…pomnażał się nieskończenie w przeciwległych lustrach; nużył się otwieraniem i uchylaniem okien, które odsłaniały przed nim na zewnątrz ten sam zaniedbany ogród […] Dom nie jest tak duży – pomyślał – Powiększają go półmrok, symetria, lustra, liczne lata, moja samotność…
J.L. Borges, Śmierć i busola

Oddałby ostatni grosz […], żeby napisać jedną książczynę i zyskać sławę […] Zapada więc na suchoty i strzela sobie w łeb, twarzą do ściany.
V. Woolf, Orlando

1Nie zaglądajcie w okna hrabiego Potockiego! Nie zaglądajcie w okna! Niech was nie kusi nieprzyzwoicie uchylona firanka, niedomknięta żaluzja, rozcięta stora, gra cieni na zasłonie. Nie próbujcie się domyślać, co jest w środku.

2O, niebezpieczna ciekawości, która każesz nam przekraczać granice! O, rozkoszne wścibstwo, z upodobaniem kąpiące się w strużce okiennego światła! O, obrzydliwa żądzo poznania! Tak, wiedzieć, wiedzieć za wszelką cenę. Wiedzieć i nie być wiedzianym. O, podniecająca perwersjo voyeuryzmu! Widzieć i nie być widzianym. Słyszeć i nie być słyszanym.

3Nie zbliżajcie się do okien, nie opuszczajcie bezpiecznego gniazda, ciepłej nory, nie opuszczajcie siebie! Ale oczy nie chcą się zamykać – a przecież są oknami duszy i bramami. I kto jest tak dzielny, tak wstrzemięźliwy i powściągliwy, tak w cnotach wyćwiczony, by odwrócić głowę, gdy okno wodzi na pokuszenie? Ach, zaspokoić żądzę, ach, uśmierzyć swędzące pokuśnie pożądanie!

4Świat oglądany z okna, oglądany przez okno jest jak scena, od której odgradza nas niewidzialna szyba, rampa okiennej ramy, balustrada balkonu czy tarasu. Uczestniczymy w czymś i zarazem jesteśmy na zewnątrz akcji. Jesteśmy widzami, krytykami, badaczami, korzystamy z naszej wiedzy. Jak rozkosznie, bezpiecznie i miło! Ale wystarczy krok, by konsekwencje były bolesne. Okna są niebezpieczne. O, tak!

6Ale był jeszcze uprzykrzony i nachalny Busqueros, ów kapłan ciekawości, czciciel okiennych tajemnic, mistrz podglądania przez firanki, nieszczelne sufity, dziury wywiercone w deskach, przebiegający z drabiną ulice uśpionego miasta. Poznawszy zwyczaje dziwaka, zafundował mu spektakl, który z widowni strącił go na scenę. W opuszczonym mieszkaniu, naprzeciwko okien domu don Felipe, zainstalował swoją krewną, panią Cimento oraz jej synowicę. Obie damy codziennie odgrywały przed samotnikiem osobliwą komedię cnoty i pracowitości. Nie przyjmowały u siebie nikogo i same nigdzie nie wychodziły. Dzień upływał im w milczeniu, na domowych pracach i porządkach. W kącie pokoju, dobrze widocznym z okien naprzeciw, stała szklana szafa napełniona jakimiś słoikami i flaszkami. Przy niej krzątała się pannna Cimento, odziana tylko w lekką spódniczkę i gorsecik, wykonująca jakieś tajemnicze czynności, które przyciągały oczy don Felipe i rozniecały jego ciekawość. Dzięki zręcznemu fortelowi kokietek producent atramentu wkrótce dowiedział się, że jego sąsiadka jest… producentką laku do stemplowania pism i listów, a także kolorowego atramentu!

8Albo historia szalonego Paszeka.

9„Paszeko! Paszeko! W imię twego Odkupiciela!”. Nie zaglądaj przez dziurkę od klucza, choć tam piękna Inezilla już czeka na przyjście kochanka. A serce jej bije na radość i trwogę, a oddech przyspiesza na rozkosz i ból. Nie zaglądaj, nawet w zmyśleniu! I cóż tam możesz zobaczyć? Pukiel włosów, skrawek białej, lekko piegowatej skóry, przysłoniętej nieprzyzwoicie delikatną pajęczynką koronki, sutek wychylający się spod koszuli, drżenie palców odbite w twoim oku, łakomie przyciśniętym do kawałka metalu. A co jest poza zasięgiem twojego zaglądania? Może przerażająca Orlandyna, która w jednej chwili „z powabnego dziewczęcia z zamku Sombre Roche zmienia się w ohydne monstrum”?

11Ta Orlandyna, która pokusą swojej ciekawości kusi ciekawość i żądzę kochanka. Orlandyna, która – tak jak ty – zmyśla: że ogląda się w lustrze, że rozcina firankę i przez okno śledzi igraszki rozpustników. A Tybald? Tybald już wpadł w pułapkę, już jest jej – leży w brudzie i smrodzie, wśród padliny, na gnijącym ścierwie, pokornie oczekując na boże miłosierdzie, zwiedziony niczym doktor Faustus, który chciał wiedzieć wszystko, mieć wszystko, a teraz zegar odmierza jego ostatnie godziny i nic mu już nie pomoże – ani muzyka nakręconych sprężyn, ani modlitwa pustelnika, ani słowa pociechy przyjaciela.

12Mądra Rebeko! „Powściągnij twe serce z obrazów, powściągnij twe usta z mowy (Sefer Jecira)”. Nie zbliżaj się do smugi światła, które bije zza zamkniętych drzwi. Szukaj prawdziwej jasności, otwórz Księgę Zohar, Księgę oślepiającego Blasku. Nie patrz przez dziurkę od klucza na splecione ciała i nie słuchaj muzyki miłości. Nawet jeśli tylko zmyślasz. „Rozróżniaj w mądrości i bądź mądra w rozróżnianiu!”. Nie podglądaj, patrz na drzwi! Na dziesięć desek, na 22 gwoździe. Tylko one są ci dane. Reszta to tylko złudzenie, ułamki, z których chcesz coś złożyć, rozbita mozaika, w której czai się wiele strasznych i pięknych obrazów.

13Rękopis znaleziony w Saragossie to powieść okien, tarasów, luster, dziurek od klucza, powieść wyglądania, spoglądania, podglądania, śledzenia, badania – powieść wieku świateł, powieść oświecenia przez dziurkę od klucza, through the Looking-Glass.

14I nie chodzi tu tylko o losy głównego bohatera, który przez cały czas jest śledzony przez wszechmocnych Gomelezów, poddawany eksperymentowi, badany i podglądany jak Guliwer przez olbrzymów z Brobdingnag albo lilipuci przez Guliwera w królestwie Liliputu. Ktoś kogoś podgląda, a przecież sam jest przez kogoś podglądany.

15Jak na znanym obrazie Richarda Redgrave’a: wielka twarz, wyłupiaste oczy w okrągłych okularach, które aż trzeba poprawić na nosie, bo to, co widać, jest takie małe i dziwne. I miniaturowy Guliwer w czerwonym fraku, z czarnym kapeluszem w dłoni, zgięty w szarmanckim ukłonie. Okrętowy lekarz? Kapitan Gwardii Walońskiej? Zapewne rzecz dzieje się na stole, bo obok widać pisarskie utensylia – pióro, kałamarz, pudełeczko na piasek o rozmiarach podróżnego kufra (przecież to tylko literatura – przypomina poczciwy wiktoriański malarz). A wokoło tłoczą się inne, nie mniej ciekawe twarze. Teraz moja kolej! Teraz ja! Teraz ja!

16Albo przeciwnie, Guliwer, wsparty niedbale o zamkową wieżę (mogłaby to być jakaś skała w znajomych górach Sierra Morena), patrzy w dół, a tam kłębi się lilipucie życie (jak na rycinie innego wiktorianina, Thomasa Mortena).

17Okna, lustra, dziurki od klucza rozwijają akcję Rękopisu, pojawiają się w kolejnych historiach, z których niejedna jest zwielokrotniona w wielu zwodniczych odbiciach. Przygody Alfonsa, Paszeka, Kabalisty, Rebeki, Tybalda – to wciąż ta sama opowieść. Ta sama historia widziana z różnych stron, w serii krzywych zwierciadlanych refleksów. Obraz w obrazie, teatr w teatrze, opowieść w opowieści, lustro w lustrze.

24Odkryte lustra, zamknięte okna. Otwarte okna – lustrzane historie.

25Okienny romans Avadora z Leonorą, która okazuje się potem dumną księżniczką Avila, przebiega według schematu żałosnej historii jego ojca – don Felipe di Tintero Largo. Zmienia się tylko tonacja: zamiast opera buffa przychodzi czas na opera seria:

• 12 Tamże, s. 601.

– Señor Avadoro – rzekła [księżniczka Avila] – Leonora przeznaczona jest na uszczęśliwienie kogoś swoją ręką. Stosownie do naszych obyczajów nie możesz u niej bywać, chociażbyś sam miał zostać jej mężem, wszelako powiem ochmistrzyni, aby otwierała jedną żaluzję od strony twoich okien, natomiast wymagam, aby twoje żaluzje były zawsze pozamykane.12

26Avadoro podgląda więc Leonorę przez wąski prześwit w żaluzji, oglądając tak naprawdę popisową rolę księżniczki Avila. Jest zwiedziony i oczarowany, podniecony podglądaniem, wplątany w przewrotny spektakl miłości i dumy. W ostatnim akcie Leonora umiera, a dom, w którym Avadoro zawarł dwuznaczne małżeństwo, zaczyna nawiedzać jej duch. Przerażona służba przyzywa pana, który postanawia śledzić zjawę przez okno. Odczepiwszy kilka żaluzji w nawiedzonych komnatach, czeka nieopodal na pojawienie się widma:

• 13 Tamże, s. 610.

Wieczorem udałem się na moje stanowisko, a o północy znowu to samo światło zabłysło w domu naprzeciwko. Tym razem jednak spostrzegłem, skąd pochodziło. Kobieta w bieli, z lampą w ręku, obeszła wolnym krokiem wszystkie pokoje na pierwszym piętrze, przeszła na drugie i znikła.13

29Oczywiście jak u Ann Radcliffe wszystko to jest złudzeniem. Leonora to przebrana księżniczka Avila, której duma nie pozwoliła poślubić zwykłego szlachcica. Nie ma więc żadnych widm, a ten, kto podgląda, daje się tylko łudzić.

30Lustra, okna, dziurki od klucza są groźne, wodzą i zwodzą na pokuszenie, pokazują coś, ale na odwrót albo we fragmencie, pokazują fikcje, bo lustro z natury rzeczy jest fikcją, mechanicznym odwróceniem, magicznym zwielokrotnieniem, a fragment – zadaniem do domyślenia, punktem wyjścia do hipotezy, wątłym fundamentem pracowitej intelektualnej konstrukcji.

31Lustra Potockiego nie mówią o próżności, samopoznaniu czy pokucie – to nie dawno zmętniałe lustra Narcyza albo Marii Magdaleny – są to lustra niebezpiecznej ciekawości, skazanej na złudzenia odbić, na logikę domysłu, grę wyobraźni, na nieuchronne i zabawne pomyłki przebrane w szaty poważnego wywodu – lustra i okna oświeconej episteme.

32Jak z fragmentów, kawałków, ułamków, okruchów, strzępków, skrawków, atomów wnioskować o całości? A całość kusi i domaga się naszej ciekawości. Może w tym oknie, w tej szparze, w tej dziurce od klucza jest coś, co dopełni obraz? Ale naprzeciw okna, szpary, dziurki od klucza ktoś ustawił lustro, wiele luster, i w wypukłej maszynie naszego oka odbija się tylko jego srebrzysta, zwielokrotniona, spłaszczona wypukłość. I cienie, refleksy, powidoki, słowa, które nasza wyobraźnia przerobiła na obrazy, kształty, które nasz intelekt podstępnie wydobył z chaosu wrażeń, z ciemnego światła bycia.

33Oko. Mlecznobiała, błoniasta rogówka. Kolorowa tęczówka i czarny, świdrujący otwór źrenicy. Dziurka od klucza kontrolująca obrazy, raz większa, raz mniejsza, ciasny przesmyk do tajemnicy.

36Wystarczy jednak, by z powrotem znalazł się w zamku Uzedy, a znów widzi roześmianą Eminę i jej siostrę Zibeldę. Z tarasu, przez okno, przez dziurkę od klucza, w lustrze wszystko jest inne. Ale po co te igraszki? Kto mu je zafundował? Czy tylko dla pokusy? Czy dla zawrotu głowy (już nie wiem, co widzę, co jest, a czego nie ma)? Dlaczego Alfonsowi zagradza drogę krata? Niby widzi wszystko, ale nie może przekroczyć jakiejś granicy. Cóż to za granica? Między fikcją a rzeczywistością? Prawdą a fałszem? Dlaczego może patrzeć, a nie może uczestniczyć? Coś mu się wciąż wymyka, a przecież wydaje się, że już odkrył prawdę. Poddano go próbie, a za wszystkim ukrywają się Gomelezowie i don Henryk de Sa, wielkorządca prowincji.

• 18 Tamże, s. 114.

Myślałem, że w Venta Quemada dano mi usypiający napój i następnie podczas snu przeniesiono pod szubienicę. Paszeko mógł oślepnąć na jedno oko z całkiem innego przypadku, a jego miłosne stosunki i straszna przygoda z dwoma wisielcami mogły być bajką. Pustelnik, który za pomocą spowiedzi chciał wyrwać mi tajemnicę, zdawał mi się być narzędziem Gomelezów dla doświadczenia mojej stałości.18

37Sprężynę zemsty małego Zota nakręca podsłuchiwanie i podglądanie – czy to przez dymnik prowadzący do komnaty Principina, czy to z dębu, pod którym odbywają się niefortunne zaloty bogatego wymoczka.

• 19 Tamże, s. 88.

Usadowiłem się na szczycie rozłożystego dębu w końcu ogrodu […]. Młoda dziewczyna szła ze spuszczonymi oczyma i wyrazem smutku na twarzy. Usiadła na ławce, wsparła się na marmurowym stole i zaczęła gorzko płakać […] Natenczas ujrzałem Principina zbliżającego się z kwiatami w ręku.19

38Zemsta jednak nie przynosi Zoltowi szczęścia. Zwiedziony przez księcia Rocca Fiorita, morduje swoją kochankę i jej domniemanego gacha, tracąc zarazem sławę szlachetnego rozbójnika.

46Nietrudno zauważyć, że cała historia księżnej Medina Sidonia jest lustrzanym odbiciem przypadków pięknej Elwiry. Tym razem jednak zniewaga i okrucieństwo zostają pomszczone, a Avadoro trafia do lochu bez okien i dopiero stamtąd wydostaje się na wolność, by zaraz wplątać się w przygody kawalera Toledo, Lopeza Suareza i Busquerosa – przygody, w których niebagatelną rolę odgrywa okno.

47Tym razem jest to okno metafizyczne. Niepoprawnego rozpustnika kawalera Toledo odwiedza przyjaciel szykujący się właśnie do pojedynku na śmierć i życie. Trapiony przez złe myśli, niepewny jutra, składa obietnicę:

• 27 Tamże, s. 374.

Posłuchaj, Toledo: tajemne przeczucie ostrzega mnie, że zginę, pragnę jednak, ażeby śmierć moja przydała się do twojego zbawienia. Opóźnię walkę aż do północy. Natenczas uważaj pilnie; jeżeli umarli mogą jakimi znakami dać się słyszeć żyjącym, w takim razie bądź przekonany, że przyjaciel twój nie omieszka upewnić cię o istnieniu tamtego świata.27

48A potem jest znów scena z gotyckiej powieści. Noc, rozświetlana tylko błyskami piorunów, ogłuszona szumem ulewy i biciem zegara. Dwanaście razy: bam! bam! bam! I nagle trzy puknięcia w okiennice: puk! puk! puk! Przerażony Toledo otwiera okno i krzyczy w smaganą deszczem i wiatrem ciemność:

• 28 Tamże.

– Czy zginąłeś?
– Zginąłem – odpowiedział grobowy głos.
Czy jest czyściec na tamtym świecie? – zapytał Toledo.
– Jest, i ja się w nim już znajduję – odrzekł tenże sam głos, po czym usłyszeliśmy długi, bolesny jęk 28.

49Pod wpływem nieodpartego argumentum ad fenestram, rozpustnik staje się w jednej chwili pokutnikiem: owija się w płaszcz i pędzi do kościoła świętego Rocha, by zrzucić z siebie brzemię grzechów, a potem leży krzyżem przed świętym obrazem w klasztorze kamedułów! Tak, kamedułów!

50Ale sprawa szybko się wyjaśnia. Nie ma dowodu na istnienie zaświatów. To tylko kolejna pułapka okna. Specjalista od intryg, okien i drabin, przeklęty Busqueros – w opowieści równoległej do historii kapitana Toledo – zaaranżował miłosną schadzkę kupieckiego syna Lopeza Suareza z Inezą z wyklętej przez Suarezów rodziny Moro. Czy to z wrodzonej przewrotności Busquerosa, czy na skutek zwykłej pomyłki drabina niezdarnego kochanka trafiła w niewłaściwe miejsce. Nagle ktoś gwałtownie otworzył okno i tą drogą Lopez Suarez trafił do Czyśćca, łamiąc przy okazji ramię i kalecząc nogi.

51A okno Frasquety, przez które najpierw kusi, a później straszy zazdrosnego męża?

53W całym Rękopisie jest tylko jedno okno, które – z pozoru – nie oszukuje i nie łudzi. To okno więzienia młodego Velasqueza, którego ojciec ukarał, bo młodzieniec był niezgrabny i za nic nie mógł posiąść arkanów sztuki choreograficznej.

54Velasqueza co prawda nie interesowało wcale to, co jest za oknem, lecz samo okno. Tak jakby nie ciekawił go świat, lecz medium jego poznania.

• 30 Tamże, s. 276.

Cały we łzach obróciłem oczy ku jedynemu kwadratowemu oknu znajdującemu się w izbie i zacząłem rachować szyby. Było ich dwadzieścia sześć na długość i tyleż na szerokość […] Pomnożyłem wysokość kwadratów przez szerokość i z zadziwieniem ujrzałem, że wypadła mi prawdziwa liczba szyb […] Powtórzyłem obliczenie, opuszczając jeden, a potem dwa pasy kwadratów, raz z szeregów pionowych, to znowu z poziomych. Zrozumiałem naówczas, że mnożenie jest tylko wielokrotnością dodawania i że powierzchnie dają się tak samo mierzyć jak długości.30

56Nie patrz więc w okno, geometro, nie patrz! Ucz się sarabandy! Jeszcze chwila i będziesz zgubiony. Oddasz się bez reszty złudnym rozkoszom jałowych spekulacji pomimo starań ojca, którego szczęście zniszczyło zamiłowanie do nauk ścisłych.

58Ostatnie okno Jana Potockiego znajdowało się w jego dworku w Uładówce na Ukrainie. Kiedy przyszła zima, kiedy zatrzasnął wszystkie okna w swoim Rękopisie, kiedy zamknął okiennice w swoim pokoju, zasłonił wszystkie lustra, kiedy został sam ze sobą, zrozumiał, że to już koniec. Przegrał. Wszystko, co zrobił to porażka. Niewiele zobaczył, niewiele zrozumiał, niewiele przeżył, choć tak gorliwie podglądał, podsłuchiwał i bez umiaru, bez umiaru grzeszył ciekawością. Choć zaczerniał ryzy papieru, cierpliwie układał misterne konstrukcje z kawałków tego, co zobaczył i usłyszał. A teraz to tylko ruiny i hula w nich mroźny wiatr. Wiatr i śnieg na pustyni Maroka, wiatr i śnieg pod Wielką Piramidą, wiatr i śnieg w gorących górach Sierra Morena. Juan van Worden po kolana w śniegu wymachuje szpadą. Emina i Zibelda w śnieżnej zadymce. W wietrze i śniegu maszeruje na zatracenie Wielka Armia (gdzieś tam wlecze się Alfred Potocki, który dawno zapomniał o ojcu). A wokół armia duchów: skrawki wspomnień, twarze zapisane ołówkiem pamięci, a potem niewyraźne i rozmazane, jak starte gumką, świat nieostry jak w za słabych okularach.

59Jest zimno. Coraz zimniej, choć w kominku skocznie buzuje ogień i świeca dopala się kopcącym płomieniem. I jeszcze obłoczek pary nad klawiaturą. Rozwiewam go palcami. To kawa, do której hrabia przyzwyczaił się na Wschodzie.

63Jak wiele dałby, żeby się do kogoś przytulić, przezwyciężyć samotność swojego starzejącego się ciała. Zwinąć się w kłębek, odwrócić się od okna, poskromić ciekawość, patrzeć na ścianę. Nie patrzeć na okno!

64Przy dziurce od klucza tłoczyło się kilkoro służących.
– Widać coś?
– Świeca, właśnie się dopala. Jakieś papiery? Cukiernica? Drut? Chyba pasek od szlafroka.
– A pan?
– Nie widzę. Za ciemno!
– Dlaczego ten pies tak wyje?
– Spróbujmy przez okno!
– Zamknął okiennice!

65A wtedy ktoś uchylił mauretańskiego dachu, jak Guliwer kapelusza, i spojrzał z góry. Malutki człowieczek, odwrócony od okna, skulony na łóżku. Trzyma coś w ustach. Ludzie przy dziurce od klucza. Ludzie przy oknie.

• 36 Relacja Stanisława Chołoniewskiego za: F. Rosset, D. Triaire Jan Potocki. Biografia, przeł. A. Wasi (...)

Okropny to był próg do przestąpienia. Wszakże wahanie się w tak ciężkim położeniu jeszcze mi się przykrzejszym zdało. Porywam więc świecę i wchodzę. Za mną drudzy. Wszędzie cichość wielka. Rzucam okiem po pokoju – wszędzie dość porządnie – nic w tym pomieszkaniu śmierci nie zdawało się zapowiadać gwałtownej jej ofiary. Tylko jeden zakątek, gdzie łóżko stało… ach! straszny to zakątek!... będę go długo pamiętał. Na koniec trzeba było i do niego przystąpić… Leżał na łożu Jan Potocki w szlafroku, obrócony niby twarzą do muru.36

66Byle nie patrzyć w okno, byle nie patrzyć w okno.

67Nie zaglądajcie w okna hrabiego Potockiego! Nie zaglądajcie w okna!