• 1 Zob. M. Foucault Słowa i rzeczy: archeologia nauk humanistycznych, przeł. T. Komendant, słowo/obraz (...)
• 2 Po opisie chińskiej encyklopedii Niebiański rynek łaskawych wiadomości w tekście Borgesa znajdziemy (...)
• 3 Humanistykę analogową rozumiem, podobnie jak Jonathan Sterne, nie tyle jako retorycznie poręczny ne (...)

1W przedmowie do Słów i rzeczy Michel Foucault w znamienny sposób odniósł się do zaczerpniętego z tekstu Jorgego Luisa Borgesa przykładu osobliwej taksonomii: „pewnej chińskiej encyklopedii” (najprawdopodobniej fikcyjnej), uwieczniając ją tym samym w dyskursie humanistyki1. Nie wspomniał za to o innym wzmiankowanym przez Borgesa przypadku – najzupełniej rzeczywistym katalogu opracowanym w Międzynarodowym Instytucie Bibliograficznym, organizacji finansowanej przez rząd belgijski, założonej w Brukseli w 1895 roku przez Paula Otleta wspólnie z Henrim La Fontainem2. To właśnie przypadek Otleta (1868-1944) – bibliografa, dokumentalisty, prawnika i działacza ruchu internacjonalistycznego – posłuży mi do przedstawienia jednej z historycznych form laboratorium humanistycznego i zilustrowania oraz umocnienia tezy, że humanistyka nie jest pozbawiona infrastruktury. Przypadek Otleta i powołanego przez niego Mundaneum – instytucji wymykającej się jednoznacznej formule, łączącej w sobie elementy biblioteki, archiwum, muzeum, centrum organizacji międzynarodowych – jest reprezentatywny dla humanistyki analogowej3. Zamiast koncentrować się na bardziej współczesnym przykładzie, moim celem jest uhistorycznienie obecnej „gorączki laboratoriów” i ukazanie Otleta jako prekursora zwrotu infrastrukturalnego. Reinterpretując jego dzieło w kategoriach infrastrukturalnych, próbuję wyeksponować znaczenie infrastruktury badawczej w laboratorium humanistycznym.

• 4 Zob. M. Bal Quoting Caravaggio: contemporary art, preposterous history, University of Chicago Press (...)

2Czerpiąc w niebezpośredni sposób z archeologii wiedzy Michela Foucaulta, w swojej analizie laboratoryjnej infrastruktury sonduję jej możliwe prefiguracje – a właściwie wolałabym powiedzieć: prepostfiguracje, by zachować Foucaultowską myśl o nieciągłościach w polu wiedzy i wykorzystując pojęcie preposteryjności Mieke Bal. Koncepcja ta zasadza się na idei rekonfiguracji przeszłości przez to, co nastąpiło później; to sposób interpretacji, który zakłada zamierzone anachronizmy. Poszukiwanie prepostfiguracji obserwowanego we współczesnej humanistyce urodzaju laboratoriów także jest wyrazem nieliniowego spojrzenia wstecz, czytania „starego” poprzez „nowe”4. Znaczenie infrastruktury badawczej można rozumieć dwojako – może oznaczać zarówno ważność, bycie godnym uwagi, jak i możność przekazywania znaczenia, a to ostatnie w perspektywie studiów nad mediami jawi się jako epistemicznie nacechowane – przekazywanie znaczenia jest więc jednocześnie jego kształtowaniem. Podjęcie kwestii znaczenia infrastruktury badawczej oznacza zatem uznanie, że narzędzia, układy przestrzenne i zasoby mogą wpływać na procesy tworzenia wiedzy humanistycznej. Laboratorium humanistyczne pojmowane jako modus poznania (niesprowadzające się do miejsca, instytucji czy metafory) wiązałoby się z urefleksyjnieniem własnego usytuowania i technologicznego zapośredniczenia – przyjmuję, że skupienie na infrastrukturze stanowi jeden z wyróżników tego modusu.

• 5 Wśród prowadzonych równolegle przedsięwzięć badawczych trzeba wymienić projekt The Lab Book: D. Wer (...)
• 6 O rozmachu krytycznych studiów nad infrastrukturą może świadczyć obszerna bibliografia opracowana i (...)
• 7 Por. research infrastructure (S. Anderson What are research infrastructures?, „International Journa (...)
• 8 Albo wtedy, gdy – jak w przypadku HRAF w LAS – infrastruktura humanistyczna okazuje się właściwie i (...)

3Nietrudno zauważyć dziś rosnące zainteresowanie laboratoriami humanistycznymi – ich wczesnymi formami, a także ich wymiarem infrastrukturalnym5. Infrastruktura (nie tylko ta laboratoryjna) znalazła się w centrum uwagi nowego multidyscyplinarnego pola – pod szyldem krytycznych studiów nad infrastrukturą (critical infrastructure studies) rozwijana jest refleksja z zakresu STS, medioznawstwa, humanistyki cyfrowej, sztuki i dizajnu, sięgająca do wcześniejszych ujęć tej tematyki znanych z etnografii, historii, inżynierii czy informatyki6. W tym nowym polu mieszczą się również węziej zakrojone badania nad (humanistyczną) infrastrukturą badawczą, wyróżnianą ze względu na specyficzny cel, kontekst i społeczność, w których jest stosowana. W literaturze przedmiotu znajdziemy różne, aczkolwiek częściowo zbieżne określenia: infrastruktura badawcza, infrastruktura wiedzy, naukowa infrastruktura informacyjna, cyberinfrastruktura, infrastruktura akademicka, infrastruktura humanistyki7. Zachowanie złożoności tej bogatej terminologii może się okazać owocne, gdyż prowadzi do łączenia spostrzeżeń płynących z tych różnych podejść. O ile warto poszukiwać specyfiki specjalistycznych narzędzi, zasobów, instytucji czy standardów umożliwiających badania humanistyczne, o tyle czasem słuszne jest odniesienie do infrastruktury tout court (gdy mamy na uwadze, że dostosowane do potrzeb akademików infrastruktury są zazwyczaj osadzone w infrastrukturach o ogólniejszym charakterze i zasięgu)8.

• 9 L.C. Young Innis’s infrastructure, „Cultural Politics” 2017 vol.13, no. 2, s. 231.
• 10 A. Carse Keyword: Infrastructure – how a humble French engineering term shaped the modern world, w: (...)
• 11 Tamże, s. 29. W słowniku Skrzydlate słowa podano, że wyraz „infrastruktura” pojawił się w 1875 roku (...)

4Infrastruktura, choć „tak stara jak cywilizacja”9, wydaje się dziś znów modnym hasłem. Współczesne słowniki języka polskiego notują, że infrastruktura obejmuje kluczowe dla funkcjonowania społeczeństwa urządzenia i usługi w dziedzinach takich, jak transport, komunikacja, energetyka, szkolnictwo, służba zdrowia i prawo. Jak wskazał Ashley Carse, w angielszczyźnie termin ten pojawił się w ogólnym użyciu na początku lat 60. XX wieku, stopniowo tracąc wcześniejsze militarne zabarwienie. Oznaczając dosłownie strukturę poniżej lub wewnątrz, służył do uwypuklania głębi i hierarchii, ale obecnie w języku humanistyki i nauk społecznych zyskuje na atrakcyjności ze względu na konotacje z „usytuowanym, niejednorodnym i codziennym” i zamiast tego nabiera raczej „spłaszczonego” charakteru10. Co ciekawe, korzeni tego słowa można szukać już w języku francuskiej inżynierii lądowej końca XIX wieku – wtedy odnosiło się przede wszystkim do prac budowlanych wykonywanych przed ułożeniem torów kolejowych, a także do samego podtorza11. Zatem tory, pociągi i stacje kolejowe – które często wyobrażamy sobie jako infrastrukturę par excellence – źródłowo stanowiły właściwie superstrukturę.

• 12 S.L. Star The ethnography of infrastructure, „American Behavioral Scientist” 1999 vol. 43, no. 3, s (...)
• 13 S.L. Star, K. Ruhleder Steps toward an ecology of infrastructure: design and access for large infor (...)
• 14 S.L. Star The ethnography of infrastructure, s. 381-382.
• 15 L. Parks „Stuff you can kick”: toward a theory of media infrastructures, w: Between humanities and (...)
• 16 S. Mattern Scaffolding hard and soft – infrastructures as critical and generative structures, „Sphe (...)

5Już nawet ten etymologiczny detal pozwala sobie uzmysłowić, że sens infrastruktury – oprócz skojarzenia z namacalną materialnością – objawia się w przenikaniu się warstw, płaszczyzn czy powierzchni, w migotaniu między różnymi planami, figurą a tłem. Jak pisała Susan Leigh Star, przedstawiając relacyjną koncepcję infrastruktury, „to, co dla jednego stanowi infrastrukturę, dla innego jest tematem albo problemem”12. W podobnym duchu Star i Ruhleder proponowały, by przenieść uwagę z tego, czym jest infrastruktura na to, kiedy możemy o niej mówić13. Star zdefiniowała także cechy pozwalające zidentyfikować infrastrukturę: jest wbudowana w inne struktury i porządki, przezroczysta (widoczna głównie w razie awarii), modularna, kształtowana przez konwencje, przyswajana w ramach wspólnoty praktyk, ma znaczny zasięg, ucieleśnia standardy14. Konceptualizacja infrastruktury jako niejednorodnej i relacyjnej oznacza więc wzięcie pod uwagę zarówno narzędzi, budowli, instalacji, leżących u ich podstaw protokołów, idei, norm, jak i jej ludzkich konstruktorów i operatorów. Nie chodzi tylko o „rzeczy, które można kopnąć”15, choć rzeczywiście solidne przedmioty często o imponującej skali stanowią nieraz emblematyczne przykłady infrastruktury. Zresztą nie inaczej jest w przypadku Otleta – tu najlepszym przykładem byłby jego bogaty Uniwersalny Rejestr Bibliograficzny (Repertoire Bibliographique Universel), liczący do 1934 roku ponad 15 milionów kart katalogowych umieszczonych w specjalnie w tym celu wyprodukowanych, masywnych drewnianych kartotekach zajmujących wraz z innym kolekcjami skrzydło w brukselskim Palais du Cinquantenaire. Infrastrukturę akademicką rozumiem zatem jako „twarde i miękkie rusztowanie”16 badań (by użyć sformułowania Shannon Mattern). Obejmuje ona (analogową) materialność i (cyfrową) niematerialność; fizyczne obiekty i systemy oraz trudniej uchwytne zwyczaje, instytucje, zasady czy regulacje.

• 17 Przemiany humanistyki cyfrowej porządkuje się (za Jeffreyem Schnappem i Toddem Presnerem), wyszczeg (...)
• 18 J.D. Peters The marvelous clouds: toward a philosophy of elemental media, University of Chicago Pre (...)
• 19 J.D. Peters The marvelous clouds, s. 34.

6Wraz z upowszechnianiem się metod cyfrowych humanistyka bywa coraz częściej analizowana przez pryzmat infrastruktury, a epistemicznym konsekwencjom tego nowego instrumentarium przygląda się choćby trzecia fala humanistyki cyfrowej17. Zainteresowanie tym zbliżeniem z „nienatywnymi” dla humanistyki technologiami cyfrowymi raczej wzmaga wrażenie, że mamy do czynienia z nową sytuacją. Jednak, jak pokazuję w tym tekście, skłania też do konstatacji, że humanistyka już wcześniej polegała na różnych infrastrukturach wiedzy, jakkolwiek wydają się one dziś dobrze „oswojone”, niemal w pełni znaturalizowane. O infrastrukturze humanistyki analogowej, która w pewnej mierze nadal współtworzy nasze środowisko pracy, nie myślimy już w kategoriach innowacji – jej elementy „wycofują się na dalszy plan i stają się bardziej ontologiczne”18. Problem z infrastrukturą humanistyczną polega bowiem na tym, że często nie jest ona wcale rozpoznawana. Z jednej strony można twierdzić, iż jest tak właśnie dlatego, że przecież z zasady jest transparentna lub – używając innej zmysłowej metafory – niema. Jeśli na co dzień jej nie dostrzegamy, oznacza to, że dobrze funkcjonuje – wszak „modus operandi infrastruktury to wycofanie”19. Z drugiej jednak strony prześlepianie infrastruktury w naukach humanistycznych może wynikać z naszych przedsądów i poznawczej rutyny.

• 20 Rayward opublikował biografię Otleta (zob. W.B. Rayward The universe of information: the work of Pa (...)
• 21 Muzeum i Archiwum Mundaneum zostało oficjalnie otwarte w Mons w 1998 roku. Doprowadziło to z pewnoś (...)
• 22 Zob. np. A. Seweryn Paul Otlet (1868-1944) – klasyk i inspirator. Zarys biografii, „Praktyka i Teor (...)
• 23 Otletologia wydaje się już tak bogata, że nie sposób wymienić tu wszystkich ważniejszych prac. Prze (...)

7Chociaż na kilkadziesiąt lat po śmierci Paula Otleta w 1944 roku jego dokonania popadły w zapomnienie, nie jest on współcześnie postacią zupełnie nieznaną. Dzięki skrupulatnej pracy badawczej i translatorskiej W. Boyda Raywarda jego twórczość została odkryta na nowo pod koniec lat 60.20 Poza pionierskimi studiami Raywarda spuścizna Otleta jest porządkowana i studiowana w muzeum i archiwach Mundaneum w belgijskim Mons21. W środowisku bibliotekoznawców i informatolożek – także w Polsce22 – Otleta nie trzeba zatem przedstawiać. W szerszych kręgach i w obiegu pozaakademickim jego nazwisko i osiągnięcia nie są jeszcze powszechnie znane, ale i to się zmienia dzięki pracom teoretyków informacji i dokumentacji (Michael Buckland, Ronald Day), historyków architektury, nauki i mediów (Wouter van Acker, Charles van den Heuvel, Markus Krajewski) oraz dokumentalistów i dziennikarzy (Françoise Levie, Alex Wright)23. Biorąc pod uwagę obfitość studiów otletologicznych i dostępność zwięzłych opracowań, nie zamierzam streszczać tu twórczości Otleta, jego licznych inicjatyw i pomysłów na temat bibliografii, muzealnictwa, dokumentacji, edukacji czy internacjonalizmu. Zamiast tego chcę poddać (re)lekturze wybrane jego teksty, archiwalia oraz materiały wizualne, koncentrując się na kwestiach laboratorium i infrastruktury, czyli tych aspektach, które nie były dotąd eksponowane w recepcji myśli Otleta.

• 24 Odpowiednio: W.B. Rayward Visions of Xanadu: Paul Otlet (1868-1944) and hypertext, „Journal of the (...)
• 25 Zob. G. Rockwell As transparent as infrastructure: on the research of cyberinfrastructure in the hu (...)
• 26 L. Parks „Stuff you can kick”: toward a theory of media infrastructures, s. 357.

8Otlet był paradygmatycznym pionierem. Pisano już o nim jako o inicjatorze hipertekstu, pomysłodawcy Webu, internetu i sieci semantycznej, teoretyku interfejsu avant la lettre i ojcu „cybernetycznej episteme” fundującej humanistykę cyfrową24. Nazwanie go prekursorem zwrotu infrastrukturalnego – który ogłoszono we współczesnej humanistyce25 – również nie byłoby przesadą. Choć on sam nie posługiwał się wprost kategorią infrastruktury – termin ten nie pojawia się w jego pismach – to kwestie infrastrukturalne dotyczące różnych elementów produkcji i organizacji wiedzy, wydają się lejtmotywem jego działalności. Moglibyśmy powiedzieć, że Otlet wykazywał się specyficzną „dyspozycją infrastrukturalną”26 – myślał w kategoriach (intelektualnych) zasobów i ich dystrybucji, a nawet antycypował współczesne zainteresowania i konceptualizacje infrastruktury. Także koncepcję laboratorium – tym razem wyrażaną explicite w Otletiańskiej myśli – można wiązać z ową szczególną dyspozycją czy wyobraźnią.

• 27 Palais Mondial (Pałac Światowy), otwarty przez Otleta i La Fointaine’a w 1910 roku w Palais du Cinq (...)

9Laboratorium bywa dziś opisywane jako przestrzeń czy miejsce, które ma swoją infrastrukturę lub jest swoistą infrastrukturą humanistyki (obserwujemy tu znów właściwość infrastruktury działającej niczym urządzenie fokalizujące, przenosząc naszą uwagę między kolejnymi planami). Laboratorium nie służyło Otletowi jako główna etykieta czy szyld zakładanych przez niego instytucji27, ale na uwagę zasługuje, że słowo to pojawiło się w jego dziele w odniesieniu do nauk humanistycznych już na początku XX wieku. Koncept laboratorium nie zajmował w projekcie Otleta centralnego miejsca, lecz z czasem wyraźnie zyskał na znaczeniu. Nie został przez niego rygorystycznie opracowany ani zdefiniowany w sposób jednoznaczny – mieni się raczej różnymi odcieniami, których krótką analizę przedstawiam poniżej.

• 28 Otleta moglibyśmy uznać za propagatora wizualizacji wiedzy czy, mówiąc zupełnie współcześnie, proje (...)
• 29 International organisation and dissemination of knowledge. Selected essays of Paul Otlet, s. 189.
• 30 P. Otlet Traité de documentation: le livre sur le livre, théorie et pratique, Editiones Mundaneum, (...)

10Oprócz francuskiego laboratoire Otlet niekiedy stosował łacińskie określenie Laboratorium. Egzegeza tego powracającego przez kilka dekad wątku wymaga sięgnięcia do jego publikacji, niepublikowanych notatek oraz rysunków, schematów i tablic Encyclopedia Universalis Mundaneum (EUM)28. Najwcześniejsza wizja laboratorium w kontekście nauk humanistycznych pojawiła się u Otleta w odniesieniu do biblioteki. Rozczarowany tradycyjnymi sposobami organizacji i funkcjonowania bibliotek (które przypominały mu muzea albo „depozyty bez życia”), w 1920 roku chciał przekształcać te ostatnie „w biura dokumentacji i laboratoria pracy intelektualnej”29. Wyobrażając sobie bibliotekę jako laboratorium, widział ją jako instytucję wspólnototwórczą, zorientowaną na edukację oraz aktywne upowszechnianie wiedzy, a nie jedynie na gromadzenie i przechowywanie materiałów30.

• 31 Zob. A. Kil, J. Małczyński, D. Wolska, Ku laboratorium humanistycznemu, „Teksty Drugie” 2017 nr 1, (...)
• 32 Archiwa Mundaneum, Mons, notatka nr 6511, P. Otlet Palais Mondial. Laboratoire de materiel didactiq (...)
• 33 Archiwa Mundaneum, Mons, notatka nr 7067, P. Otlet Laboratoire d’Etudes et Ateliers du Mundaneum, 2 (...)

11Inne rozumienie laboratorium zawiera sześć niepublikowanych maszynopisowych notatek Otleta powstałych w okresie od 1928 do 1934 roku. Laboratorium, łączone z pracownią i warsztatem (w kilku nazewniczych konfiguracjach, np. Atelier-Laboratoire-Ouvroir du Mundaneum czy Laboratoire-Atelier-Etudes Mundaneum, czyli LAEM), jest tu odpowiednikiem grupy roboczej odpowiedzialnej za różne zadania w Mundaneum: katalogowanie zbiorów, tworzenie wizualizacji i pomocy dydaktycznych, przygotowywanie wystaw muzealnych, rekrutowanie wolontariuszy, budowanie wokół Mundaneum społeczności. Otlet akcentował rolę współpracy (choć rozumiał ją raczej jako pracę „zebraną” niż zespołową31), określał stosowane w laboratorium metody pracy: „1) ustne lub pisemne prezentacje, 2) dyskusje, 3) dezyderaty na temat problemów do rozwiązania, 4) prezentacja rozwiązań, 5) budowanie urządzeń”32, i formułował jego cele: „prototypowanie, praktyki (staże studenckie), współpraca i zakładanie filii Mundaneum (tworzenie sieci)”33. W perspektywie preposteryjnej interpretuję te działania i postulaty jako bliskie założeniom medialabów, laboratoriów humanistyki cyfrowej, laboratoriów społecznych, fablabów czy przestrzeni zwanych z angielskiego makerspaces. Dostrzeżenie w Laboratoire-Atelier Mundaneum nieoczywistego prekursora współczesnych labów – z właściwą im orientacją na zespołowe uczenie się przez działanie, majsterkowanie, wykorzystywanie nowych technologii i przekraczanie instytucjonalnych granic – odsłania częściowo fascynującą genealogię przedsięwzięć, którym zwykliśmy przypisywać raczej krótką historię.

• 34 Na tablicy przedstawiającej rozwój Mundaneum laboratorium jest oznaczone piktogramem przedstawiając (...)

12Kolejnym wcieleniem Otletiańskiego laboratorium – tym razem bardziej metaforycznym – jest fabryka. To nałożenie się laboratorium i fabryki u Otleta właściwie łatwo przeoczyć – raz pojawia się jako pewien detal wizualny (piktogram na tablicy EUM)34, innym razem jako dość nieoczywisty tytuł ilustracji, na który komentatorzy nie zwrócili dotąd uwagi.

• 35 Opieram się tu na interpretacjach Woutera van Ackera i Charlesa van der Heuvela. Zob. W. van Acker (...)
• 36 Zob. B. Latour Science in action: how to follow scientists and engineers through society, Harvard U (...)

13Chodzi o Laboratorium Mundaneum (1937) – rysunek, który nawiązując do ówczesnych innowacji w metalurgii35, przedstawia Mundaneum jako „elektrownię dokumentacji” lub fabrykę wiedzy z dymiącymi kominami w tle i konwertorem Bessemera na pierwszym planie. Konwertor oczyszcza różne rodzaje materiałów wydobyte z rudy dokumentów, a uzyskana w wyniku tej rafinacji informacja jest dzielona na mniejsze części i przygotowywana do publikacji za pomocą uniwersalnej klasyfikacji dziesiętnej (UKD), zilustrowanej jako lokomotywa wprawiająca w ruch proces rozpowszechniania wiedzy. Przywołując Latourowskie porównanie faktów do pociągów, które bez sieci kolejowej nie opuszczą małego światka akademii36, moglibyśmy uznać, że Laboratorium Mundaneum przedstawia UKD jako kluczową infrastrukturę umożliwiającą obieg wiedzy. Wspomniany obraz można zatem zinterpretować jako ilustrację (avant la lettre) idei Latoura dotyczącą laboratoryzacji świata, tym razem jednak przy użyciu narzędzi bibliograficznych wypracowanych w ramach humanistyki i nauk społecznych, nie zaś inżynierii czy przyrodoznawstwa.

• 37 Jak dowodzi van Acker, Otlet stworzył specyficzny język wizualny. Mundaneum było często przedstawia (...)
• 38 P. Otlet Monde. Essai d’universalisme: connaissance du monde, sentiment du monde, action organisée (...)
• 39 Tamże, s. 448.

14Laboratorium zaczęło w końcu oznaczać dla Otleta jedną z konstytutywnych części Mundaneum, jego wyspecjalizowaną jednostkę badawczą (oddzieloną jednak od dydaktyki, powierzonej Uniwersytetowi Międzynarodowemu, także działającemu w ramach Mundaneum). Ta wizja tak się utrwaliła, że Laboratorium stanowiło element pięcioczęściowej struktury, którą Otlet opracował i przedstawiał w formie piramidy umieszczanej również na planszach encyklopedii, nad którymi pracował pod koniec życia37. Ponadto w swojej ostatniej książce Monde Otlet podawał przykłady świadczące o tym, że koncepcja laboratorium coraz mocniej władała jego wyobraźnią – pisał o wszechświecie i Ziemi jako ogromnych laboratoriach fizyki i geologii oraz wyobrażał sobie analogiczne do technicznego laboratorium innowacji społecznej38. Co ciekawe, charakterystyka Mundaneum przedstawiona w Monde koresponduje (choć tylko w pewnym stopniu) z koncepcją laboratorium humanistycznego jako modusu poznania – Mundaneum stanowiło według Otleta nie tylko miejsce czy organizację, ale oznaczało jednocześnie „ideę, instytucję, metodę, materialny korpus zbiorów, budynek, sieć”39. Wreszcie za ironię losu można uznać ostatnie (mimowolne) złączenie dzieła Otleta z laboratorium – zbiory Mundaneum, po wydaleniu ich przez władze z Palais Cinquantenaire w 1934 roku znalazły schronienie w miejscu historycznie i funkcjonalnie związanym z laboratorium, mianowicie w dawnym teatrze anatomicznym w Parc Léopold w Brukseli.

• 40 Ten temat wymagałby właściwie osobnego opracowania. Bez wątpienia XIX-wieczny pozytywizm stanowił k (...)
• 41 Spośród licznych organizacji, które Otlet powołał, dwie przetrwały po jego śmierci – Międzynarodowy (...)
• 42 International organisation and dissemination of knowledge. Selected essays of Paul Otlet, s. 83-84.

15Podejście Otleta stanowi przykład myślenia zorientowanego na infrastrukturę, które mimo pozytywistycznego rodowodu40 pod wieloma względami może być nadal inspirujące dla humanistów i warte jest przypomnienia. Otlet pisał o konieczności stworzenia podstawy czy fundamentu organizacji wiedzy i, niejako antycypując współczesne koncepcje infrastruktury, uwzględniał w swoich pracach jej różne formy: standardy i normy, aparaturę, instytucje41, architekturę, a także ludzi: „Czytacze (readers), abstraktorzy, systematyzatorzy, skrótacze (abbreviators), podsumowywacze i wreszcie syntezorzy to osoby, których rolą nie będą oryginalne badania ani tworzenie nowej wiedzy. Ich zadaniem będzie raczej zachowanie tego, co zostało odkryte, gromadzenie naszych zbiorów intelektualnych, klasyfikowanie elementów wiedzy”42.

• 43 Tamże, s. 74.
• 44 Tamże, s. 79.

16Otlet był także inicjatorem nowej dyscypliny – postulowane przez niego nauki o bibliografii i dokumentacji (sciences des bibliographiques et la documentation) miały za zadanie „stworzyć intelektualną maszynerię do jednoczesnego i stałego rozwoju wiedzy”43. W 1903 roku, pisząc o zjawisku przeciążenia informacyjnego, sugerował, że nowa dyscyplina może zaoferować jego teoretyczne i, co ważniejsze, praktyczne rozwiązania: „w końcu pracownicy intelektualni będą dysponować precyzyjnym i wszechstronnym narzędziem do nauki i zdobywania informacji, zdolnym w każdej chwili odpowiedzieć na pytania, które będą do niego kierowane w dwojakiej formie: «jakie prace zostały opublikowane na dany temat? Jakie prace zostały opublikowane przez danego autora?»”44. Tym narzędziem był Uniwersalny Rejestr Bibliograficzny (główny katalog w Mundaneum), a w przedstawionych przez Otleta pytaniach rozpoznajemy dziś logikę haseł wpisywanych w wyszukiwarki.

• 45 A.R. Galloway Protocol vs. institutionalization, w: New media, old media: a history and theory read (...)
• 46 O Warburgiańskim laboratorium i jego infrastrukturze pisze Karolina Charewicz-Jakubowska w rozdzial (...)
• 47 International organisation and dissemination of knowledge. Selected essays of Paul Otlet, s. 35.
• 48 G. Didi-Huberman The surviving image: phantoms of time and time of phantoms: Aby Warburg’s history (...)

18Co więcej, UKD może być postrzegana w kategoriach działania „protokologicznego” (protocological) – jak nazwał to Alexander Galloway – w erze mediów analogowych. Protokoły wprowadzają standaryzację, by umożliwić otwartość i szerokie zastosowanie. „Protokologiczne zachowanie” to dzielenie się technologią nawet z konkurencją, a nie traktowanie jej jako dobra komercyjnego45. By lepiej naświetlić ten rys myśli Otleta, możemy porównać go z przypadkiem Aby’ego Warburga, który także zaadaptował na własny użytek koncepcję laboratorium46. Żyli w podobnym czasie i łączyło ich zainteresowanie instytucją biblioteki i sposobami organizowania książek (za pomocą nieodłącznych fiszek). O ile jednak Otlet działał w myśl zasady „miejsce dla wszystkiego i wszystko na swoim miejscu”47, o tyle Warburg upodobał sobie bardziej elastyczny, idiosynkratyczny porządek, sprzeczny z rygorem UKD. (Rzecz jasna zupełnie inaczej wyobrażali sobie zakres i ogólną rolę swoich zbiorów). Georges Didi-Huberman, spekulując, dlaczego Warburg zaprzągł ideę laboratorium do swej pracy, tłumaczył, że chciał on w jednym miejscu zgromadzić i zrozumieć splątania i zawiłości Nachleben der Antike, co nie mogło się udać w „bezpośredniej obserwacji” żadnego rodzaju – dlatego „trzeba było wymyślić nową formę zbierania i ekspozycji”. Do tego miała mu służyć zarówno biblioteka ze swoją specyficzną klasyfikacją, jak i Atlas obrazów Mnemosyne, które Didi-Huberman nazywa „protokołami eksperymentalnymi”48.

• 49 Zob. International organisation and dissemination of knowledge. Selected essays of Paul Otlet, s. 3 (...)
• 50 A.R. Galloway Protocol vs. institutionalization, s. 196.

19Podobnie atlas Encyklopedia Universalis Mundaneum Otleta, jego pomysł na bibliotekę (jako laboratorium pracy z dokumentami) i uniwersalna klasyfikacja dziesiętna były w pewnym sensie protokołami stworzonymi właśnie w celu gromadzenia i przekazywania wiedzy. Z jednej strony w zamyśle Otleta miały one zdetronizować i zdekonstruować książkę jako zamkniętą formę, uczynić z niej „maszynę do myślenia”, kawałkując jej treść zapisywaną na nowo na oddzielnych kartach o jednolitym formacie, gotowych do przetasowania i ponownego złożenia w inny sposób. Otlet był przekonany, że sposoby definiowania problemów naukowych oferowane przez tablice uniwersalnej klasyfikacji dziesiętnej nie są tożsame z debatami naukowymi na ich temat, nie próbują ograniczać wyobraźni uczonych ani narzucać żadnego naukowego konsensu49. Z drugiej jednak strony nietrudno zauważyć, że UKD była czymś zupełnie innym niż „zasada dobrego sąsiedztwa”, którą stosował w swojej Bibliotece Warburg; wydaje się nieelastyczna, autorytatywna, niedostosowana do indywidualnych słowników i kategoryzacji badawczych. Ale, jak zauważa Galloway, to właśnie nieodłączny paradoks protokołów: jeśli mają być skuteczne (nawet „politycznie postępowe”), standaryzują i sprawują kontrolę i dlatego wydają się nam „reakcyjne”50.

• 51 International organisation and dissemination of knowledge. Selected essays of Paul Otlet, s. 27.
• 52 Otlet w liście do Patricka Geddesa, cyt. za: W.B. Rayward The universe of information, s. 297.
• 53 International organisation and dissemination of knowledge. Selected essays of Paul Otlet, s. 26.

20Otlet wyobrażał sobie, że jego inicjatywy – ujednolicone tablice EUM i ich specyficzny język wizualny, katalogi kartkowe oraz UKD – znajdą zastosowanie w komunikacji naukowej, gdyż według niego „to, co uczeni całkiem słusznie chcą robić, to przechodzić od tego, co znane do nieznanego, korzystać z pracy wszystkich, którzy ich poprzedzili, posuwając badania naukowe do przodu, unikając nieświadomego powtarzania i straty cennego czasu”51. Uważał, że prowadzenie badań oznacza „przemyśliwanie wciąż tych samych kwestii, pogłębianie ich, lepsze klasyfikowanie, korelowanie, znajdowanie dla nich żywszej formy wyrazu, upraszczanie ich prezentacji, a przede wszystkim czynienie ich mniej «lokalnymi»”52. Zamierzał usprawnić tak rozumiany proces badań. Wyobrażając sobie szeroki (globalny) zasięg swoich idei, chciał, aby jego klasyfikacja była „stabilna” i „wyrażona w języku międzynarodowym – języku liczb”53. Domyślnie miała służyć więcej niż jednemu badaczowi, a nawet więcej niż jednej bibliotece-laboratorium. Dlatego też, próbując wyjaśnić różnice między „protokołami” Warburga i Otleta, możemy zauważyć, że te ostatnie już z założenia były infrastrukturalne.

• 54 W dosłownym tłumaczeniu: hakowanie vs ględzenie. O znaczeniu i historii tego nieco mylącego rozróżn (...)

21Życie zawodowe Otleta od początku było związane z dziedziną bibliografii – po studiach prawniczych pracował nad katalogowaniem literatury o tematyce prawnej i wtedy też zainteresował się systemem publikacji w naukach społecznych i politycznych. Wykazywał predyspozycje badawcze, wiele publikował, wykładał również na Nowym Uniwersytecie w Brukseli, choć nie szedł formalną drogą kariery akademickiej. Jednocześnie pozostawał aktywnym na arenie międzynarodowej działaczem o zdecydowanych poglądach internacjonalistycznych i pacyfistycznych. Otlet zaciera rozróżnienia, do których obecnie się odnosimy, zwłaszcza w dyskusjach nad humanistyką cyfrową i jej tożsamością, takie jak budowanie/tworzenie (building/making) i teoretyzowanie czy interpretowanie, czasem też ujmowane przewrotnie w haśle hack vs yack54. Co więcej, jego działalność sugeruje, że do ról teoretyka-interpretatora i praktyka-twórcy można by jeszcze dodać tego, kto dba o utrzymanie infrastruktury. W języku angielskim na takie osoby mówi się maintainers, co – w zależności od kontekstu i branży – moglibyśmy przełożyć jako: serwisanci, konserwatorzy, opiekunowie, a odnosząc to bliżej do humanistycznych zbiorów i narzędzi – może także kustosze czy kuratorzy.

• 55 „Wystawy światowe niezwykle zajmowały Paula Otleta i Henriego La Fontaine’a. Były szczególną okazją (...)
• 56 Zob. International organisation and dissemination of knowledge. Selected essays of Paul Otlet, s. 2 (...)

22Otlet cieszy się dziś statusem pioniera – zgodnie z powszechnym przekonaniem jego prace cechowała innowacyjność, m.in. technologiczna. Trzeba zauważyć, że pod względem wykorzystanych technologii i ich zaawansowania projekty Otleta były w rzeczywistości dość wyrafinowane, nawet jeśli z dzisiejszej perspektywy trudno odnieść takie wrażenie. Warto pamiętać, że kartoteki wraz ze wszystkimi urządzeniami peryferyjnymi oraz specjalnymi meblami produkowanymi przez Library Bureau (firmę założoną przez Deweya) i używanymi w Mundaneum, były wówczas nowinkami technicznymi, emanującymi nowoczesnością i celebrowanymi na wystawach światowych55. Otlet chciał się znajdować w technologicznej awangardzie, przyswajając sobie szybko nowe wynalazki – znane mu były karty dziurkowane Holleritha, audycje radiowe i eksperymentalne programy telewizyjne. Wymyślał też własne urządzenia, o których wiedział, że ich realizacja będzie możliwa dopiero w przyszłości. Udanym projektem (z 1925 roku) był jego pomysł stworzenia książki mikrofotograficznej, archiwizującej materiały zarejestrowane w postaci mikroform; nad jego wcieleniem w życie pracował razem z Robertem Goldschmidtem56.

• 57 Zob. opis sesji specjalnej MLA 2018 dotyczącej badań nad infrastrukturą: Critical infrastructure st (...)
• 58 A. Wright Cataloging the world, s. 10.
• 59 G. Rockwell As transparent as infrastructure.

23Odwrotną stroną tej technicznej wynalazczości i innowacyjności Otleta jest kwestia wynikająca w zasadzie z charakteru samej infrastruktury, którą we współczesnych analizach określa się jako „naprawę, dbałość i utrzymanie [repair, care and maintenance]”, przeciwstawianą „innowacji i destrukcji [disruption]”57. Dobrze funkcjonująca infrastruktura wymaga stałego, rozciągniętego w czasie zaangażowania – nie buduje się jej w jeden dzień. Z perspektywy infrastrukturalnej pozytywnie waloryzowane są więc trwałość, odnawialność i długofalowość. Otlet wydawał się rozumieć dobrze tę potrzebę. Choć angażowały go nowe pomysły i współprace (z Le Corbusierem, Ottonem Neurathem, Hendrikiem Andersenem), to nie przestał zabiegać o utrzymanie Mundaneum, a o zabezpieczenie jego siedziby i funduszy było trudno szczególnie po tym, jak władze wycofały dotacje i pozwolenie na rezydowanie w Palais Cinquantenaire. W obliczu wojennej zawieruchy w 1940 roku Otlet tak usilnie szukał ochrony dla swoich zbiorów, że zwracał się o wsparcie zarówno do Roosevelta, jak i Hitlera58. Jednocześnie, jakby pamiętając, że „infrastruktura badawcza to nie badania”, a „projekty infrastrukturalne nie powinny stać się celem samym w sobie”59, nie tracił z oczu wielkich ideałów, wyobrażając sobie, że proponowane przez niego rozwiązania będą miały zasadnicze znaczenie dla zaprowadzenia pokoju na świecie, współpracy międzynarodowej i uniwersalnej syntezy wiedzy.

• 60 S.J. Jackson Material care, w: Debates in the digital humanities 2019, ed. by M.K. Gold, L.F. Klein (...)
• 61 J.D. Peters The marvelous clouds, s. 33.
• 62 Paul Rabinow, Stephen Collier i George Lakoff, założyciele Laboratorium Antropologii Współczesności (...)
• 63 Peter Burke w odniesieniu do szkoły Annales nazywa to potrzebą tradycji innowacji. P. Burke What is (...)

24Jak zauważył Steven J. Jackson w eseju Material Care, w humanistyce i naukach społecznych problem tytułowej „troski” (dbałości, uważności, pieczy) zaczyna zyskiwać coraz większą rangę i może pomóc nam „rozpoznać różne formy pracy i zaangażowania, odwodząc od zaabsorbowania kwestiami nowości i dizajnu”60. Mówiąc w wypadku humanistycznej infrastruktury o jej „kustoszach” czy „kuratorach”, odnosimy się do łacińskiego źródłosłowu tych wyrazów i owej material care, łącząc pracę utrzymywania (maintenance) z troską. Zainteresowanie infrastrukturą mogłoby, jak sądzę, przeorientować autorefleksję humanistyki, a zwłaszcza jej wyobrażenie na temat laboratoriów humanistycznych i ich roli. Są one często rozważane w kategoriach eksperymentowania i inwencyjności, nowych modeli organizacyjnych i metodologii. Jeśli jednak zechcemy przyjąć „infrastrukturalizm” jako nową doktrynę dla humanistyki, którą proponuje John Durham Peters, to powinniśmy przenieść uwagę z tych „błyszczących” innowacji na to, co „niezrozumiane stoi u ich podstaw”61. Myślenie w kategoriach infrastruktury i „dbałości materialnej” mogłoby stanowić przeciwwagę efemerycznych projektów, (technologicznych) nowinek i mód w naukach humanistycznych, podkreślać pomijaną pracę „opiekunów” i pozycjonować laboratorium humanistyczne nie tyle jako awangardę62, ile raczej jako trwałą i odporną strukturę. Do pewnego stopnia przecież trwałość, zachowawczość, a nawet inercja, które charakteryzują infrastrukturę, są tym, czego potrzeba, by kształtowały się szkoły myślenia, wymagające konserwacji myśli63, a także by stwarzać podstawy do współpracy laboratoryjnej.