brutalności organów porządkowych, solidarność ze studentami stolicy. Władze, bojąc się, że bunt przełamie granice generacyjne, przede wszystkim porwie robotników, „dały odpór”: uruchomiły zmasowaną kampanię propagandową. Za wentyl bezpieczeństwa i jednocześnie główny wątek tej kampanii posłużyli Żydzi. Ponieważ wielu z nich pracowało w zawodach inteligenckich i na stanowiskach kierowniczych, łatwo ich było przeciwstawić robotnikom, wśród których nie tylko nierzadkie były resentymenty antysemickie, ale i antyinteligenckie. W prasie ukazało się mnóstwo artykułów atakujących osoby pochodzenia żydowskiego, skierowanych przeciwko syjonistom, wichrzycielom i inteligenckim rewizjonistom. W zakładach pracy organizowano robotnicze masówki. Ważną rolę w tym spektaklu odegrał Władysław Gomułka, I sekretarz PZPR. W wygłoszonym 19 marca 1968 roku przemówieniu wskazał na „żydowskich nacjonalistów” jako inspiratorów wydarzeń, zaatakował też poczytnego autora książek historycznych Pawła Jasienicę. Rzucone na pomoc partii bojówki aktywu robotniczego biły demonstrujących studentów. Pobity został kompozytor, pisarz i felietonista Stefan Kisielewski. Z uniwersytetów usunięto wielu wybitnych profesorów. Także przez inne instytucje w kraju przeszła fala antysemickich czystek. Po miesiącu władze mogły otrąbić sukces. Młodzież udało się spacyfikować, robotnicy się „nie ruszyli”⁸³.

• 84 P. Osęka My, ludzie z marca. Autoportret pokolenia ’68, ISP PAN, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2015.
• 85 T. Szawiel Struktura społeczna i postawy a grupy ethosowe, „Studia Socjologiczne” 1982 nr 1-2 (84-8 (...)

61Było to jednak pyrrusowe zwycięstwo. Kampania marcowa została przyjęta w środowiskach wielkomiejskiej inteligencji z przerażeniem. Przynosiła na myśl najgorsze z możliwych skojarzenia z nocami kryształową i stalinowską. Rządzący wykopali między sobą a inteligencją potężny rów. Trzy lata później Gierek będzie musiał zrobić wiele, by zasypać powstałe w Marcu podziały. To prawda, bunt nie miał charakteru otwarcie antysystemowego, ale takim w konsekwencji się okazał. W ostatecznym rachunku pozbawił bowiem złudzeń dotyczących socjalizmu setki młodych ludzi, którzy w latach 70. zaczęli wchodzić w dorosłe życie. Marcowa szkoła, jaką przeszli – strajki i manifestacje, brutalność służb, pobyt w aresztach i więzieniach – pozostawiła w ich pamięci trwały ślad emocjonalny, coś na kształt szczepionki. W dekadzie Gierka zadziałała ona odpornością na ideologiczne zaczadzenie, ujawniała się manifestacjami nonkonformizmu, pozwalała znaleźć wspólny język z innym „zaszczepionymi”. Część z nich wytworzyła wyrazistą zbiorowość rówieśniczą, a Marzec ’68 okazał się dla nich momentem formacyjnym, co ciekawie i trafnie pokazał Piotr Osęka w książce My, ludzie z Marca⁸⁴. W wielu zebranych przez niego relacjach pojawia się ten sam wątek: podobieństwo marcowych doświadczeń przekładało się na podobne wybory polityczne, estetyczne, przyczyniło się do stworzenia wyjątkowo gęstych i mocnych sieci towarzyskich. W ten sposób powstawały – jak to celnie określił Tadeusz Szawiel – „grupy etosowe”⁸⁵. O „życiu” jednej z nich po latach opowiedziała Teresa Bogucka, aktywna w Marcu ’68 oraz w opozycji demokratycznej lat 70.:

• 89 P. Osęka Elita „Solidarności”. Prozopografia Komisji Krajowej, w: Solidarność od wewnątrz 1980- -19 (...)
• 90 G. Wołk „Liderzy regionalni «Solidarności». Komunikat z badań, Tekst przygotowany do prezentacji na (...)

64Empirycznym potwierdzeniem znaczenia marcowej szkoły jest obecność „ludzi z Marca” w różnego rodzaju gremiach Solidarności. Dziewięciu członków (spośród 25) Komisji Krajowej i 68 delegatów na I Zjazd Solidarności (na 896) uczestniczyło w strajkach i manifestacjach studenckich w 1968 roku⁸⁹. Dwóch regionalnych przewodniczących związku studiowało pod koniec lat 60.⁹⁰ Słowem, jeśli porównać genezę rewolucji Solidarności do rzeki, to Marzec ’68 był głównym jej dopływem.

• 91 Więcej o pamięci Czerwca ’56: P. Grzelczak Poznański Czerwiec 1956. Walka o pamięć w latach 1956-19 (...)
• 92 B. Szacka, A. Sawisz Czas przeszły i pamięć społeczna, IS UW, Warszawa 1990, s. 25-28.

65Wkład pamięci roku 1956 dla przedsierpniowej kultury pamięci trudniej udokumentować, choć dziś wydaje się oczywisty. Lata 1956, 1968, 1970, 1976 i 1980 istnieją w polskiej świadomości jako ciąg przyczyn i skutków, stały się częścią narodowej mitologii. W szerszym planie nie ma wątpliwości, że rok 1956 zakończył pewien cykl rozwojowy komunizmu w Polsce, który od tej pory wyraźnie „złagodniał”, stracił ideologiczny pazur i zyskał na praworządności. W konsekwencji obniżył się poziom społecznego strachu przed władzą, co bez wątpienia miało znaczenie niebagatelne dla genezy rewolucji Solidarności. „Październik” – w ten sposób hasłowo określano rewoltę roku 1956, ówczesne zmiany na szczytach (w tym objęcie stanowiska I sekretarza przez Władysława Gomułkę) i związane z nimi nadzieje – często był przywoływany w latach 60., stanowił istotny punkt odniesienia. Historia dzieliła się na tę przed Październikiem i po Październiku. Po podwyżkach cen, na przykład w 1959 i 1964 roku, robotnicy w wielu miejscach kraju odgrażali się, że zrobią powtórkę Czerwca ’56, kiedy to na ulicach Poznania doszło do krwawo stłumionej robotniczej rewolty. Jednak w dekadzie Gierka powszechnie przyjmowaną cezurą był już Grudzień. Październik i Czerwiec, objęte medialną anatemą, stopniowo ulegały zapomnieniu⁹¹. Niemniej jednak studenci Warszawy, ankietowani przez socjologów w 1977 roku, na pytanie o wydarzenia z historii Polski, z których Polacy mogą być dumni, zaraz po Unii Lubelskiej wskazywali na Październik ’56⁹². Dowodzi to istnienia transmisji do młodszych pokoleń opowieści o buntowniczych wydarzeniach z najnowszej historii Polski. Proces zapominania z pewnością nie dotyczył tych, którzy słuchali regularnie audycji RWE, na którego falach temat najnowszej historii Polski był często poruszany. „Człowiekiem z Października” był Jacek Kuroń, dla którego właśnie rok 1956 był doświadczeniem pokoleniowym. W Poznaniu „wszyscy” pamiętali o tym, co wydarzyło się w Czerwcu.

• 94 M. Zaremba Wielka trwoga. Polska 1944-1947. Ludowa reakcja na kryzys, Wydawnictwo Znak, ISP PAN, Wa (...)
• 95 A. Pawełczyńska Żywa historia – pamięć i ocena lat okupacji, Ośrodek Badania Opinii Publicznej i St (...)

69Czym wyróżniała się Polska na tle europejskich krajów komunistycznych (poza Jugosławią)? Nieskolektywizowanym rolnictwem? To raczej przyczyna niż skutek. Najważniejszymi wyróżnikami były znaczenie i rola Kościoła katolickiego oraz potężny ruch oporu w niedawnej przeszłości – podczas II wojny światowej. Wojna pozostawiła po sobie traumę: głębokie urazy psychiczne, rozpad więzi społecznych, anomię⁹⁴. Ale w dłuższym planie miała także konsekwencje pozytywne. Z biegiem lat – zwracała uwagę w 1977 roku Anna Pawełczyńska – zacierała się pamięć o wojennym głodzie i cierpieniach, ludzkiej podłości i zdradzie⁹⁵. Szczegóły dramatycznych wydarzeń i zjawisk odchodziły w zapomnienie. W świadomości społecznej obraz wojny i okupacji w coraz mniejszym stopniu przypominał piekło, coraz bardziej narodowe elizjum. Na pierwszy plan wysuwały się różne formy oporu, zarówno te żywiołowe, jak i te zorganizowane, oraz symbolizujące je postaci i wydarzenia. Dominowała pamięć więzi społecznych, wyrażających się w pomocy i w oparciu, jakich udzielali sobie wzajemnie ludzie w sytuacjach zagrożenia. Górę brało przekonanie o wyznawanych przez pokolenie lat okupacji wartościach, takich jak „wolność”, „niepodległość”, „solidarność”, „braterstwo”, które zaczęły funkcjonować jako moralny wzorzec, ważny dla ludzi współczesnych. Doświadczenia wojenne miały być kształtującą ludzkie charaktery szkołą życia, próbą, z której naród wyszedł niepokonany. Ten specyficzny wzór kultury, wartości i symboli nazywam kodem oporu i współdziałania, kodem, który najwyraźniej i najczęściej wybrzmiewał w micie powstania warszawskiego, bez wątpienia najważniejszym micie drugiej połowy XX wieku w Polsce.

• 96 S. Filipowicz Mit i spektakl władzy, PWN, Warszawa 1988, s. 14, 77.
• 97 Mitu nie stworzysz na twitterze, z Wojciechem Bursztą rozmawia Bożena Aksamit, „Gazeta Wyborcza” 9- (...)

70Kanwę tego mitu stanowiła opowieść o powstańczym zrywie młodzieży – „straconego pokolenia”, mieszkańców Warszawy, a z racji miejsca – „serca Polski” – całego narodu; walce heroicznej i ofiarniczej przeciwko siłom zła – Niemcom, w podtekście również Sowietom. Insurekcji przegranej, w ostatecznym rachunku jednak zwycięskiej: Gloria victis! Mit ten miał wszystko, co potrzebne, by stać się mitem narodowym, antysystemowym. Wpisywał powstanie w tradycję wcześniejszych buntów i insurekcji. Podtrzymywał świadomość narodową zbiorowości, wzmacniał więzy, jednoczył, równocześnie wykluczał ze wspólnoty „onych”, ludzi władzy, którzy tego mitu nie podzielali. Stwarzał przymus ontologiczny, uwalniał od wszelkich wątpliwości (nie można było być „za” powstaniem i jednocześnie „za” systemem)⁹⁶, podsuwał wzory osobowe, symbole, rytuały, cały świat i język, w którym nie było miejsca dla narracji komunistycznej. Mit powstania warszawskiego był mitem założycielskim, służył jako wzór dla wszystkich innych opowieści o walce przegranej z obcym reżimem. Jak wiele mitów, tak i ten przywoływał symetryczne zdarzenia⁹⁷ – wcześniejsze bunty, heroiczną przeszłość, Katyń. Stwarzał ramy interpretacyjne rzeczywistości i jednocześnie podważał ją. Historykowi trudno zmierzyć jego obecność w umysłach ludzi, wydaje się jednak, że internalizowały go miliony Polaków. „Czysty” przykład jego obecności odnajdujemy w jednym z prywatnych listów przechwyconych przez SB. Ponieważ został napisany w pierwszych dniach sierpnia 1980 roku, można go również potraktować jako świadectwo przedrewolucyjnej świadomości. Mieszkanka Szczecina pisała do koleżanki w Poznaniu:

• 99 Więcej na ten temat: S. Bębenek Myślenie o przeszłości, PIW, Warszawa 1981; Z. Jarosiński Powstanie (...)

71Mit powstania warszawskiego trwał w niemal niezmienionej postaci przez cały PRL, przenoszony w umysłach ludzi, reprodukowany w literaturze, filmie, sztukach plastycznych. Jego dzieje to historia walki o pamięć historyczną, kształt polskiej tożsamości narodowej, legitymizację i delegitymizację władzy. Opis poszczególnych etapów tej walki, katalog wszystkich „nosicieli mitu” przerósłby ramy niniejszego artykułu⁹⁹. Dlatego kilka przykładów musi wystarczyć.

• 100 M. Zaremba Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm…, s. 175-221.

72W okresie stalinowskim komunistów zwróconych ku przyszłości niewiele interesowała wojenna heroiczna przeszłość. Widzieli w niej raczej niebezpieczeństwo niż źródło legitymizacji¹⁰⁰. „Wszystko” zmienił rok 1956. Poluzowanie rygorów ideologicznych, a z nimi cenzury, stworzyło na krótko przestrzeń dla niemal nieskrępowanej opowieści o powstaniu warszawskim. Choć władze wkrótce ukróciły możliwość upamiętniania niekomunistycznej przeszłości wojennej, to coś z tego czasu pozostało na dłużej: dzieła literackie i filmowe, opracowania historyczne, a także rozbudzone oczekiwania. Przykładem może być Nike, pomnik Bohaterów Warszawy, o którego postawieniu Stołeczna Rada Warszawy zadecydowała w 1956 roku, a który ostatecznie stanął na placu Teatralnym w lipcu 1964 roku. Brak w nazwie pomnika bezpośredniego odniesienia do sierpniowego zrywu pozostawiał poczucie niedosytu u kombatantów i mieszkańców stolicy, czyniąc sprawę symbolicznego upamiętnienia powstania ciągle otwartą.

• 102 „Kamienie na szaniec”. Reaktywacja, z Elżbietą Janicką rozmawia Paweł Smoleński, „Gazeta Wyborcza” (...)

74Kod oporu i współdziałania przenosiły również książki. Na fali kończącej się odwilży w 1958 roku na listę lektur szkolnych powróciły Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego (były na niej do roku 1950). Znów zostały usunięte w 1969 roku, po czym powrócono je we fragmentach w 1978 roku. Za tymi powrotami szły wielokrotne wznowienia (w dekadzie Gierka dwukrotnie, w 1972 i 1978) w wielotysięcznych nakładach. Fabularyzowaną, opowieść o harcerzach Szarych Szeregów Kamieński napisał, wzorując się na Pieśni o Rolandzie i Iliadzie¹⁰². W efekcie powstało dzieło mitotwórcze, miejscami ckliwe, niemniej dla kilku pokoleń młodych Polaków stanowiące podręcznik postaw patriotycznych i ogólnoludzkich o ogromnej sile oddziaływania.

• 103 S. Melkowski Charyzmat Kolumbów (o prozie Romana Bratnego), „Miesięcznik Literacki” 1972, nr 7, s. (...)

75Innym nosicielem mitu byli Kolumbowie rocznik 20. Romana Bratnego. W przeciwieństwie do Kamieni na szaniec to powieść z prawdziwego zdarzenia, epicka, o chłopcach i dziewczętach z AK, z których większość ginie w powstaniu warszawskim. Szybko od swojego pierwszego wydania w 1957 roku Kolumbowie stali się nie tylko symbolem całego wojennego pokolenia, ale także książką – dziś byśmy powiedzieli – kultową dla jego peerelowskich następców. Popularność wśród czytelników powieść zawdzięczała wartkiej narracji, w dużej zresztą mierze opartej na faktach, pozbawionej natrętnego dydaktyzmu, wreszcie świetnie nakreślonym postaciom. Naznaczeni specjalną charyzmą Kolumbowie podsuwali model postawy heroicznej, model człowieka zbuntowanego, model człowieka tragicznego¹⁰³. Na przełomie lat 60. i 70. książka ciągle przemawiała do młodzieży, na co zwracał uwagę Stanisław Dygat:

• 105 Więcej: M. Kula Nośniki pamięci historycznej, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2002.
• 106 AIPN, 0365/50 t. 1, Informacja dot. aktualnej sytuacji w środowisku osób wywodzących się z b. ugrup (...)

77Nośnikami kodu oporu i współdziałania była literatura faktu: wspomnienia i pamiętniki, a także opracowania naukowe¹⁰⁵. Już w 1957 roku wydawnictwo Nasza Księgarnia opublikowało Pamiętniki żołnierzy baonu „Zośka” – książkę wznawianą później jeszcze dwukrotnie, w 1959 i 1970. Aleksander Kamiński był również autorem zbioru „Zośka” i „Parasol”: opowieści o niektórych ludziach i niektórych akcjach dwóch batalionów harcerskich wydanego nakładem Iskier w 1957, 1970 i 1979. Jak policzyła SB, na 2801 publikacji książkowych wydanych w latach 1956-1972 działalność konspiracyjną Armii Krajowej omawiało 1526 pozycji, podczas gdy Armii Ludowej – 914, a Batalionów Chłopskich – 316 pozycji. Nic dziwnego, że skarżono się na „występowanie niekorzystnych proporcji w stosunku do publikacji dot. działalności ugrupowań lewicowych”¹⁰⁶.

• 107 Tamże, k. 17.
• 108 AAN, KC PZPR XXXII-9, Recenzja z książki Leszka Moczulskiego Wojna Polska, k. 74-79 [dokument wskaz (...)

78Przyjrzyjmy się książkom wydanym tylko w latach 1971-1972. Dwa wydania w tym czasie miał Mokotów 1944 Lesława M. Bartelskiego. Po raz trzeci opublikowana została również inna książka o powstaniu warszawskim, Stanisława Podlewskiego Przemarsz przez piekło. Do księgarń trafiła książka Ireneusza Cabana i Zygmunta Mańkowskiego Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okręgu lubelskim 1939-1944 (dzieło w dwóch tomach). Autorzy stawiali tezę, że podczas okupacji Armia Krajowa była jedyną siłą zdolną do konfrontacji z Niemcami. „Wyeksponowali – czytamy w resortowej notatce – przy tym szereg relacji, opisów i fotografii osób, które po wyzwoleniu występowały przeciwko władzy ludowej”¹⁰⁷. Z podobnymi zarzutami ze strony SB spotkały się wydane przez Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej prace Dariusza Gołębiowskiego „Burza” nad Czarną: z dziejów 25 pułku piechoty AK ziemi piotrowskiej oraz Stanisława Dąbrowy-Kostki W okupowanym Krakowie: 6 IX 1939 – 18 I 1945. W 1972 roku wydawnictwo Bellona opublikowało – wycofaną później z bibliotek – książkę Leszka Moczulskiego Wojna Polska 1939. Autor bronił w niej rządzących piłsudczyków oraz polityki zagranicznej prowadzonej przez Józefa Becka. Władze uznały książkę za nad wyraz szkodliwą, wnioskowano nawet o wyciągnięcie konsekwencji personalnych wobec wydawnictwa i urzędu cenzury. Zamówiono także kilka negatywnych recenzji, co jednak było działaniem spóźnionym, ponieważ zdążyły się już pojawić pozytywne. Na dodatek książka Moczulskiego, wydana w 10 000 egzemplarzy, rozeszła się błyskawicznie i nie dało się już jej ściągnąć z rynku¹⁰⁸.

• 109 Na przykład pierwsza, dziennikarska wersja późniejszej książki Moczarskiego, pod tym samym zresztą (...)

80Wiedzy o czasach wojny dostarczały także popularnonaukowe artykuły ukazujące się w prasie, na przykład w „Stolicy”, „Tygodniku Powszechnym” czy w wysokonakładowej „Polityce”¹⁰⁹.

• 110 J. Olaszek Rewolucja powielaczy. Niezależny ruch wydawniczy w Polsce 1976-1989, Wydawnictwo Trzecia (...)
• 111 AAN, KC PZPR XXXII-11, Recenzja książki Władysława Bartoszewskiego, 1859 dni Warszawy, k. 40 [dokum (...)
• 112 AIPN, 0365/53 t. 3, Informacja dot. publikacji Władysława Bartoszewskiego pt. „1859 dni Warszawy”, (...)

81Tytanem popularyzatorstwa był Władysław Bartoszewski, w czasie wojny więzień Auschwitz, później pracownik Biura Informacji i Propagandy KG AK i współpracownik Żegoty – komórki organizującej pomoc dla Żydów. Nikt nie zrobił więcej niż on dla upowszechnienia opowieści o czasach wojny i konspiracji. Miał talent krasomówczy i łatwość pisania, wyjątkowa aktywność spajała obie te cechy. To on swoimi wykładami o prasie konspiracyjnej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim na początku lat 70. zainspirował grupę studentów do podjęcia pierwszych prób podziemnej działalności wydawniczej. „Rewolucje powielaczy” – niezależny ruch wydawniczy w Polsce lat 70. – poprzedziły słowa Bartoszewskiego¹¹⁰. Nic dziwnego, że jego działalność z niepokojem śledziły Służba Bezpieczeństwa jak również Wydział Propagandy, Prasy i Wydawnictw Komitetu Centralnego. Opublikowana pod koniec 1974 roku w wydawnictwie Znak książka Bartoszewskiego 1859 dni Warszawy została przyjęta przez czytelników bardzo dobrze, władze zaś uznały ją za „pseudonaukową” i „tendencyjną”. Nie zdecydowały się one jednak na wycofanie nakładu czy choćby ograniczenie dystrybucji. Nakazano natomiast zamieścić krytyczne recenzje m.in. w „Kulturze” i „Kwartalniku Historycznym” oraz ostrzec wydawców przed podobnymi pomysłami w przyszłości¹¹¹. Kilka pozytywnych recenzji zdjęła cenzura. Dziesiątego stycznia 1975 roku w warszawskim Pen-Clubie odbyła się promocja książki, ocenionej jako „rewelacyjna” i „nowatorska”¹¹². To spotkanie zapoczątkowało serie dyskusji, także w gremiach naukowych, oraz spotkań z czytelnikami. Przestrzeń do tego zapewniały organizowane przez Kościół Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej, w ramach których Bartoszewski krążył po Polsce z wykładami. W 1978 roku został także członkiem i wykładowcą Towarzystwa Kursów Naukowych przełamującego monopol państwa na edukację.

• 114 M. Shore Nowoczesność jako źródło cierpień, przeł. M. Sutowski, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Wa (...)

85Kod oporu i współdziałania przekazywały nie tylko powieści, seriale czy filmy fabularne. Historia komunizmu zawsze była historią pokoleniową – zwróciła uwagę amerykańska historyczka Marci Shore. Jej zdaniem w opozycji wobec komunizmu powinniśmy widzieć „zbiorowy bunt edypalny” pokolenia dzieci stalinistów, które obróciło się przeciwko dziełu swoich ojców¹¹⁴. Ale to nie jedyne pokolenie, które przyczyniło się do upadku komunizmu. W Polsce Gierka mieszkały tysiące urzędników II Rzeczpospolitej, oficerów i żołnierzy wojny 1920 roku, września 1939, różnego rodzaju formacji zbrojnych na Zachodzie, ruchu oporu w kraju. Weterani Armii Krajowej z pokolenia Kolumbów znajdowali się w pełni swojej aktywności życiowej, liczyli sobie po pięćdziesiąt i więcej lat. Powstanie warszawskie pamiętali jako historię żywą i bliską, relatywnie niedawną. Ich opowieść nie tylko nie rymowała się z obrazem przeszłości narzucanym przez propagandę i programy szkolne, ale najczęściej stała z nim w sprzeczności. Potencjał oporu widziała w nich Służba Bezpieczeństwa. I słusznie.

• 115 AIPN, 0296/65 t. 3, Plan badań dot. b. aktywu organizacji politycznych działających w 1939 roku.

86Pod koniec 1968 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych rozpoczęło przegląd swoich archiwów z zadaniem sprawdzenia, jak wielu członków przedwojennych elit politycznych i gospodarczych oraz kadry dowódczej Wojska Polskiego, policji, Korpusu Ochrony Pogranicza ciągle żyje i mieszka w kraju. Analizie podlegały wielkość sieci społecznych tych osób, liczba członków rodziny, ich poziom wykształcenia, charakter wykonywanej pracy¹¹⁵. Przeprowadzono również badanie historyczne i sondażowe, posiłkując się publikacjami naukowymi, publicystycznymi, wspomnieniami, a także przeprowadzając wywiady w miejscu pracy i zamieszkania. SB podjęła więc szeroko zakrojone badania. Dla przykładu warto się przyjrzeć jednemu z raportów poświęconemu „życiu po życiu” oficerów kierownictwa Komendy Głównej Armii Krajowej (KG AK).

• 116 AIPN, 0296/65 t. 3, Aktualne postawy społeczno-polityczne b. kierownictwa aktywu KG AK przebywające (...)

87Ze 100 osób zajmujących w czasie wojny kluczowe stanowiska w KG AK w 1969 roku mieszkało w Polsce 39, większość w Warszawie. Wszyscy mieli wykształcenie wyższe (wojskowe bądź cywilne). Ponad połowa przekroczyła granicę aktywności zawodowej. Ciągle pracowały 24 osoby, z reguły jednak „w instytucjach drugoplanowych i na stanowiskach podrzędnych”. Kilka osób parało się nauką, trzy osoby miały tytuł profesorski (Kazimierz Kumaniecki, Aleksander Gieysztor, Henryk Tomaszewski), pięć uprawiało wolne zawody. SB prześwietliła też stan materialny badanych osób. Większość miała wygodne i dobrze urządzone mieszkania. Jeśli chodzi o poglądy polityczne badanej grupy, to zaraz po wojnie 17 osób działało w konspiracji antykomunistycznej. Stosunek większości do Polski Ludowej miał być pod koniec rządów Gomułki bierny bądź lojalny. „Tylko postawę 6 osób należy określić jako wrogą”. W podsumowaniu czytamy: „Aktualnie ludzie ci nie odgrywają większej roli i mają ograniczone możliwości oddziaływania w społeczeństwie”¹¹⁶. Jedną z tych osób „o wrogiej postawie” był Józef Rybicki, w czasie wojny szef warszawskiego Kedywu, w 1976 roku współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników. Główny organ KOR-u nosił nazwę „Biuletyn Informacyjny”, tak samo jak najważniejsze pismo polskiego podziemia w czasie okupacji. Pokolenie 1950, ludzie opozycji demokratycznej i Solidarności, często korzystało z doświadczeń konspiracyjnych pokolenia Kolumbów. Podziemny znak Solidarności z czasów stanu wojennego był bezpośrednim nawiązaniem do symbolu Polski Walczącej z czasów wojny i konspiracji.

• 117 Więcej o ZBoWiD patrz: J. Wawrzyniak, ZBoWiD…

88Służba Bezpieczeństwa wyczuwała zagrożenie, nie doceniła jednak zakodowanej w biografiach ludzi z AK skłonności do zachowań nonkonformistycznych i pragnienia – podobnie jak u stoczniowców – upamiętnienia swojej historii, wzmacniania więzi kombatanckich, socjalizacji młodego pokolenia. Znów musimy cofnąć się do roku 1956. Dawni konspiratorzy i żołnierze wychodzili wówczas z więzień, ujawniali się. Część z nich wstąpiła do oficjalnego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację¹¹⁷. Mimo to „środowiska tzw. tradycyjne” – jak określała SB osoby o przedwojennych rodowodach i kombatantów II wojny światowej – długo milczały. Blokował je strach przed represjami, które mogły dotknąć także członków najbliższej rodziny. W drugiej połowie lat 60. proces przywracania pamięci jakby trochę przyspieszył. Katalizatory były trzy. Początkowo mógł być to efekt polityki Mieczysława Moczara, ministra spraw wewnętrznych, budującego poparcie społeczne przez m.in. zbliżenie ze środowiskami akowskimi. Z ich inicjatywy powstawały nowe miejsca pamięci, na przykład pomnik cichociemnych na warszawskich Powązkach. Drugi „przyspieszacz” wynikał z biologii. W końcu dostrzegła go również SB. W jednym ze swoich opracowań z 1973 roku zwracała uwagę na „wyczerpanie biologiczne” dawnych weteranów, zwłaszcza tych, którzy urodzili się przed I wojną światową. W wieku, kiedy inne sprawy stają się ważne, mieli podejmować najróżniejsze inicjatywy, szerokim frontem atakować system, nastawiać się na:

• 119 P. Nora Czas pamięci, „Res Publica Nowa” 2001 nr 7, s. 37-43.
• 120 O wartościach wychowawczych „Szarych Szeregów” ankieta, „Więź” 1968 nr 7-8, s. 120-137.

89„Czasem pamięci” nazwał proces przemiany stosunku do przeszłości francuski historyk Pierre Nora. Charakterystyczne, że we Francji przemiana ta rozpoczęła się w tym samym okresie co w Polsce, choć niekoniecznie z tych samych powodów. W każdym razie przybrała te same formy: krytyka oficjalnej wersji historii, odkrywanie ocenzurowanych fragmentów dziejów, rewindykowanie wydarzeń bądź postaci nieobecnych w oficjalnych podręcznikach, gorączka wszelkiego rodzaju obchodów rocznicowych¹¹⁹. W Polsce przejawem powyżej opisanego trendu była publikacja w 1968 roku w katolickim miesięczniku „Więź” opartego na wynikach ankiety artykułu pod znaczącym tytułem O wartościach Szarych Szeregów¹²⁰. Jednak „fala pamięci” spontanicznego i oddolnego upamiętnienia nadciągnęła dopiero kilka lat później, wraz z trzydziestą rocznicą najróżniejszych wydarzeń związanych z II wojną światową. I to był trzeci katalizator.

• 121 AIPN, 0365/50 t. 1, Informacja dot. aktualnej sytuacji w środowisku osób wywodzących się z b. ugrup (...)

90W Polsce ten „ruch pamięci” (kolejne określenie Nory) miał charakter spontaniczny, oddolny, wbrew władzy bądź obok niej. Objął wiele środowisk kombatanckich, nie tylko dawnych żołnierzy Armii Krajowej. Nawiązywanie zerwanych po wojnie kontaktów zaczęło się jeszcze w latach 60. Teraz następowała ich aktywizacja, poszerzanie ruchu o odnalezionych kolegów. Inicjatywy upamiętniające poprzedzały spotkania, zbiórki pieniędzy, kultura wspomnień. Szersze otwarcie się kraju na Zachód, zwrócenie się do emigracji o wsparcie odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie spowodowały zwiększoną liczbę przyjazdów z zagranicy dawnych towarzyszy broni, którzy po wojnie bądź wyjechali z kraju, bądź do niego nie wrócili. „Ruch pamięci” ogarnął również polskie środowiska kombatanckie rozsiane po całym świecie. Stamtąd płynęła pomoc materialna potrzebna na fundowane tablice pamiątkowe, ale także charyzma „ludzi z Londynu”. Tu i tam liderami byli oficerowie cieszący się szacunkiem i poważaniem wśród dawnych podkomendnych. Wzmocnieniu więzi służyło zbieranie relacji i wspomnień. Na przykład Julian Kielar, dowódca jednego z oddziałów AK i współzałożyciel Szarych Szeregów, utrzymywał na początku lat 70. kontakt listowy z około 50 osobami, głównie z okolic Częstochowy, które dostarczały mu wspomnień i materiałów. Ludzie ci brali również udział w spotkaniach z młodzieżą podczas pogadanek, odczytów i prelekcji poświęconych Szarym Szeregom¹²¹. Ważnym etapem procesu integracji każdego ze środowisk był jego zjazd, połączony często z aktem symbolicznego upamiętnienia, najczęściej w postaci tablicy pamiątkowej w kościele. Uroczystości zwykle miały oprawę sakralną, łączyły się z mszą świętą. Tylko w 1972 roku i tylko w Krakowie Służba Bezpieczeństwa odnotowała cztery tego typu upamiętniające wydarzenia:

• 123 AIPN, 0296/144 t. 4, Tezy dot. wrogiej działalności na terenie kraju oraz dyscypliny pracy w zakład (...)
• 124 AIPN, Ka 0127/16, Informacja za okres 23.09-29.09.1977 r., k. 135.
• 125 AIPN, 0296/223 t. 3, Tezy dot. przejawów wrogiej i politycznie szkodliwej działalności w kraju oraz (...)
• 126 AIPN, 0326/483 t. 2, Informacje dot. stanu rozpoznania bezpieczeństwa wewnętrznego kraju w m-cu maj (...)

91W podobnym duchu odbywało się wówczas wiele uroczystości kombatanckich. W następnych latach liczba obchodów rocznicowych jeszcze wzrosła. Dotychczasowe rytuały wzbogacały się o nowe formy upamiętniającej i integrującej aktywności. W Katowicach kombatanci próbowali wpłynąć na władze lokalne, by te zgodziły się na zmianę nazw ulic, a nawet postawienie pomnika¹²³. We wrześniu 1977 roku dawni żołnierze AK zorganizowali pielgrzymkę do Częstochowy, o czym z ambon poinformowali księża w wielu miejscach w kraju. Uczestnicy pielgrzymki mieli na ramionach biało-czerwone opaski z napisem AK. „Pielgrzymka odbyła się bez akceptacji władz, których zresztą nikt o zgodę nie pytał”. Niektóre grupy terenowe AK wykazały wiele pomysłowości. na przykład grupa z Chrzanowa przyjechała autobusem dostarczonym przez ZBoWiD pod pozorem innego wyjazdu¹²⁴. Rosła również odwaga, jeśli chodzi o poruszane tematy pamięci. Na przykład 9 kwietnia 1974 roku grono wyższych oficerów Legionów oraz AK zorganizowało w Warszawie nabożeństwo żałobne „za pomordowanych w Katyniu”. Wzięło w nim udział – pocieszały się władze – „ok. 400 osób (w większości kobiet i osób starszych)”¹²⁵. Niektóre uroczystości gromadziły jednak więcej uczestników. W Warszawie 12 maja 1975 roku w katedrze odbyło się z udziałem około 5000 osób nabożeństwo w związku z 40. rocznicą śmierci Józefa Piłsudzkiego. Wmurowana został tablica z napisem: „Wskrzesicielowi Polski niepodległej marszałkowi Józefowi Piłsudzkiemu 1918-1935. Zawsze wierni rodacy – 1975” oraz tablica przedstawiająca panoramę Lwowa z napisem: „Lwów zawsze wierny”¹²⁶.

• 128 M. Król Nieco z boku. Autobiografia niepolityczna, Prószyńska i Ska, Warszawa 2008, s. 17.

93Transmisja kodu do młodszych pokoleń to oddzielny temat w historii „ruchu pamięci”. Antykomunizm w Polsce był nie tylko historią pokoleniową, ale także historią rodzinną. Wiedzę, pamięć, nonkonformizm wynosiło się po prostu z domu, bo dziadek, babcia, rodzice… Marcin Król, opozycyjny intelektualista, wspominał spotkania ze swoim ojcem chrzestnym, Józefem Rybickim, „które w znacznej mierze sprawiły, że nie miałem innego wyjścia, jak zostać antykomunistą i to niemal od dziecka”¹²⁸. Dla Cezarego Harasimowicza, rocznik 1955, scenarzysty filmowego, kluczowy okazał się kontakt z dziadkiem. Po latach wspominał epizod z początku lat 60.:

• 130 A. Kołodziej Wolne Związki Zawodowe, s. 101.

94Droga do opozycji Andrzeja Kołodzieja, robotnika w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, działacza Wolnych Związków Zawodowych, również zaczęła się wcześnie. Jego dziadek, zawodowy żołnierz, dostał się do sowieckiej niewoli w 1939 roku. W rodzinie z kresowymi tradycjami o Rosjanach nie mówiło się inaczej jak tylko „kacapy”. „Antysowietyzm wyniosłem więc z domu” – wspominał Kołodziej po latach¹³⁰.

• 132 M. Fik, Kultura polska…, s. 568.

98W latach 70. każdy maturzysta musiał znać Odę do młodości Adama Mickiewicza, każdy absolwent szkoły podstawowej wiedzieć, że XIX stulecie było dla Polaków wiekiem powstań. Po historii z Dziadami, kiedy w lutym 1968 roku władze zawiesiły spektakl w Teatrze Narodowym, co stało się iskrą zapalną młodzieżowego buntu, w dekadzie Gierka romantyzm w różnych swoich odsłonach wkroczył na sceny teatralne i wystawowe salony. Nowy sezon w październiku 1975 roku warszawska Zachęta otworzyła wystawą Romantyzm, romantyczność w sztuce polskiej XIX i XX wieku. Autor scenariusza wystawy Marek Rostworowski napisał w przygotowanym do niej katalogu: „Programem prezentowanej wystawy jest teza, że skutki rewolucji romantycznej sięgają do naszych czasów”¹³².

• 134 „Res Publica Nowa” 2001 nr 4.

100W latach 70. nie wszyscy Polacy interesowali się przeszłością. Z pewnością była to mniejszość. Niemniej ci, którzy ją „przeżuwali”, dostali w dekadzie Gierka wartościowy posiłek: książki. Po latach „Res Publica Nowa”, która poświęciła im cały zeszyt, nazwała je zbójeckimi¹³⁴.

• 135 Warto dodać, że Bohdan Cywiński był również autorem tekstu pod znamiennym tytułem Ku etyce solidarn (...)

101Na fali małej odwilży rozpoczął się „ruch pamięci” inny niż kombatancki, wokół innych tematów skoncentrowany, pozbawiony upamiętniających ceremoniałów; debata niby nieodnosząca się do teraźniejszości, jednak zastępująca bądź uzupełniająca rozmowę o niej. Rozpoczęły ją opublikowane w bibliotece Więzi w 1971 roku Rodowody niepokornych Bohdana Cywińskiego, obszerna praca skoncentrowana wokół sylwetek trochę zapomnianych postaci z czasów zaborów: lewicowców, pozytywistów, katolików. Niby nic szczególnego, a przecież nikt tak dotąd w Polsce Ludowej nie pisał o „etosie ludzi podziemnych”, nonkonformizmie, wrażliwości na ludzką krzywdę, sprzeciwie jednostki i jej misji wobec społeczeństwa¹³⁵. Autor przypominał nieobecne w oficjalnym dyskursie tradycje polityczne, prezentował zapomniany słownik niepokornych postaw. Książka Cywińskiego okazała się wzorcotwórcza, zapładniała myślenie o polityce, stanowiła udaną próbę rekonstrukcji wspólnoty pamięci. Za nią przyszły następne: Listopadowy wieczór Andrzeja Kijowskiego (PIW, 1972), Sylwetki polityczne XIX wieku Wojciecha Karpińskiego i Marcina Króla (Znak, 1974), Bić się czy nie bić? Tomasza Łubieńskiego (Czytelnik, 1978). Dużą popularnością wśród czytelników cieszyły się prace Mariana Brandysa o epoce napoleońskiej i jej pokłosiu wydane jeszcze w latach 60.: Oficer największych nadziei (Iskry, 1964), Kozietulski i inni (Iskry, 1967) i w następnej dekadzie pięciotomowy Koniec świata szwoleżerów (Iskry, 1972-1979). Specyfiką ówczesnej gry autora z czytelnikiem było przekonanie o użyciu XIX-wiecznej maski, by w ten sposób budować analogie z teraźniejszością, dokonywać porównań i poszukiwać sensu. Czytało się między wierszami, dopatrując się wszędzie odautorskich mrugnięć okiem, aluzji do bieżącej sytuacji. Ten czytelniczy nawyk dobrze ilustruje list pana Czesława, zamieszkałego przy ul. Kasprzaka w Poznaniu, do pana Franciszka, mieszkańca Katowic. List pochodzi z drugiej połowy listopada 1976 roku i w pierwszej części jest komentarzem do ówczesnej sytuacji rynkowej:

• 137 M. Zalewski Lata siedemdziesiąte (wersja demo), „Res Publica Nowa” 2001 nr 4, s. 4-9.

102Jeśli szukać analogii historycznych, to powyżej wymienione książki Cywińskiego i pozostałych autorów można porównać do lektur oświeceniowych filozofów dyskutowanych na paryskich salonach przed Wielką Rewolucją Francuską czy do dzieł klasyków starożytności, jakimi zaczytywały się elity w brytyjskich koloniach w Ameryce Północnej. Na nich wychowało się wchodzące w dorosłe życie pokolenie rocznik 1950, ludzie, którzy będą nadawać ton podczas rewolucji Solidarności¹³⁷. Były „zbójeckie”, ponieważ zmieniały atmosferę życia publicznego, przywracały pamięć o nieobecnych w PRL kierunkach myśli politycznej, miały też znaczenie emocjonalne i aksjologiczne. Budowały przekonanie, że w historii Polaków bywało gorzej, że naród podnosił się nie z takich opresji, niosły więc nadzieję, a także sformułowanie o konieczności pracy u podstaw i rekonstrukcji wspólnoty na podstawie takich wartości jak wolność, prawda, sprawiedliwość.