• 1 J. Gottschall Literature, science, and a new humanities (Cognitive studies in literature and perfor (...)

2Jeśli, jak dowodził Derrida, cały świat jest tekstem, jeśli każda wypowiedź jest narracją, jeśli nie istnieje żadna pozajęzykowa rzeczywistość, jeśli wszyscy jesteśmy uwięzieni w języku, to pierwszymi intelektualistami świata nie będą specjaliści w tej czy innej wąskiej dyscyplinie, lecz będą nimi specjaliści od języka: językoznawca, krytyk, badacz retoryki, teoretyk.1Autor tych słów proklamował „jakąś nową humanistykę” (a new humanities), a konkretnie literaturoznawczy darwinizm, w którym władza dyskursu naukowego wraca do jego prawowitego dysponenta, przedstawiciela nauk ścisłych (sciences). To była jedna z prób zakończenia podziału wywodzącego się jeszcze z przełomu antypozytywistycznego, na przemian podtrzymywanego (historia idei) i zawieszanego (strukturalizm).

• 2 R. Nycz Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 199 (...)

3W paradygmacie „tekstowego świata” (odwołuję się tutaj rzecz jasna do tytułu książki Ryszarda Nycza2) humanistyka długo miała się bardzo dobrze, przeżywając boom na wydziałach polonistycznych w Polsce czy anglistycznych w USA. Przez wiele lat były one bowiem miejscem „zdarzeń” w mocnym sensie tego słowa, czyli stawania się tego, co niemożliwe, głównie za sprawą przekraczania granic dyscyplinowych, których słabiej czy mocniej pilnowano w innych obszarach. Literaturoznawstwo uzyskało wtedy na pewien czas właśnie swego rodzaju hegemonię. Darwiniści jej, w moim przynajmniej przekonaniu, nie zagrozili, aczkolwiek ich manifesty zapowiadały zmianę paradygmatu w imię podporządkowania się dyscyplinie nauk nomotetycznych, ustanawiających prawa, sięgających po eksperyment do laboratorium, znajdujących potwierdzenie w statystyce, przedkładających pracę zespołową nad indywidualną. Zarzut, jaki postawiono humanistyce, brzmiał krótko: jest nienaukowa, nie może być zatem legitymizowana na równi z (prawdziwymi) naukami.

• 3 K. Spellmeyer Arts of living. Reinventing the humanities for the twenty-first century, SUNY Press, (...)
• 4 Tamże, s. 21.

4I natychmiast musiał się pojawić przymus legitymizacji, by tak rzec, pragmatycznej, oczywistej zwłaszcza w anglosaskim otoczu. Jeżeli nie jest nauką, to pozostaje humanistyce działalność… usługowa. „Nauki humanistyczne muszą się stać «usługodawcami» [service providers] w klimacie wolnorynkowym”3. To zdanie wypowiedziane przez Kurta Spellmeyera w książce Arts of living. Reinventing the humanities for the twenty-first century (2003). Autor proponował rozproszenie humanistyki pośród innych nauk w celu obserwowania „ludzkiego wymiaru wszelkiej wiedzy”: „nauki humanistyczne mogą zamienić specjalizację dyscyplinową na specjalizację ze względu na obszary działania w rzeczywistym świecie. Może pewnego dnia ujrzymy na przykład takie pola, jak «humanistyka medyczna», «humanistyka prawnicza», «humanistyka ekonomiczna», «humanistyka medialna», każda powiązana z programami zawodowymi lub przedzawodowymi”4. Oczywiście za tą propozycją kryje się przekonanie, że humanistyka jako taka, tj. niezwiązana „z programami zawodowymi”, nie ma dostatecznej (a więc ekonomicznej) racji bytu.

• 5 P. Czapliński Sploty, w: Nowa humanistyka. Zajmowanie pozycji, negocjowanie autonomii, red. P. Czap (...)

6Tom zaczyna się od pytania postawionego przez jednego z jego inicjatorów, Przemysława Czaplińskiego: „Nowa humanistyka – czyli jaka? Tak bardzo inna, że aż «nowa», czy «nowa», bo nieco inna od «starej»?”5. Jak pisze Czapliński, „humanistyka przechodzi etap osądu” (s. 17), a powtarzane na jej temat dwa komunały głoszą, że jest nienaukowa albo nieprzydatna. „Tkwi więc humanistyka między fetyszem ścisłości i idolem pożytku” (s. 17).

• 7 M.P. Markowski Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki, Universitas, Kraków 2013; J. Sowa (...)
• 8 J. Tabaszewska Literaturoznawstwo służebne, w: Nowa humanistyka, s. 147 i n.
• 9 M. Kuziak Czy polska humanistyka jest polityczna? Rekonesans, w: tamże, s. 550.

12Tu pojawia się kluczowy problem nowej humanistyki, którego alegorią jest dla mnie przywoływana i dyskutowana w książce wymiana zdań między dwiema postaciami, których w tym akurat tomie zabrakło, choć, wedle dwojga współautorów tomu, ów problem uosabiają. Chodzi o polemikę Jana Sowy z Michałem Pawłem Markowskim wokół książki tego ostatniego Polityka wrażliwości7. Justyna Tabaszewska ujmuje tę polemikę jako konflikt dwóch sprzecznych dyrektyw: autonomii i zaangażowania, przypominając te zarzuty Sowy, zgodnie z którymi Markowski pozostaje w paradygmacie poststrukturalistycznym, mimo jego zdezaktualizowania8. Podkreśla to też Michał Kuziak, zwracając uwagę na postawiony Markowskiemu zarzut „hołdowania fetyszowi tekstualności” i (o zgrozo!) „związanej z nią przyjemności”9, w którą ucieka się przed Realnym, czyli przed rzeczywistością ekonomiczną i społeczną. Jednak, inaczej niż Tabaszewska, Kuziak uważa tę polemikę za pierwszy we współczesnej polskiej humanistyce spór o jej polityczność, widząc zaangażowanie po obu stronach – w leseferyzm czy neoliberalizm u Markowskiego, a w lewicowość czy nawet neomarksizm u Sowy, który „wyznacza humanistyce specyficzny cel dezalienacyjny, wiodący do odzyskania przez podmiot poczucia sprawstwa” (s. 550).

• 10 E. Rewers Humanistyka wobec koncepcji „kulturynatury”, w: tamże, s. 74.

13„Sprawczość” jest zasadniczą stawką, o jaką toczy grę nowa humanistyka. To słowo pojawia się co chwila na kolejnych stronach książki. Towarzyszą mu takie hasła, jak „postawa czynnościowa” (s. 10), „sprawcza partycypacja” (s. 33), „poznanie uczestniczące” (s. 44), „zaangażowanie” (s. 70), „polityczność” (s. 242), „przynależność” (s. 101), „blisko-narodzin” (s. 74). Tę ostatnią figurę objaśnia Ewa Rewers tak: „Przykładem badacza kontemplacyjnego obierającego perspektywę «blisko-śmierci» niech będzie hermeneuta, natomiast przykładem humanisty działającego w perspektywie blisko-narodzin humanista zaangażowany, sprawczy”10.

• 11 E. Domańska „Zwrot performatywny” we współczesnej humanistyce, „Teksty Drugie” 2007 nr 5, s. 61 i 5 (...)
• 12 A. Barcz O rzece, która wylewa. Literatura i nowa pamięć o powodzi, w: Nowa humanistyka.

14Sprawczość, o której mówią współautorzy tomu, dotyczy z jednej strony dyskursów społecznych, komunikacji społecznej, z drugiej zaś bezpośrednio partycypacji w rzeczywistości. Oczywiście słychać tu pogłos opisanego przed dziesięcioma laty przez Ewę Domańską zwrotu performatywnego, a w szczególności zwrotu ku sprawczości (agentive turn), reprezentującego, jak pisała wtedy badaczka, „rebelianckie skrzydło współczesnej humanistyki”, przeciwstawiające się nurtom postmodernistycznym, które „są wyeksploatowane”11. Ogromną rolę odegrało też rozszerzenie sprawczości poza człowieka dokonane przez Brunona Latoura – do tego badacza odwołuje się Anna Barcz, pisząc o sprawczości wylewającej rzeki12. Latour jest zresztą autorem najczęściej bodaj cytowanym w książce.

• 13 E. Domańska Sprawiedliwość epistemiczna w humanistyce zaangażowanej, w: tamże, s. 61.

15W swoich wywodach Ewa Domańska przywołuje hasło Piotra Piotrowskiego: „peryferie całego świata łączcie się!”, postulując „humanistyczny internacjonalizm”13, który miałby niwelować narracyjny przywilej hegemonów, udzielając go przedstawicielom mniejszości. Wydaje mi się, że to wezwanie do „łączenia się” można by rozszerzyć i uznać je za główną ideę książki. Z właściwą sobie precyzją mówi o tym we wstępie Ryszard Nycz, sięgając do metafory „poprzebijania murów” (s. 28) zarówno między dyscyplinami, jak między humanistyką a jej środowiskiem, postulując w miejsce integrującej „całościowej teorii” (s. 28) program roboczy, praktykowanie czy eksperymentowanie. Autor wylicza budowane przez nową humanistykę „mosty w miejsce murów” (s. 29), które łączą ją z techniką (humanistyka cyfrowa), polityką, ekonomią, życiem społecznym (humanistyka zaangażowana), naukami ścisłymi (humanistyka kognitywna), przyrodą (posthumanistyka), sztuką (humanistyka artystyczna).

• 14 J. Derrida Some statements and truisms about neologisms, newisms, postisms, parasitisms, and other (...)

16Latourowi zawdzięcza też ta książka inną integrującą ją figurę – czarnej skrzynki. Chodzi o „poprzebijanie murów” zwrócone do wewnątrz. Trafnie uchwytuje Czapliński „praktyki metodologiczne w nowej humanistyce” (s. 14) jako wynik rozpoznania konfliktu polegającego na metaforycznie przedstawionym domykaniu i otwieraniu czarnej skrzynki z narzędziami badawczymi. Zamknięta nie pozwala widzieć własnej dziejowości i najpewniej metafizycznych założeń wyjściowych. Dam przykład z własnego podwórka: gdy okazywałem przywiązanie do czarnej skrzynki w narratologii Greimasa, nie mogłem dostrzec tego, co zobaczyłem już wyleczony z ortodoksji, kiedy skrzynka się otwarła, odsłaniając beztroski bricolage, mieszający zbudowany na transcendentalnej świadomości rodem z Husserla schemat komunikacji Jakobsona z ugruntowaną na kategorii nieświadomości psychoanalityczną teorią pożądania, z dodaniem jeszcze dialektyki Heglowskiej. Jak pisze Czapliński: „niedomykanie skrzynki nie pozwala na uspójnienie metody, zaś nadanie metodzie spójności, czyli zamknięcie skrzynki, zwalnia badacza z obowiązku pamiętania o społecznej genezie metody i procesie jej konstruowania” (s. 14). Badacze w czasach „słabej teorii” ograniczają się więc do sformułowania warunków brzegowych, listy pytań, bez nadziei na spójną metodę, dostając w zamian szansę wglądu w zawartość czarnych skrzynek. Zdaniem Czaplińskiego temu procesowi towarzyszy zjawisko polegające na tym, że same problemy i kategorie się autonomizują, „wyłoniwszy się z poszczególnych dyscyplin, szybko zyskują samodzielność” (s. 14). Co wszakże, w jego przekonaniu, nie prowadzi do „atomizacji nauki”, bo jej „pola i poletka” (s. 14) mają przecież punkty styczne lub nawet nakładają się na siebie. Przed laty w słynnym eseju o „izmach” Derrida porównał owe „pola i poletka” do pomostów, z których słychać okrzyki wzywające do wstąpienia na „mój” pokład, skąd ma się jakoby prawo wyłączności w ocenianiu i sądzeniu całej reszty14. Ten stan walki o hegemonię porównywał Derrida do płaskiego stołu pozytywistów, na który każdy mógł przynosić swoje materiały, włączane następnie w spójny obraz świata. A jak się rzeczy mają dziś? Czy naprawdę ów, tak określony przez Czaplińskiego, „bałagan” (s. 11), „rozgardiasz” (s. 12), „eklektyzm” (s. 15) prowadzi nie do żądających dla siebie wyłączności „pomostów”, lecz przeciwnie, do rozmaitych więzi – „splotów metodologicznych” (s. 15)?

• 15 A. Leder Pole symboliczne, przemieszanie, niewczesność. Humanistyka jako wybór między pamięcią a na (...)

17Fascynujące, ale zarazem przerażające jest nadzwyczajne zaktualizowanie się polityczne wielu tekstów i zawartych w nich diagnoz, by zacząć od Andrzeja Ledera, który, zdefiniowawszy humanistykę jako pole symboliczne spotkania przeszłości z przyszłością, pyta: „Co jednak, jeśli któregoś z nich zabraknie? Pojawia się zachwianie równowagi, które my nazywamy «kryzysem». Paradoksalnie, ten kryzys ma charakter etyczny”15. Historia Europy, zwłaszcza XX-wieczna, nie daje się legitymizować inaczej niż z perspektywy przyszłego braterstwa ludów, ale mniej więcej w latach 80. nastąpiła „utrata normatywnej siły przyszłości”, co skutkuje „rozdęciem teraźniejszości, niezdolnej by dostarczyć legitymizacji samej sobie”, „maniakalnym zawłaszczaniem świata i depresyjną zapaścią w siebie” (s. 90). Na tym tle w miejsce artykułowanej z perspektywy utopii przyszłości dumy z powodu wstydu za zbrodnie przeszłości pojawia się pragnienie „dumy bez wstydu” (s. 92), „negowanie potrzeby wstydu” (s. 93), opieranie tożsamości na genealogiach, które „zawieszone są w bezczasowej teraźniejszości” (s. 97). Pragnienie przyszłości, czyli nadzieja, zamienia się w pragnienie przeszłości, bo to ona staje się jego obiektem „w postaci teraźniejszego kultu demonów” (s. 98).

• 16 J. Tokarska-Bakir Z Latourem w Kielcach. Autokomentarz metodologiczny do „Społecznego portretu pogr (...)

18Wstrząsająca zapowiedź monografii pogromu kieleckiego Joanny Tokarskiej-Bakir ujawnia warsztat badaczki (tu znów główną rolę odgrywa Bruno Latour). Zgodnie z jej ustaleniami, a wbrew dzisiejszej marginalizacji zjawiska, najlepiej do wydarzeń z 4 lipca 1946 roku pasuje propozycja Roberty Senechal de la Roche, „która definiuje pogrom jako akt kontroli społecznej, za pomocą którego społeczeństwo niemogące spodziewać się pomocy od państwa bierze sprawiedliwość w swoje ręce. Teoria przemocy zbiorowej jako kontroli społecznej wyjaśnia też brak wyrzutów sumienia u jej uczestników. Pogrom kielecki byłby w tym ujęciu aktem samopomocy, jakiej samemu sobie udzieliło społeczeństwo Kielc, które przez «prożydowski rząd» komunistyczny czuło się zostawione na pastwę żydowskich dewiantów”16. Warunkiem umożliwiającym pogrom stała się „sieć społeczna”: „Oprócz milicjantów i żołnierzy WP i KBW składała się ona z dwóch zasadniczych grup: robotników Huty Ludwików oraz powstałej w rezultacie Zagłady kieleckiej klasy średniej – dozorców własności pożydowskiej. Nie wolno jednak zapominać, że działanie tych grup, które można zaliczyć do klas ludowych, odbywało się w polu zdefiniowanym przez sensotwórcze elity polityczne i kościelne, które, jak zobaczymy dalej, przypisały Żydom status dewiantów” (s. 123).

• 17 T. Majewski Rozmontowywanie „czarnych skrzynek”. Studia nad pamięcią w optyce ich prawicowych kryty (...)

19Tomasz Majewski przygląda się przebiegowi „eksperckiej debaty pamięciologicznej w Polsce”17, w której – znów aktualność – chodzi o jej polityczne zaangażowanie po stronie Europy Zachodniej, chcącej „krytyczno-kulturowego przepracowania efektów” (s. 530), nazwanej tak przez Habermasa, „ukrytej patologii […] systemów społecznych”, lub też po stronie „powrotu do upamiętnienia limitowanego przez system narodowych paleosymboli” (s. 530) fundujących „normatywną aksjologię własnej grupy narodowej” (s. 533) lub szerszej (Europa Wschodnia). Majewski precyzyjnie wydobywa różnice obu polityk historycznych, akcentując opozycje między nimi: postnarodowa „pedagogika dostosowania do normatywności kultury zachodniej” (s. 536) vs antagonistyczne tożsamości narodowe; uniwersalność vs wyjątkowość; translacja pamięci własnej wspólnoty na kategorie innej vs skonfliktowanie różnych pamięci. Jak konkluduje autor: „Mamy tu do czynienia z odrębnymi logikami pól i większym apetytem na sprawowanie symbolicznej władzy” (s. 530), większym, rzecz jasna, po stronie drugiej.

• 18 M. Lorenc Muzeum (nie)pamięci. Koń a Muzeum Powstania Warszawskiego, w: tamże, s. 619.

21Swoiste podsumowanie owych powtarzających się opozycji postaw politycznych zawiera tekst Magdaleny Lorenc o Muzeum Powstania Warszawskiego, przeciwstawiający z jednej strony już nie „faktysze”, lecz „muzea bez kolekcji” (s. 619)18, których scenografia „nie wymaga oryginału” (s. 620), a których obiektami stają się kopie i imitacje, służące narracji władczej i władzy podporządkowanej, z drugiej strony nowohumanistycznemu zdemaskowaniu zarówno twórcy tej narracji, jak i jej pretensji do obiektywizmu. Przy okazji, znów z inspiracji Latoura, pojawił się w tym tekście wątek deprecjonowania historii zwierząt w muzeum.

• 19 R. Koziołek Humanistyka literaturoznawcza w dobie nowych konfliktów plemiennych. Próba wykonania ru (...)

22Odwołując się do wojen domowych z przeszłości („aktów krwawej nienawiści wewnętrznej”19) i ich literackich zapisów, Ryszard Koziołek mówi o „odseparowanej, czystej różnicy, która w przestrzeni publicznej objawia się nam jako niebezpieczna i niszcząca”. Szuka więc w mediacji humanistycznej szansy, by „przywrócić dyskurs racji, zatrzymując konflikt w nierozstrzygalnej pozycji, w analitycznej stop-klatce, unieruchamiając «aktorów» w pozycji, w której konflikt zastyga w absolutnej nieprzetłumaczalności, ale nie może też wyładować się w akcie przemocy” (s. 524).

• 20 K. Gajewski Teoria (nowych) mediów z perspektywy nowej humanistyki, w: tamże, s. 481.
• 21 D. Antonik Twórczość literacka w pejzażu medialnym. O społecznym życiu literatury, w: tamże, s. 449

23Prace odnoszące się do humanistyki cyfrowej i „nowomedialnej”, której najłatwiej przypisać miano „nowej”, rozkładają się biegunowo. Krzysztof Gajewski, dokonując paraleli nowych mediów i nowej humanistyki, poddaje wglądowi ową powtarzającą się w obu nazwach kategorię „nowości”. „To, że medium jest nowe, oznacza tyle, że jego funkcja w komunikacji społecznej jeszcze się kształtuje, że jego rola jako rozszerzenia człowieka nie została jeszcze w pełni określona” (s. 481)20. Po czym autor dokonuje egzegezy „nowomedialności”… pisma u Platona (s. 485). Tymczasem na drugim biegunie znajdziemy stanowisko przesądzające nawet o przesunięciu się pól w strukturze społecznej. W uszach literaturoznawcy dziwnie brzmi zdanie Dominika Antonika, że „maksymalnie szerokie ujęcie tego, czym jest literatura i praktyki czytelnicze, jest też możliwe w obrębie kompetencji literaturoznawstwa”21, gdyż w owym przyzwalającym „też” słychać całkowitą reorganizację pól badawczych oraz związanych z nią uprawnień poznawczych. Autor występuje tu przecież z perspektywy socjologicznej, próbując zdekonstruować opozycję ekonomii i literatury, uznawszy zarazem dezaktualizację rozdziału ich pól u Bourdieu, u którego literatura jest „realizacją ekonomii na opak” (s. 454). Jesteśmy bowiem świadkami „procesu ekonomizacji kultury i rekulturacji ekonomii” (s. 454) bądź – autor sięga po słownik Marksa – osuwania się nadbudowy w materialność i wznoszenia się bazy ku nadbudowie. „Marketing, aktywność odbiorców, specyfika obiegu i charakter mediów – wszystko to, co wcześniej uznawano za życiowe ramy autonomicznego komunikatu – stanowi dziś integralną część literatury” (s. 455). Dla autora, pamiętającego dzieje dyscypliny, socjologia literatury powinna się przesunąć z peryferii do centrum, skoro miejsce „dzieła” zajmuje „sieć” i „cyrkulacja”, a miejsce „twórcy” – „marka” (s. 458).

• 22 M. Maryl Kim są polscy humaniści cyfrowi?, w: tamże, s. 436.
• 23 B. Koper, T. Umerle Nowa bibliografia dla nowej humanistyki? O przemianach funkcji bibliografii nau (...)
• 24 D. Antonik Twórczość literacka w pejzażu medialnym. O społecznym życiu literatury, „Teksty Drugie” (...)
• 25 R. Sendyka W imię zmarłych: humanistyka forensycznej wrażliwości i publicznej prawdomówności, w: No (...)

24Jak pokazuje tekst Macieja Maryla, pomiędzy owymi biegunami rysują się trzy fale humanistyki cyfrowej (wzorem trzech fal feminizmu): pierwsza, skupiona na digitalizacji oraz strukturze technologicznej, druga, która buduje nowe środowiska i narzędzia wytwarzania, przekazu i upowszechniania wiedzy, i trzecia, fala krytycznego namysłu nad epistemologią narzędzi cyfrowych i wytwarzanej przez nie wizji świata. Tylko druga fala miałaby stanowić „punkt dojścia dla całej humanistyki”22, wobec której pierwsza fala pozostaje jedynie „remediacją” (piszą też o tym Beata Koper i Tomasz Umerle, omawiając losy PBL23), a trzecia zmierza do jej przekroczenia. „W najbardziej radykalnym wydaniu owa krytyka przybiera formę ataku na humanistykę cyfrową jako przejaw neoliberalnej kolonizacji uniwersytetu i ostatniego bastionu oporu, jakim jest humanistyka” (s. 436-437). Znajdujemy się więc na drugim biegunie postulowanego przez Antonika „procesu adaptacji przez literaturę – na jej własnych prawach – logiki rynku”24. Na co z kolei odpowiedzią może być zdanie z tekstu Romy Sendyki, postulującej powrót z rynku na forum: „Humanistyka musi wydobyć się z przypisania do rynku (na którym nie ma zbyt wiele okazji do oferowania czegoś, za co można zapłacić) i wrócić na forum, zmuszając jednocześnie do przemodelowania idei wspólnej przestrzeni, w której mamy definiować swoje relacje (żyjemy wokół forum, nie wokół rynku)”25.

• 26 A. Kil, J. Małczyński, D. Wolska Współmyślność. Ku laboratorium humanistycznemu, w: tamże, s. 172.

25Jeśli już mowa o „wspólnej przestrzeni”, to jej najbardziej widoczną w tomie propozycją zaczynającą od środowiska samych humanistów jest nowy „laboratoryjny” tryb ich pracy, który, choć osadzony w tradycji (Peirce, Warburg, Lévi-Strauss), może budzić najsilniejszy odruch oporu nawykłej do modelu interpretacyjnego starej humanistyki. W tekście Aleksandry Kil, Jacka Małczyńskiego i Doroty Wolskiej rysuje się projekt „współmyślności”26, wprowadzającej w miejsce „procedur mimetycznych” (s. 161) eksperyment z zupełnie nowym słownikiem („eksperyment, doświadczenie, próba, zespołowość, projekt”; s. 159). Nie wiem, czy do końca uprawnione jest odwoływanie się w tym wypadku do słynnej pochwały seminarium przez Rolanda Barthes’a, jednego z najbardziej indywidualistycznych literaturoznawców, nawiązującego do praktyki écriture.

• 27 A. Bielik-Robson Nowa Humanistyka: w poszukiwaniu granic, w: tamże, s. 279.

26Dynamikę nadaje zbiorowi Nowa humanistyka umieszczenie w jego wnętrzu silnych i kompetentnych oponentów. Tak odczytywałbym głosy Agaty Bielik-Robson, Andrzeja Skrendy czy Michała Krzykawskiego. Bielik-Robson ustawia nową humanistykę w opozycji do tradycji oświecenia, po stronie jego krytyki ucieleśnionej przez Heideggera, obok którego patronują jej Rousseau i Marks. Ta „mieszanka”27 to swoisty pharmakon, lekarstwo i trucizna zarazem: chodzi o ograniczenie podmiotowej wolności, które obraca się w zanegowanie podmiotowości jednostkowej, rozpływającej się w swych uwarunkowaniach (gatunku, klasie, rasie, płci). Receptą ma być nowe pojednanie, które autorka projektuje, idąc tropem Adorna.

• 28 A. Skrendo Literaturoznawstwo jako nauka. Nowe szanse, stare zagrożenia, w: tamże, s. 111.

27Skrendo bardzo szczegółowo omawia dzisiejsze zawieszenie przełomu antypozytywistycznego, prowadząc, za Fleckiem i Luhmannem, do postulatu samoopisania się humanistyki, które powinno na nowo sformułować jej relacje z nauką, pod warunkiem odróżnienia tej ostatniej od technonauki oraz fundującej ją ideologii neoliberalnej. „Nie obrona humanistyki przed nauką, ale obrona nauki przed neoliberalną agendą na uczelniach oraz technonauką, której miarą nie jest wolność badań naukowych, ale ich natychmiastowa, bo wymuszona rynkową konkurencją, zastosowalność”28.

• 29 M. Krzykawski Co nowego lub praktyka biotechnofilologii, w: tamże, s. 268.

28Krzykawski przeciwstawia nowej humanistyce ideę „biotechnofilologii”29 jako „umiłowania sensu w hipertechnologicznej rzeczywistości” (s. 264), wyrażającego się w „bacznej i uważnej lekturze” (s. 268), dla której znaczenie poststrukturalizmu, znaczenie tekstowego świata nie przedawniło się.