• 1 Słabo pamiętana – i w prawie żadnym stopniu nie łączona w powszechnej świadomości z genezą rzezi wo (...)
• 2 Zob. A. Próchnik Zamach na Skałona, „Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce” 1935 nr 1; J. Krzyżanows (...)
• 3 Chodzi o masakrę zarządzoną przez polskiego dowódcę po zdobyciu bronionej przez Rosjan twierdzy Sta (...)

1Co znika (i dlaczego) z aktualnej polskiej pamięci całkowicie lub w mniejszym czy większym stopniu, a co (i dlaczego) w niej pozostaje na dłużej? Przez jakie to sita pamięci wydarzenia, daty i nazwiska z polskich dziejów przesypują się do kosza nicości? Ograniczmy się do paru dość przypadkowych przykładów. Przede wszystkim: coraz bardziej słabnie powszechna wiedza o historycznej genezie zbrodni ukraińskich na Wołyniu w 1943 roku. Wielu Polaków – i to o różnych orientacjach politycznych i światopoglądowych – nie chce pamiętać o polskich represjach na Ukrainie od XVII do XX wieku, przy równoczesnym aktywnym pamiętaniu o okrucieństwach ukraińskich, do jakich dochodziło od czasów powstania Chmielnickiego i rzezi humańskiej do rzezi na Kresach Wschodnich w latach 40. XX wieku1. Następnie: coraz słabsza jest pamięć o polskim terroryzmie z lat 1905-1912, szczególnie zaś o pośrednim i bezpośrednim udziale w akcjach terrorystycznych tego czasu polskich kobiet z Organizacji Bojowej PPS, dokonujących m.in. skutecznych zamachów bombowych2. Kolejna sprawa: pamięta się o wymordowaniu w Katyniu ponad 10 000 jeńców polskich, nie pamięta się o wymordowaniu przez polskich żołnierzy 1400 jeńców rosyjskich na rozkaz Jana Tarnowskiego, do czego doszło podczas wojny moskiewskiej w XVI wieku3. Można też z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że za jakiś czas zniknie z pamięci polskiej Marzec ’68, przesunięty przez dominującą „narrację narodową” do kategorii zdarzeń marginalnych i podrzędnych.

• 4 Przykładem takich ujęć są książki stawiające kwestię, czy powstanie listopadowe mogło się udać, ora (...)
• 5 W takim kierunku biegły eseje i publicystyka krakowskiej szkoły historycznej. Zob. A. Wierzbicki Sp (...)

5Matryca narracji podmiotowej akcentuje, że Polacy byli zawsze albo prawie zawsze sprawcami czy – mówiąc bardziej metaforycznie – „autorami” polskich dziejów. Moment historiotwórczego aktywizmu (indywidualnej i kolektywnej sprawczości) jest w niej wysuwany na plan pierwszy. Nawet traumatyczna świadomość klęsk, które uderzały w Polskę, nie zmienia tu podstawowego kierunku pracy pamięci, ponieważ klęski potrafi ona przeobrażać w zdarzenia zawinione, zdeterminowane przez błędne decyzje i nierozważne posunięcia, a więc przez aktywne, sprawcze działanie. Z takiej perspektywy pamiętany jest przede wszystkich aspekt aktywistyczny powstań, bo nawet jeśli to były powstania przegrane, to do klęski doprowadziły nietrafne rozpoznania i postanowienia przywódców, czyli w ostatecznym rachunku decyzje samodzielnie kształtujące bieg polskiej historii4. W takim ujęciu nawet rozbiory zostały czynnie zawinione przez Polaków (formuła „Polacy sami tego chcieli”, „sami sobie ściągnęli na głowę to nieszczęście”)5, były bowiem do uniknięcia, gdyby indywidualne decyzje oraz zbiorowe działania pobiegły w innym kierunku.

• 6 Zob. Miłosz. Gdańsk i okolice. Relacje, dokumenty, głosy, red. K. Chwin, S. Chwin, Wydawnictwo Tytu (...)
• 7 Mam tu na myśli organizujący pamięć kilku polskich pokoleń topos „Finis Poloniae” – czyli rozmaicie (...)

6Ponadpolityczną formą polskiej pamięci, bazującej na pierwszej matrycy, jest idea continuum działań podmiotowych, które mają układać się w wyrazisty, spójny obraz polskich dziejów. Naczelną formułą strukturyzującą pamięć jest tu: „oddali życie, abyś ty mógł żyć godnie”, formuła, która znajduje się na Pomniku Poległych Stoczniowców w Gdańsku i odnosi się do poległych podczas zajść ulicznych w grudniu 1970 roku na Wybrzeżu6, ale rozciągana bywa na najdawniejszą przeszłość, ze szczególnym uwzględnieniem – jeśli chodzi o chwilę obecną – lat 1939-1950. To, że możemy teraz siedzieć w sali Uniwersytetu Jagiellońskiego na konferencji Pamięć polska, zawdzięczamy zatem wedle tego ujęcia – mówiąc skrótowo – głównie żołnierzom wyklętym, potem Piłsudskiemu, Kościuszce, Sobieskiemu, Jagielle, Chrobremu, a nade wszystko Mieszkowi I. Formuła ta kształtowała nie tylko nieoficjalną, niepodległościową pamięć pojałtańską, domową i opozycyjną, ale też konstruowaną (z wyjątkiem akcentowania roli Piłsudskiego) przez politykę historyczną partii komunistycznej pamięć polskiego społeczeństwa realnego socjalizmu. Budowała ona obraz polskich dziejów jako nieprzerwaną linię walki, pracy i męczeństwa, kulminującą odzyskaniem niepodległości – tu diagnoza była i pozostaje nadal przedmiotem sporów – albo w 1945, albo w 1989, albo w 2015 roku. Równocześnie wzmacniały ją słowa chyba najdziwniejszego hymnu świata, najdziwniejszego, bo w żadnym innym hymnie nie znajdziemy równie tragicznych i paradoksalnych słów: „Jeszcze naród nasz nie zginął, póki my jesteśmy przy życiu”, rysujących obraz Polski jako państwa i zbiorowości co jakiś czas znajdującej się na samej krawędzi zagłady polityczno-biologicznej, której udawało się nam uniknąć cudem. Pamięć możliwej, zupełnej anihilacji i cudownych ocaleń – z „cudem nad Wisłą” na czele – budowała i wciąż buduje kulturową tożsamość wielu Polaków7.

• 8 Sugestie, że Polska utraciła w znaczących stopniu swoją historiotwórczą podmiotowość już na początk (...)
• 9 Przez formację duchową pesymizmu pojałtańskiego rozumiem rozbudowany zbiór przypuszczeń i twardych (...)

9Pamięciowa matryca podważonej podmiotowości akcentuje, że Polacy – przynajmniej od czasów rozbiorów, a może i wcześniej8 – nie byli czynnymi sprawcami czy „autorami” własnych dziejów. Wedle takiego ujęcia Polska porozbiorowa nie była (i nadal nie jest) podmiotem własnej historii, lecz przedmiotem cudzych działań, któremu pozornie własne dzieje były – i są – narzucane. Powstania w takim ujęciu były działalnością czysto reaktywną, wymuszoną przez okoliczności, a nie podmiotowym czynem tworzącym historię. Rozbiory były aktem przemocy obcych wobec obezwładnionej, niezdolnej do działania Rzeczypospolitej, która utraciła zdolność kierowania własnym losem. O naszych losach decydowali inni – jawnie, skrycie, pośrednio i bezpośrednio. Wiele razy byliśmy pionkami w grze mocarstw, potęg finansowych, światowego żydostwa, przechrztów, komuny, międzynarodowego spisku masonów itd. Mesjanizm w XIX wieku szlachetną bierność Polski jako niewinnej, krzywdzonej ofiary wrogich mocy skutecznie przeobrażał w paradoksalną aktywność patriotyczno-religijnej zasługi, która w ostateczności okazywała się czynem polskiego ducha na wskroś podmiotowym. Warta uważnego zbadania formacja duchowa pojałtańskiego pesymizmu9, nadająca w dużym stopniu ton polskiej kulturze w latach 1945-1989, akcentowała zależność linii polskich dziejów od – jak to było czasem określane – haniebnych i skutecznie ubezwłasnowolniających nas postanowień „wielkiej trójki” z Teheranu, Jałty i Poczdamu. Nie dodawała jednak do tego rodzaju rozpoznań zwykle żadnego mesjanistycznego kontekstu.

• 10 Topos ten zachowuje swoją niezwykłą trwałość w porozbiorowej kulturze polskiej, łącząc to, co polit (...)

12W pamięci polskiej data odzyskania niepodległości pod koniec XX wieku jest przedmiotem sporów, żaden jednak z uczestników tych sporów nie powołuje się na nią, chociaż właśnie opuszczenie Polski przez ostatniego żołnierza obcej armii było prawdziwym początkiem polityczno-militarnej suwerenności państwa polskiego. Jak można sądzić, bierze się to być może z podświadomego przypuszczenia, że to wcale nie my, Polacy, naszą wieloletnią walką i pracą zadecydowaliśmy o tym, że Armia Czerwona wyniosła się z Polski, tylko stało się to niezależnie od nas. Można tu mówić o ścieraniu się pamięci mitycznej z pamięcią faktów. Mityczna pamięć sugeruje, że długotrwałe, powtarzające się zbiorowe, patriotyczne protesty Polaków – od straceńczej walki żołnierzy wyklętych z lat 40. po strajki gdańskich stoczniowców czy łódzkich włókniarek z końca lat 80., nawet z pozoru bezowocne – doprowadziły w końcu do wyjazdu tysięcy radzieckich czołgów z Polski. Bardzo ważnym elementem tej mitycznej pamięci jest przekonanie, że to Jan Paweł II razem z Panną Jasnogórską zmusili (wpłynęli na, skłonili) Rosjan do wycofania głowic nuklearnych z kraju nad Wisłą. W pamięci polskiej wciąż funkcjonuje opatrywane ironicznym komentarzem stare pytanie Stalina: – A ileż to dywizji ma papież? – przywoływane jako dowód głupoty historycznych materialistów, którzy nie pojmują znaczenia czynnika metafizycznego w historii. Polska pamięć jest silnie zdominowana przez elementy światopoglądu religijnego, przede wszystkim przez topos Bożej opieki nad Polską, wedle którego szlachetne, ponawiane przez dziesięciolecia wysiłki Polaków walczących o niepodległość wspiera osobiście sam Bóg poprzez swoich ziemskich przedstawicieli i świętych orędowników10.

• 11 Zob. J. Holzer, K. Leski Solidarność w podziemiu, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, T.G. Ash Polska r (...)

13Ale nawet niewierzący Polacy chętnie układają w swojej pamięci obraz przeszłości polskiej wedle matrycy kumulatywnej (formuła: wieloletnie wysiłki narodu dały rezultat). Zgodnie z nią mechanizmy niepamiętania chętnie wymazują fakt, że dziewięćdziesiąt parę procent Polaków nigdy nie było żadnymi powstańcami kościuszkowskimi, listopadowymi, styczniowymi, żadnymi powstańcami warszawskimi, żołnierzami wyklętymi czy członkami Solidarności (plakatowa liczba 10 milionów, często przywoływana jako dowód wielkiej liczebności ruchu, jest mitem kompensacyjnym, bo zapisanie się do związku wcale nie równało się byciu jego rzeczywistym członkiem, czego dowodem choćby natychmiastowy rozpad Solidarności jako ruchu masowego po 13 grudnia 1981 roku, z którego to rozpadu Solidarność już nigdy – także po roku 1989 – się nie podniosła11).

• 12 Świadectwa takich postaw można znaleźć już w napisanej w latach 40. książce Stanisława Podlewskiego (...)

14Pamięć polska, budowana na podstawie matrycy pierwszej, jest pamięcią doświadczenia elitarnego, przedstawianego jako doświadczenie wspólnotowe, gdzie czynną działalność garstki aktantów, odmawiających zgody na polityczne status quo, chce się pamiętać jako „walkę narodu o wolność i samostanowienie”. Polska pamięć, która tak ujmuje doświadczenie historyczne, jest pamięcią mniejszości podającej się za większość, ponieważ większość Polaków nie brała udziału w żadnej walce o niepodległość, tylko w kluczowych momentach dziejowych biernie wyczekiwała na ostateczne rozstrzygnięcia, by – zgodnie z uniwersalnym prawem – w większym lub mniejszym stopniu przystosować się do historycznych okoliczności, a czasem nawet mniej lub bardziej jawnie stanąć po stronie zwycięzcy. Tego rodzaju pamięć oparta na strukturze synekdochy chętnie używała – i nadal używa – generalizujących określeń typu „Polska walcząca”, „powstanie narodu polskiego”, „Warszawa walcząca”, chociaż w sierpniu 1944 roku w milionowym mieście czynnie walczyło z Niemcami zaledwie około 10-12 tysięcy źle uzbrojonych kobiet i mężczyzn, reszta zaś próbowała przetrwać, a nawet pod koniec powstania odnosiła się do powstańców z gwałtowną niechęcią12.

• 13 Wchodziłaby tu w grę pamięć o społecznych – często brutalnych – strategiach przetrwania, dalekich o (...)
• 14 Zob. M. Zaremba Wielka trwoga. Polska 1944-1947. Ludowa reakcja na kryzys, Znak, Kraków–Warszawa 20 (...)

15Dominacja pamięciowej matrycy dyskursu podmiotowego spycha na margines możliwość pamiętania historii Polski jako historii większości. Byłaby to bowiem – co matryca wyklucza – historia większości milczącej, niechętnej wszelkiemu udziałowi w polityce i aktywnym formom protestu, nastawionej przede wszystkim na rozmaite formy mniej lub bardziej biernego przetrwania w zmiennych okolicznościach trudnej polskiej historii. Historia taka musiałaby skupić się na rozmaitych mechanizmach społecznej akomodacji, których nie dałoby się zamknąć w bezpiecznej – bo dodatnio nacechowanej – formule „pracy u podstaw” czy „pracy organicznej”13. Musiałaby ona uwzględnić także trudną pamięć o stanach społecznej anomii (np. w okresie bezpośrednio powojennym). Z takiej perspektywy historia Polski z lat 1944-1947 jawiłaby się – inaczej niż historia widziana z perspektywy mitu żołnierzy wyklętych – jako historia większości straumatyzowanej i zastraszonej, nastawionej głównie na efektywne organizowanie życia codziennego w każdych, nawet najbardziej niesprzyjających warunkach dziejowych14.

• 15 Podczas panelu na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, poświęconego 25 rocznicy podpisania między Po (...)
• 16 J. Karski Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945: od Wersalu do Jałty, przeł. E. Morawiec, Wydawn (...)

19Podobnie w przypadku uznania granicy na Odrze i Nysie w 1993 roku, które nie zostało – jak tego chce pamięć podmiotowa – czynnie wynegocjowane przez nas, tylko wymuszone na Niemcach Helmuta Kohla przez Stany Zjednoczone15. Mało kto pamięta o niepodmiotowym – czy częściowo podmiotowym – charakterze ówczesnej zmiany statusu geopolitycznego Polski. Gaśnie też pamięć, że polscy negocjatorzy na początku lat 90. walczyli w istocie – oto prawdziwy paradoks historii – o zatwierdzenie przez zjednoczone Niemcy decyzji Stalina, który pociągnięciem czerwonego ołówka wzdłuż linii Odry i Nysy w 1943 roku wyznaczył Polakom granicę ich miejsca pobytu na Ziemi, bo to przecież nie oni wytyczyli jej przebieg w Jałcie i Poczdamie16.

• 17 Zob. M.L. Krogulski Okupacja w imię sojuszu: Armia Radziecka 1944-1956, Wydawnictwo von Borowiecky, (...)

20Podobnie mało kto pamięta, że Gorbaczow zaczął wycofywać wojska radzieckie z Polski już w 1985 roku, nie pod naciskiem polskich protestów niepodległościowych, tylko w ramach wielkiej przebudowy, która miała uzdrowić imperium sowieckie. W drugiej połowie lat 80. liczebność radzieckiej armii w Polsce zmniejszyła się z 400 tysięcy – stan bezpośrednio po wojnie – do około 70 tysięcy żołnierzy. Siedemnastego września 1993, w symboliczną rocznicę agresji radzieckiej na Polskę w 1939 roku, dowódca Północnej Grupy Wojsk generał Leonid Kowaliow zameldował prezydentowi Lechowi Wałęsie zakończenie wycofywania wojsk radzieckich z Polski. Osiemnastego września z Dworca Wschodniego wyjechała grupa ostatnich 24 oficerów, w tym 5 generałów. Ewakuacja Północnej Grupy Wojsk Armii Czerwonej do ZSRR rozpoczęła się 8 kwietnia 1991 roku. Grupa ta liczyła wówczas 53 tysiące żołnierzy oraz 7,5 tysiąca pracowników cywilnych, którym towarzyszyło 40 tysięcy członków rodzin. Jednostki radzieckie stacjonowały w 59 garnizonach w 21 ówczesnych województwach17. Wiedza o tym istnieje na dalekich marginesach aktualnej polskiej pamięci i raczej nikomu nie zależy na tym, żeby stała się ona standardowym wyposażeniem pamięci statystycznego Polaka.

• 18 Np. w powieści Droga donikąd, gdzie pokazywał rozkład moralny polskiego społeczeństwa na terenie Wi (...)

21Pamięć podmiotowa wymazuje też fakt, że już w latach 40. większość Polaków odwróciła się od żołnierzy wyklętych, wybierając tzw. normalne życie w realnym socjalizmie. Że to brak szerszego społecznego poparcia – które Armia Krajowa miała przez cały okres okupacji niemieckiej – był, jak to ujmował m.in. Józef Mackiewicz18, jedną z ważniejszych przyczyn ich klęski. Sito pamięciowej matrycy dyskursu podmiotowego zapisuje tylko to, co pasuje do jego struktury, przeobrażając doświadczenie partykularne w obraz zbiorowego losu. Aktant (nieliczna grupa radykalnych niepodległościowców, gotowych walczyć do końca, stanowiąca niewielki procent ogółu społeczeństwa) staje się synekdochicznym reprezentantem urojonej całości narodu jako wspólnoty nieustępliwie walczącej o wolność.

• 19 Zob. np. J. Żaryn Prymas Wyszyński w perspektywie zmagań o niepodległość, „Biuletyn IPN” 2011 nr 10 (...)
• 20 W trosce o normalizację stosunków między Państwem a Kościołem, „Trybuna Ludu” 29 września 1953, zob (...)
• 21 Zob. A. Dudek Sutanny w służbie Peerelu, „Karta” 1998 nr 25; J. Żurek Kim byli „księża-patrioci”, „ (...)
• 22 Zob. A. Milewski Współrządzić czy nie kłamać?: Pax i Znak w Polsce 1945-1976, Libella, Paris 1978; (...)
• 23 „Reakcja na orędzie w Polsce była jednym z najtrudniejszych okresów w okresie prymasostwa po 1956 r (...)

22Z pamięci polskiej stopniowo znika również obraz Kościoła uległego, zawierającego (z powodów taktycznych) 14 kwietnia 1950 roku z władzami komunistycznymi zainicjowane przez prymasa Wyszyńskiego ugodowe porozumienie, w którym biskupi polscy zobowiązywali się karać podległych im księży za działalność niepodległościową oraz za wspieranie czynem i słowem żołnierzy wyklętych. Pamiętany jest heroizm internowanego prymasa z jego aktywnym „non possumus” (wypowiedź z 8 maja 1953 roku)19, wolimy jednak nie pamiętać o tym, jak episkopat polski zachował się po aresztowaniu kardynała we wrześniu 1953 roku, kiedy to hierarchowie publicznie odcięli się od swego eklezjalnego przywódcy20. W prawie zupełnej społecznej niepamięci utonął liczący ponad tysiąc członków ruch uległych „księży patriotów”21, przysłonięty figurami aktywistycznego patriotyzmu księdza Jerzego Popiełuszki i Jana Pawła II. Gaśnie pamięć o przedwojennych oenerowcach Bolesława Piaseckiego, współpracujących po zakończeniu II wojny światowej z komunistami w zdecydowanym tępieniu idei liberalno-demokratycznych przenikających – jak tamtym czasie to przedstawiano – do Polski z Zachodu22. Bardzo słabo pamiętana jest negatywna reakcja znacznej części polskich katolików na historiotwórczy list biskupów polskich do biskupów niemieckich z 18 listopada 1965 roku, w którym znalazły się, odczuwane wówczas jako kontrowersyjne, a nawet oburzające, skierowane do narodu niemieckiego słowa „udzielamy wybaczenia i prosimy o nie”23. Dużo bardziej wolimy pamiętać o aktywnych działaczach opozycji antykomunistycznej, którzy w latach 70. stanowili mikroskopijny procent społeczeństwa (na przykład Komitet Obrony Robotników liczył kilkadziesiąt osób, a Ruch – największa organizacja opozycyjna – około stu, przy liczącej około 35 mln mieszkańców populacji Polski), niż o tym, że prawie 100% Polaków uprawnionych do głosowania co cztery lata szło ulegle do urn wyborczych, biorąc udział w socjalistycznej komedii wyborów do fikcyjnego Sejmu i fikcyjnych rad narodowych, swoją polityczno-moralną biernością legitymizując system.